काठमाडौं– आज मे दिवस अर्थात् अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस । यस वर्षको १३६औँ अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस विविध कार्यक्रम गरी मनाइँदैछ ।

श्रमिकहरूको पेसागत मर्यादा र सम्मानको प्रत्याभूति गराउन तथा अधिकार स्थापित भएको दिनका रूपमा प्रत्येक वर्ष मे १ तारिखका दिन यो दिवस मनाउने गरिन्छ ।

विश्वभरका मजदुरले यस दिवसलाई पर्वका रूपमा लिँदै आफ्ना हकअधिकारको सुनिश्चितताका लागि सरकार र रोजगारदातालाई दबाब दिने उद्देश्यले यो दिवस विभिन्न कार्यक्रम गरी मनाउँदै आएका छन् ।

सन् १८८६ मे १ मा अमेरिकाको शिकागोमा ‘आठ घण्टा काम, आठ घण्टा मनोरञ्जन र आठ घण्टा आराम’ नारासहित सुरु भएको मजदुर आन्दोलनको सम्झनामा हरेक वर्ष यसै दिन यो दिवस मनाइँदै आइएको छ ।

श्रमिक आन्दोलन

लामो समयदेखि कारखानामा मजदुरले दैनिक १८ घण्टासम्म काम गर्दै आएका थिए । असुरक्षित वातावरणमा काम गर्नुपथ्र्यो भने कारखानामा बालमजदुरको पनि श्रम शोषण हुने गरेको थियो ।

अमेरिका र क्यानाडाका ट्रेड युनियन र श्रम संगठनले आठ घण्टा काम गर्न पाउनुपर्ने माग राख्दै निरन्तर आन्दोलन गर्दै आएका थिए ।

अक्टोबर १८८४ मा फेडेरेसन अफ अर्गनाइज्ड ट्रेड्स एण्ड लेबर युनियन्स अफ द युनाइटेड स्टेट्स एण्ड क्यानाडाले श्रमिकले आठ घण्टा मात्रै श्रम गर्नुपर्ने माग राख्दै आन्दोलन थालेको थियो । त्यसबेला सन् १८८६ मे १ बाट यो नीति लागू गर्ने उद्देश्यका साथ अमेरिकाभर हड्तालको घोषणा गरिएको थियो ।

विभिन्न इतिहासकारका अनुसार त्यस दिन ३ लाखदेखि ५ लाख कामदार अमेरिकाभर हड्तालमा उत्रिएका थिए । शिकागो उक्त आन्दोलनको केन्द्रविन्दु थियो । शिकागोमा मात्रै ४० हजारभन्दा धेरै श्रमिक, अराजकतावादी, समाजवादी, ट्रेड युनियनका कार्यकर्ताहरु प्रदर्शन र हड्तालमा सहभागी भएका थिए ।

शिकागो प्रदर्शनमा अगस्ट स्पाइज र अल्बर्ट पार्सन्सजस्ता अमेरिकी ट्रेड युनियनका नेताहरु पनि सहभागी थिए ।

मे ३ सम्म उक्त आन्दोलन शान्तिपूर्ण र संयमित नै थियो । शिकागोका सबै श्रमिक भने हड्तालमा थिएनन् । केही श्रमिकले हड्तालको उल्लंघन गर्दै काम पनि गर्दै थिए । नजिकै रहेको म्याकोर्मिक हार्भेस्टिङ मेसिन कम्पनीमा पनि केही श्रमिक हड्तालको उल्लङ्घन गर्दै काममा सहभागी थिए ।

ती श्रमिकको सुरक्षाका लागि ठूलो संख्यामा प्रहरी पनि परिचालन गरिएको थियो । पछि हड्तालमा सहभागहरु उक्त कम्पनीतर्फ अघि बढे । त्यही बेला हड्तालमा सहभागी र काममा लागि रहेका श्रमिकको सुरक्षामा खटिएका प्रहरीबीच झडप भयो ।

प्रहरीले हड्तालमा उत्रिएका श्रमिकमाथि अन्धाधुन्द गोली चलायो । आन्दोलनमा सहभागी स्पाइजले ‘प्रहरीको पछिल्लो दमनकारी कदमको निन्दा गर्न’ आह्वान गरे ।

त्यसको भोलिपल्ट राति शिकागोको हेमार्के स्क्वायरमा २५ सय जना श्रमिक भेला भएका थिए । तीमध्ये अधिकांश आप्रवासी समुदायका थिए । त्यसबेलाको प्रदर्शनमा स्थानीय अरजाकतावादी नेताले भाषण दिइरहेका थिए । उनको भाषण सुन्न शिकागोका मेयर कार्टर ह्यारिसन पनि उपस्थित थिए । पछि भाषण चलिरहेका बेला उनी घर फर्केका थिए ।

त्यसबेला विस्तारै भीड पातलिँदै गएको थियो । सहभागीको संख्या २ सय आसपास थियो । प्रदर्शन भएको स्थानभन्दा दुई ब्लक पर करिब १ सय ७० जना प्रहरी तैनाथ थिए । घर जाने बेला मेयर ह्यारिसनले प्रहरीलाई संयमता अपनाउन आग्रह गरेका थिए । तर, मेयरको निर्देशन अवज्ञा गर्दै प्रहरीले भीडलाई तितरबितर हुन आह्वान गर्‍यो ।

प्रहरीले यस्तो आग्रह गर्दा प्रदर्शनका अन्तिम वक्ताले भाषण सिद्धाउन लागेका थिए । त्यही बेला अज्ञात व्यक्तिले प्रहरीको जत्थालाई लक्षित गरी घरेलु बम प्रहार गर्‍यो । तत्काल बम विष्फोट भयो ।

त्यसपछि प्रहरीले जथाभावी गोली चलाउन थाल्यो । प्रहरीले गोली चलाएसँगै प्रदर्शनकारीले पनि जवाफी फायर खोलिसकेका थिए । त्यसबेला प्रदर्शनले झडपको रुप लिइसकेको थियो ।

झडपका क्रममा ७ जना प्रहरी र तीन जना प्रदर्शनकारीले ज्यान गुमाए ।

त्यसपछि विभिन्न अखबारले प्रदर्शनलाई ‘हेमार्केट दंगा’ को संज्ञा दिँदै हिंसा भएको विषयलाई ठूलो बनाएर छापे । अखबारमा घटनाको बदला लिनुपर्ने र प्रदर्शनलाई कुल्चेर अघि बढ्नुपर्ने आशयका सामग्री छापिए ।

त्यसपछि शिकागोमा ‘मार्शल ल’ को घोषणा गरियो । शिकागो प्रहरीले युनियनका कार्यालय, वामपन्थी समाचारपत्र, निजी सम्पत्तिमा छापा मार्न थाल्यो ।

सो क्रममा सयौँ अराजकतावादी, समाजवादी नेता कार्यकता एवम् श्रम अभियन्ता समातिए । त्यस वर्षको गर्मी महिनामा ७ जना प्रहरीको हत्यामा संलग्न रहेको आरोपमा शहरका ८ जना अराजकतावदी नेताहरु अगस्ट स्पाइज, अल्बर्ट पार्सन्स, एडोल्फ फिशर, जर्ज एङ्गेल, लुइस लिङ, स्यामुएल फिल्डेन, माइकल स्वाब र ओस्कर निबेलाई अदालतमा उपस्थित गराइयो ।

उनीहरुविरुद्ध प्रहरीसँग कुनै ठोस प्रमाण भने थिएन । तैपनि क्रान्तिकारी विचारधारा कै आधारमा उनीहरुलाई दोषी ठहर गरियो ।

अदालतले निबेलाई १५ वर्षको जेल सजाय सुनायो भने बाँकी सात जनाले मृत्युदण्ड भोग्नुपर्ने ठहर गर्‍यो ।

पछि इलेनोइ राज्यको सरकारले फिल्डेन र स्वाबको मृत्युदण्डको सजायलाई जन्मकैदमा घटायो । मृत्युदण्ड पाउने अघिल्लो दिन लिङले आफ्नै कारागार कक्षमा आत्महत्या गरे ।

पार्सन्स, स्पाइज, फिशर र एङ्गेललाई एकैसाथ सन् १८८७ नोभेम्बर ११ का दिन फाँसीमा चढाइयो ।

उनीहरुको शव गाड्न शहरका कुनै पनि समाधिस्थल तयार थिएनन् । सोही कारण नजिकैको छिमेकमा अवस्थित फोरेस्ट पार्कको वाल्डहाइम समाधिस्थलमा उनीहरुलाई समाधिस्थ गरिएको थियो ।

श्रमिक आन्दोलनमा ज्यान उत्सर्ग गरेकालाई समाजवादी र अराजकतावादी वामपन्थीहरुले ‘हेमार्केटका शहीद’ को संज्ञा दिने गरेका छन् । सन् १८८९ मा मजदुर संगठनको दोस्रो अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनले मे १ लाई अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवसका रुपमा मनाउने निर्णय गर्‍यो ।

फरक दृष्टिकोण
तर, हेमार्केटमा भएको घटनालाई भने फरक व्यक्तिले फरक दृष्टिकोणले हेर्दै आएका छन् ।

हेमार्केट घटनापछि मृत्युदण्ड पाएका अराजकतावादीलाई फासी दिनु ६ साताअघि सेप्टेम्बर १८८७ मा शिकागोमा नयाँ अभियान शुरु गरिएको थियो ।

त्यसबेला शिकागोका ठूला व्यापारीहरुले हेमार्केटमा भएको घटनामा मारिएका तथा घाइते भएका प्रहरीको सम्झनामा स्मारक बनाउन चन्दा संकलन अभियान थालेका थिए । शिकागोबाट प्रकाशित हुने शिकागो ट्रिब्युन अखबारले यो अभियानलाई ठूलै चर्चाको विषय बनाएको थियो ।

छोटो समयमै यो अभियानले प्रहरीको ९ फिट अग्लो प्रतिमा निर्माणका लागि भन्दै १० हजार डलर चन्दा संकलन गर्‍यो ।

हेमार्केट क्षेत्रमा अनावरण हुनुअघि नै यो प्रतिमाको विरोधका स्वरहरु सुनिन थालिसकेका थिए । ३ मे १८८९ मा त्यहाँ भेटिएको पर्चामा उक्त प्रतिमाको निन्दा गरिएको थियो ।

‘हेमार्केटमा भएको दुःखद घटनाका सच्चा पीडितमध्ये ५ जनाको हाकाहाकी हत्या भएको घटनाबारे ध्यान दिनुभएको छ ?’ उक्त पर्चामा लेखिएको थियो, ‘हाम्रा कमरेडहरुको पर्याप्त न्यायको समय आउनेछ, तर अहिले होइन । हेमार्केटको प्रतिमामा यस्ता अग्निशब्द लेखिनुपर्छ– वाक् स्वतन्त्रताको घाँटी निमोठ्ने र दास जनताको लज्जाका लागि स्थापित !’

शिकागो ट्रिबयुनको शब्द सापटी लिँदै अधिकारीहरुले यो पर्चालाई ‘अराजकतावादी हल्ला’ को संज्ञा दिएका थिए । १८८९, मे ३० का दिन त्यस प्रतिमाको अनावरण गरिएको थियो ।

उक्त प्रतिमाको तल्लो भागमा लेखिएको थियो– ‘इलेनोइका जनताको नाममा म शान्ति आह्वान गर्दछु ।’

पार्सन्सकी विधवा लुसीको अगुवाइमा वाल्डहाइम समाधिस्थलमा मृत्युदण्ड पाएका नेताहरुको स्मारक स्थापना गरिएको थियो । उक्त स्मारक अनावरण गर्ने बेला इलेनोइ राज्यका डेमोक्र्याट गर्भनर जोन पिटर अल्टगेल्डले हेमार्केट घटनामा संलग्न रहेको आरोप लागेका फिल्डन, स्वाब र निबेलाई माफी दिएका थिए ।

अहिले अरु बेलासँगै हरेक मे १ का दिन उक्त स्मारकमा विश्वभरबाट समाजवादी, अराजकतावादी, साम्यवादी तथा श्रमिक आन्दोलनमा आस्था राख्ने सयौँ वामपन्थी नेता कार्यकर्ता आउने गरेका छन् ।