काठमाडौं – नेपाल, जसलाई बहुजातीय र बहुसांस्कृतिक देशको रूपमा चिनिन्छ, यहाँका प्रत्येक नागरिकले आफ्नो परम्परा र अवसर अनुसार विभिन्न पर्व मनाउँछन्। यी पर्व क्षेत्र, जातीयता, धर्म र परम्पराअनुसार फरक–फरक हुन्छन् र हरेक पर्वको पछाडि विशेष धार्मिक तथा सांस्कृतिक महत्त्व लुकेको हुन्छ।

राजधानी काठमाडौंको जत्रा, तराइको छठ, वा राष्ट्रिय पर्व दशैं–जस्ता उत्सवहरू नेपाली संस्कृति र जीवनशैलीको अभिन्न हिस्सा हुन्। विशेष गरी काठमाडौं उपत्यकामा जत्रा निकै प्रचलित छन् र नेवार समुदायले ती पर्व अत्यन्त उल्लास, भक्ति र विश्वासका साथ मनाउँछन्। भक्तपुर, बनेपा, पाटन जस्ता शहरका मानिसले पनि आफ्नै प्रकारका जात्रामा सहभागी भई उत्सव मनाउने गर्दछन्।

त्यसै क्रममा, इन्द्रजात्रा नेपालकै एक प्रमुख वार्षिक पर्वको रूपमा परिचित छ, विशेष गरी काठमाडौंमा। ‘इन्द्र’ले स्वर्गका देवता र वर्षाका भगवानलाई जनाउँछ भने ‘जात्रा’ले शोभायात्रा वा रथयात्रा जनाउँछ। यसरी, इन्द्रजात्रा एक आनन्दपूर्ण पर्व हो, जुन भगवान इन्द्रको सम्मानमा आयोजना गरिएको शोभायात्रा हो।

इन्द्रजात्रामा भक्तजनले वर्षा र अन्न–धानका लागि भगवान इन्द्रप्रति विशेष धन्यवाद दिन्छन्। यसैसँगै, ‘भैरव’, ‘भगवान गणेश’ र कुमारी (जीवित देवी)को पूजा पनि गरिन्छ। भैरव दुष्ट शक्ति नाश गर्ने देवता हुन् भने गणेश बाधा हटाउने देवता हुन्।

इतिहासमा हेर्दा, प्राचीन समयमा काठमाडौं उपत्यकालाई ‘येण्य’ दिवसका रूपमा चिनिन्थ्यो र नेवारले यस पर्वलाई ‘येण्य’ वा ‘येण्य पुन्हि’ भनेर मनाउँथे। पछि यसलाई ‘इन्द्रजात्रा’ भनेर नामाकरण गरिएको हो। आज पनि केही नेवार समुदायले परम्पराअनुसार ‘येण्य’ भनेर पर्व मनाउने गर्दछन्। स्थानीय मानिसले यस पर्वको अवसरमा दालुचा नामक दियो बाल्छन् र साम्याबाजी अर्पण गरी पूजा गर्छन्।

१० औं शताब्दीमा राजा गुणकामदेवले काठमाडौं नगरको स्थापना सम्मानमा इन्द्र जात्राको परम्परा सुरु गरेका थिए। १७५६ सालदेखि कुमारी जात्रासमेत सोही दिनमा मनाइँदै आएको छ। कुमारी जात्रालाई नेपालकी जीवित देवीको शोभायात्रा पनि मानिन्छ।

यसरी, इन्द्र जात्रा केवल एक धार्मिक पर्व मात्र होइन, नेपाली सांस्कृतिक पहिचान, ऐतिहासिक धरोहर र जनजीवनको उत्सवको प्रतीक बनेको छ। यसले काठमाडौं उपत्यकामा धार्मिक श्रद्धा, सांस्कृतिक उत्साह र सामाजिक एकता जीवन्त बनाइरहेको छ।

इन्द्रजात्रा उत्सवको कारण

काठमाडौं उपत्यकामा हरेक वर्ष भाद्र महिनामा मनाइने इन्द्र जात्रा केवल एक सांस्कृतिक उत्सव मात्र होइन, यस पछाडि गहिरो पौराणिक कथा पनि लुकेको छ। पुराण अनुसार,भगवान इन्द्रका आमालाई धार्मिक कर्मकाण्डका लागि पारिजात नामक सेतो फूल आवश्यक पर्थ्यो। आफ्नी आमाको इच्छा पूरा गर्न इन्द्रले मानव रुप धारण गरेर पृथ्वीमा अवतरण गरे। तर फूल उठाउँदै गर्दा उनलाई खेतधनीले चोरीको आरोपमा पक्राउ गर्यो। यसरी इन्द्र काठमाडौंमा कैदी बनाइए, र आफ्नो आकाशीय घर फर्किन असमर्थ भए।

धेरै समयसम्म आफ्ना छोराको खोजीमा रहेकी इन्द्रकी आमा डाकिनी चिन्तित भइ पृथ्वीमा अवतरण गरिन्। भाग्यवस,उनले अन्ततः इन्द्रलाई भेटिन् र खेतधनीसँग अनुरोध गरिन् कि उनका छोरालाई छोडियोस्। गाउँलेहरूले उनीहरूको वास्तविक परिचय थाहा पाएपछि मात्र इन्द्रलाई मुक्त गर्न सहमति जनाए। तर यससँगै उनीहरूले शर्त राखे कि भगवान इन्द्र हरेक वर्ष निश्चित समयमा पृथ्वीमा आउनुपर्नेछ र सात दिनसम्म लोकमा कैदीको रूपमा प्रदर्शन गरिनेछ।

साथै, स्थानीय किसानले डाकिनीसँग वाचा गराउने गर्दछन् कि शीतकालमा पर्याप्त ओस (देव) प्रदान गरिनेछ, जसले बाली उत्पादनमा वृद्धि ल्याउनेछ। गाउँले विश्वास गर्छन् कि डाकिनीले उनीहरूको दिवंगत परिवार सदस्यलाई स्वर्गमा लग्नेछिन्। पुलु किसी (वैकल्पिक नाम ताना किसी) एउटा बाँसको टोकरी (डालो) बाट बनेको हात्तीको प्रतिरूप हो, जुन इन्द्रको हात्ती आफ्ना स्वामीलाई खोज्दै हतारिँदै दौडिरहेको दृश्यलाई पुनःअभिनय गर्दै शहरभरि दौडिन्छ।

यसरी, इन्द्र जात्रा केवल भगवान इन्द्रको सम्मान मात्र नभई, डाकिनीप्रति कृतज्ञता प्रकट गर्ने अवसर पनि बनेको छ। यो पर्व आगामी वर्षमा राम्रो बाली, पर्याप्त वर्षा र दिवंगत परिवार सदस्यको सम्झनामा मनाइन्छ। काठमाडौंका सडक र गल्लीहरूमा झाँकी, रथ, लोकनृत्य र सांस्कृतिक कार्यक्रमले चारैतिर हर्षोल्लासको माहोल सिर्जना गर्छन्।

विशेषगरी, यो पर्वले मात्र ऐतिहासिक र धार्मिक महत्त्व राख्दैन, यो नेपाली जनजीवन र सांस्कृतिक पहिचानको अभिन्न हिस्सा पनि हो। इन्द्र जात्राले समग्र समुदायलाई एकताबद्ध गर्ने, संस्कृति संरक्षण गर्ने र कथा सजीव राख्ने महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

इन्द्र जात्राका मुख्य आकर्षण: मजिपा लाखे, पुलु किसी र कुमारी रथ

इन्द्र जात्राको प्रमुख आकर्षणमा मजिपा लाखे, पुलु किसी, सावा भाकु, गणेश रथ, भैरव रथ र कुमारी रथ पर्दछन्। जात्राको समयमा, शहरभरि खुला मञ्च, जसलाई नेवार परम्परामा डाबु भनिन्छ, कलाकारले विभिन्न नृत्य प्रस्तुत गरेर दर्शकलाई मनोरञ्जन दिने गर्दछन्। यसैसँगै, मिठो भैरव र अन्य नगरदेवताको भव्य प्रदर्शन पनि गरिन्छ, जसले जात्राको धार्मिक र सांस्कृतिक वातावरणलाई अझ जीवन्त बनाउँछ।

जात्राको अर्को प्रमुख परम्परा भनेको सालको काठको पोल उभ्याउने कार्यक्रम हो। यस पोल-उचाल्ने समारोहलाई वसन्तपुर दरबार स्क्वायरमा, पुरानो हनुमान ढोका महल अगाडि देख्न सकिन्छ। सयौँ दर्शकले दरबार स्क्वायर र वरिपरिका मन्दिरमा जम्मा भई यो समारोहको आनन्द लिन्छन्।

समारोहपछि, काठमाडौंको मुख्य सडकमा कुमारी (जिवित देवी) को रथ शोभायात्रा गरिन्छ। यस रथयात्राले मात्र धार्मिक महत्त्व पूरा गर्दैन, बरु पुराना परम्परा, सांस्कृतिक चेतना र नगरवासीयको उत्साहलाई जीवन्त बनाउँछ। यसरी इन्द्र जात्रा, नृत्य, रथयात्रा र धार्मिक अनुष्ठानको समिश्रणमार्फत काठमाडौं उपत्यकामा सांस्कृतिक पर्वको एक अद्वितीय झलक प्रस्तुत गर्छ।

काठमाडौंमा इन्द्र जात्रा: यासिन लिङ्ग र आकाश भैरवको अनुष्ठान

काठमाडौं दरबार स्क्वायर (वसन्तपुर) मायासिन वा लिङ्गो उभ्याएर इन्द्र जात्राको उद्घाटन गरिन्छ। यो पोललाई भगवान इन्द्रलाई भगवान विष्णुले दिएका झन्डा पोलको प्रतीक मानिन्छ। उत्सवको आरम्भमा, इन्द्र चौकमा भैरव मन्दिरबाटआकाश भैरवबाहिर निकालिन्छ र मन्दिरको अगाडि विशेष स्थानमा राखिन्छ। आकाश भैरवको पूजा गरी यसलाई सुन्दर फूल, मिठाई र अन्य सामग्रीले सजाइन्छ। यस विशेष कार्यक्रमलाई‘यासिन थानेगु’भनिन्छ।

लिङ्गो (पोल) बनाउनका लागि प्रयोग हुने काठ विशेष रूपमा नाला वरिपरिका जंगलबाट ल्याइन्छ। पोल उचाल्ने क्रममा मुख्यतया नेवार समुदायका मानिस मुखौटा लगाएर भेला हुन्छन्, स्थानीय मदिरा बाँड्छन् र देवता तथा राक्षसको नृत्य प्रस्तुत गर्छन्। यसै अवसरमा,भगवान इन्द्र, भैरव र अन्य देवी–देवताका मूर्तिहरू पनि प्रदर्शन गरिन्छ, जसले उत्सवलाई अझ भव्य र धार्मिक बनाउँछ।

उत्सवमा भक्तजनले आफ्ना परिवारका स्वर्गीय सदस्यको सम्झनामा दीप बालेर विभिन्न मठ मन्दिरमा दर्शन गर्ने परम्परा पनि छ। यस धार्मिक अनुष्ठानलाई‘पकुरंगा’भनिन्छ।

यसरी, यासिन लिङ्ग उचाल्ने समारोह, आकाश भैरवको पूजा र पकुरंगा अनुष्ठानले काठमाडौंको इन्द्र जात्रालाई न केवल धार्मिक पर्व बनाउँछ, तर नेवार सांस्कृतिक परम्परा, सामाजिक एकता र ऐतिहासिक चेतनालाई जीवन्त राख्ने अद्वितीय अवसर प्रदान गर्छ।

इन्द्र जात्रा: काठमाडौंको सांस्कृतिक उत्सव

काठमाडौं दरबार स्क्वायर (वसन्तपुर) मा यासिन वा लिङ्गोको स्थापनाले इन्द्र जात्राको शुरुवात हुन्छ। यो लिङ्गो भगवान विष्णुले इन्द्र देवलाई दिएको झण्डा पोलको प्रतीक मानिन्छ। इन्द्र चोकमा आकाश भैरवको माष भैरव मन्दिरबाट निकालेर मन्दिरको अगाडि राखिन्छ। यसलाई फूल, मिठाई र विभिन्न चढाउने सामग्रीले सुशोभित गरिन्छ। यस अनुष्ठानलाई ‘यासिन थानेगु’ भनिन्छ।

लिङ्गो बनाउन प्रयोग हुने सल्लाको काठ विशेष रूपमा नालाको जंगलबाट ल्याइन्छ। लिङ्गो उठाउने क्रममा, मुख्यतः नेवार समुदायका मानिस मुखौटा लगाएर, स्थानीय मदिरा साटासाट गर्दै र देवता तथा दानवको नाच प्रदर्शन गर्दै उत्सवमा सहभागी हुन्छन्। यस क्रममा इन्द्र देव, भैरव र अन्य धेरै देवताहरूको मूर्तिहरू पनि प्रदर्शन गरिन्छ, जसले काठमाडौंको परम्परा र सांस्कृतिक वैभवलाई झल्काउँछ।

भक्तजनले यस समयमा आफ्ना दिवंगत परिवार सदस्यको सम्झनामा दीप बाल्दै विभिन्न मठमन्दिरमा पूजा गर्छन्। यस स्मारक र भक्तिपूर्ण अनुष्ठानलाई नेवारी भाषामा ‘पकुरांगा’ अर्थात् दीप बाल्दै दिवंगत आत्माको सम्झना गर्ने अनुष्ठान भनिन्छ।

इन्द्र जात्रा केवल धार्मिक उत्सव मात्र होइन, यो सांस्कृतिक धरोहर, सामुदायिक एकता, र मिथक कथालाई जीवन्त राख्ने माध्यम हो। यस उत्सवमार्फत काठमाडौंले आफ्नो समृद्ध परम्परा, भक्ति र रमाइलो सांस्कृतिक वातावरणको परिचय सम्पूर्ण विश्वमा दिन्छ।

इन्द्र जात्रा – आठ दिन लामो सांस्कृतिक र धार्मिक पर्व

इन्द्र जात्रा नेपालको सांस्कृतिक जीवनमा एक अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण पर्व हो, जुन विशेष गरी काठमाडौं उपत्यकामा मनाइन्छ। यो पर्व आठ दिनसम्म चल्ने धार्मिक र सांस्कृतिक उत्सव हो र मुख्य रूपमा इन्द्रदेव, अर्थात् वर्षाका देवताको सम्मानमा मनाइन्छ। इन्द्रदेवलाई वर्षा र समृद्धिको देवता मानिन्छ, त्यसैले यो जात्राले कृषि, पानी र जीवनदायिनी स्रोतप्रतिको आभार व्यक्त गर्छ।

पहिलो दिन – लिङ्गो स्थापना गर्ने दिन

इन्द्र जात्राको पहिलो दिनलाई “यसो सिन्थुने गु”भनेर चिनिन्छ, जुन मुख्य रूपमा लिङ्गो स्थापना गर्ने दिन हो। यो दिनको केन्द्रबिन्दु वसन्तपुर दरबार स्क्वायरमा स्थापित गरिने ठूलो सालको रूखबाट बनेको लिङ्गो (यसो सिन)हो। लिङ्गो इन्द्रदेवको प्रतीक मानिन्छ र यसले वर्षा, समृद्धि, सुरक्षा र नयाँ उत्सवको आरम्भको संकेत गर्छ।

यस अनुष्ठानमा मुख्य भूमिका ब्राह्मण पण्डित र गुरुले खेल्दछन्। ब्राह्मणले हवन, मन्त्रजप, दीप प्रज्वलन, फूल–फुलको चढाउने, औषधीय घ्यु र चामल प्रयोग गरी पूजा सम्पन्न गर्ने कार्य गर्छन्। उनीहरूले शास्त्रीय विधि अनुसार सबै धार्मिक कर्मकाण्ड पूरा गरेर देवतालाई सन्तुष्ट पार्ने प्रयास गर्छन्। त्यस्तै, गुरुजूहरूलेलिङ्गो उभार्ने प्रक्रियामा मार्गदर्शन दिने, समुदायलाई निर्देश गर्ने, परम्परागत नियम पालन गराउने र जात्राको सामाजिक–सांस्कृतिक पक्ष व्यवस्थापन गर्नेकाम गर्छन्। भक्तजनहरूले लिङ्गो वरिपरि गई फूल, धूप, दीप र खानेकुरा चढाएर देवताको आशिर्वाद प्राप्त गर्छन्। यसरी पूरा अनुष्ठानले धार्मिक भक्ति, समुदायको एकता, समृद्धिको कामना र सांस्कृतिक उत्सवको प्रारम्भलाई सँगै जोडेको हुन्छ।

भक्तजनले लिङ्गोको वरिपरि गईफूल, धूप, दीप, खानेकुरा र अन्य धार्मिक सामग्रीहरू चढाएरदेवताको आशिर्वाद प्राप्त गर्छन्। यस दिनको प्रमुख आकर्षणमध्ये एक भनेकोस्थानीय समुदाय र जात्रा संघहरूले लिङ्गो स्थापना गर्ने प्रक्रियामा सहभागिता जनाउनुहो। लिङ्गोको आकार, सजावट र उचाईले दर्शकमा श्रद्धा र उत्साहको भाव जगाउँछ।

यस दिनको सांस्कृतिक महत्त्व मात्र नभई सामाजिक सन्देश पनि छ – समुदायको एकता, सहकार्य र समृद्धिको कामना। लिङ्गो उठाउँदा धेरै मानिस जुट्ने भएकाले यो दिन वसन्तपुर दरबार स्क्वायरमा जात्रा र मेलोको स्वरूप ग्रहण गर्छ।

संक्षेपमा भन्नुपर्दा,पहिलो दिनको लिङ्गो स्थापना गर्ने दिन इन्द्रदेवको पूजा,वर्षा र समृद्धिको कामना, समुदायको एकता र उत्सवको आरम्भसँग जोडिएको छ।

दोस्रो दिन

दोस्रो दिनलाई मुख्यतया “इन्द्र ध्वज स्थापना” भनेर चिनिन्छ। यस दिन,विशेषगरी काठमाडौं उपत्यकामा विभिन्न स्थानमा इन्द्रको झण्डा (ध्वज)फहराइन्छ। यो झण्डा वर्षा र समृद्धिको देवता इन्द्रको प्रतीक मानिन्छ। ध्वज स्थापना गर्ने र यसअघि पूजा गर्ने परम्परा धेरै पुरानो छ। स्थानीय समुदायको विश्वास अनुसार, इन्द्र ध्वज फहराउनु राम्रो वर्षा,उर्वर बाली र सम्पूर्ण समृद्धि ल्याउने उपाय हो।

ध्वज स्थापना गर्दा, भक्तजनले दीप, धूप, फूल र विभिन्न सामग्री अर्पण गर्छन्। यस क्रममा पूजा गर्ने विधि र मन्त्रमन्त्र पनि प्रयोग गरिन्छ जसले इन्द्र देवता प्रसन्न हुन्छन् भन्ने विश्वास छ।

साथै, दोस्रो दिन काठमाडौंका विभिन्न भागमा जात्रा र सांगीतिक कार्यक्रम पनि आयोजना गरिन्छ। यी कार्यक्रममा पारम्परिक नाच–गान, ड्रम, भजन र लोकगीत प्रस्तुति हुन्छ। यो दिन सामाजिक र धार्मिक मिलनको अवसर पनि हो, जहाँ विभिन्न समुदायका मानिस भेटघाट गरेर परम्परा, संस्कृति र आनन्द मनाउँछन्।

सारांशमा, दोस्रो दिनको इन्द्र जात्राको मुख्य उद्देश्य इन्द्रको पूजा, वर्षा र समृद्धिको प्रार्थना र सांस्कृतिक उत्सव मनाउनु हो। यस दिनको रमाइलो र धार्मिक महत्वले काठमाडौं उपत्यकालाई विशेष उत्सवको माहौलले भरिदिन्छ।

तेस्रो दिन

इन्द्रजात्राको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पर्व, भैरव जात्रा वा महा भैरव पूजा, काठमाडौंको ऐतिहासिक गल्ली–नाघीमा भव्यतापूर्वक सुरु हुन्छ। ठमेल र अन्य प्राचीन स्थलमा कालो र शक्तिशाली देवता महा भैरवको विशाल मूर्ति स्थापना गरिन्छ। साँझ पर्नुअघि नै भक्तजन रंगिन माल, ताजा फूल, दीप, धूप र विभिन्न प्रकारका भोग अर्पण गर्न भेला हुन्छन्, आँखामा श्रद्धा र मनमा भक्ति लिएर। यस दिनको पूजा विधि अत्यन्तै औपचारिक हुन्छ- पुजारीले मन्त्र उच्चारण गर्दै रासबिहारी, घण्टा र ढोल र बादलको तालमा पूजा सम्पन्न गर्छन् । जसले सम्पूर्ण वातावरणलाई धार्मिक ऊर्जा र आध्यात्मिक शक्ति प्रदान गर्छ।

भैरव जात्राको मज्जा केवल पूजा मात्रमा सीमित रहँदैन। सांस्कृतिक कार्यक्रमले दिनभर उत्सवको माहोल बढाउँछन्। पारम्परिक नाच, ढोल–मद्धमको तालमा लोकगीत प्रस्तुति र भक्तजनको सहभागिताले त्यहाँ उपस्थित सबैलाई मन्त्रमुग्ध बनाउँछ। विशेषगरी ठमेल क्षेत्रको भीड, रंगीन झाँकी र उत्साही भक्तजनले सजीव वातावरण सिर्जना गर्छन्, जहाँ श्रद्धा र उत्सवको मिश्रणले दृश्यलाई अविस्मरणीय बनाउँछ।

यस दिनको धार्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक महत्व अत्यन्तै गहिरो छ। महा भैरवको पूजा शत्रु नाश, समुदायको सुरक्षा र समृद्धिका लागि गरिन्छ भने सांस्कृतिक कार्यक्रमले परम्परागत कला र लोकसंस्कृतिलाई जिवित राख्छ। सम्पूर्ण उपत्यकामा फैलिएको यो उत्सवले न केवल ऐतिहासिक परम्परालाई सम्मान गर्छ, तर समुदायमा एकता, सुरक्षा र समृद्धिको भावना पनि बलियो बनाउँछ।

चौथो दिन

इन्द्रजात्राको सबैभन्दा रोमाञ्चक र भव्य पर्व रथ जात्रा हो, जसलाई सेल रथ वा इन्द्र रथ पनि भनिन्छ। बिहानैदेखि काठमाडौंका मुख्य सडक रंगीन र जीवित माहोलले भरिन्छन्। ठूला रङ्गीन झाँकी र झन्डा बीचमा, इन्द्र देवताको विशाल रथ घुमाइन्छ, जसमा इन्द्रको मूर्ति वा प्रतीक राखिएको हुन्छ। श्रद्धालुहरू उत्साह र श्रद्धाभावका साथ रथलाई धक्का दिन्छन् । यो क्रियाकलापले समुदायमा एकता र मेलमिलापको प्रतीक प्रस्तुत गर्दछ। रथको अगाडि भक्तजनले दीप, धूप, फूल, फलफूल र अन्य अर्पण सामग्री राखेर विशेष पूजा गर्छन्, जसले धार्मिक वातावरणलाई अझ पवित्र र शक्तिशाली बनाउँछ।

सडक दिनभर सांगीतिक र नृत्यात्मक गतिविधिले भरिन्छन्। पारम्परिक लोक नाच, बाजागाजा र स्थानीय कलाकारको प्रस्तुति यात्रामा सहभागी सबैलाई मन्त्रमुग्ध बनाउँछ। बच्चादेखि वृद्धसम्म सबै उमेर समूहका मानिसले उत्सवमा सहभागिता जनाउँछन् । सडकभर फैलिएको उमंग, हाँसो र गीतले माहोललाई अत्यन्त जीवित बनाउँछ। रथ जात्राले केवल धार्मिक महत्त्व मात्र राख्दैन; यसले सांस्कृतिक सम्पदालाई जीवन्त बनाउँछ । मनोरञ्जनात्मक दृष्टिले पनि उपस्थित सबैलाई उत्साहित बनाउँछ।

यो दिन काठमाडौंको प्रत्येक गल्लीगल्लीमा उत्सवपूर्ण ऊर्जा फैलिन्छ-श्रद्धा, सांस्कृतिक प्रस्तुति र समुदायको मिलनले रथ जात्रालाई अविस्मरणीय बनाउँछ। उपस्थित सबैलाई यो अनुभव धर्म,परम्परा र संस्कृति बीचको जीवित सम्बन्धको अनुभूति गराउँछ, जसले इन्द्रजात्रालाई उपत्यकाको सबैभन्दा रोचक र प्रतीकात्मक पर्व बनाउँछ।

पाँचौं दिन

इन्द्रजात्राको रमाइलो र धार्मिक उत्सव, वृत्तान्त पूजा वा डोको जात्राको दिन, साँच्चिकै जीवन्त अनुभव हो। यो दिन विशेषगरी वर्षा राम्रो होस्, खेतबारीमा उत्पादन वृद्धि होस् र समुदाय समृद्ध रहोस् भन्ने शुभकामनाका साथ मनाइन्छ। गाउँ–सहरका विभिन्न स्थानमा डोको झुण्ड्याउने परम्परा अनुसार पूजा आरम्भ हुन्छ वा विशेष मूर्ति स्थापना गरी भक्तजनले पूजाआजा सम्पन्न गर्छन्। मानिस फूल, दीप, धूप र विशेष प्रकारको भोजन अर्पण गरी आफ्नो श्रद्धा व्यक्त गर्छन् । यसले वातावरणलाई पवित्र र शक्तिशाली बनाउँछ।

डोको जात्राको रमाइलो केवल पूजा मात्रमा सीमित छैन। स्थानीय समुदायको सक्रिय सहभागिताले उत्सवलाई जीवन्त बनाउँछ। मानिस गीत–संगीतमा रमाउँछन्, पारम्परिक नाच र सांस्कृतिक कार्यक्रममा सहभागिता जनाउँछन्। प्रत्येक कोना–कुनामा उत्साह, रंग र रौनकले भरिएको माहोल हुन्छ। ठूला–साना, बूढा–केटा सबै मिलेर यो उत्सवमा भाग लिन्छन्, जसले समुदायमा मेलमिलाप र एकताको भावना अझ सुदृढ बनाउँछ।

यस दिनको महत्त्व केवल भव्य दृश्य र मनोरञ्जनमा सीमित छैन। वृत्तान्त पूजा वा डोको जात्राले परम्परागत कला, लोकसंस्कृति र सामाजिक सहयोगलाई जीवित राख्ने काम गर्छ। श्रद्धा,उत्सव र सामाजिक सहभागिताको मेलले सम्पूर्ण समुदायमा आध्यात्मिक र भौतिक समृद्धिको सन्देश प्रवाह गर्छ। डोको जात्राले इतिहास, संस्कृति र वर्तमान जीवनलाई सुन्दर तरिकाले जोडेर उत्सवलाई अविस्मरणीय बनाउँछ र सहभागी सबैको मनमा उत्साह र श्रद्धाको गहिरो अनुभव बाँचाइदिन्छ।

छैठौं दिन

इन्द्रजात्राको समापन पर्व, कुशे औंसी वा विशेष इन्द्र स्तवन अत्यन्त उत्साहपूर्ण र भावपूर्ण वातावरणमा मनाइन्छ। बिहानैदेखि परिवारका सदस्य र छिमेकी एकअर्कासँग भेटघाट गर्न र सम्मान प्रकट गर्न जुट्छन्। यो दिन केवल पूजा र अनुष्ठानमा सीमित नरहेर, समाजमा मेलमिलाप र आपसी सद्भावको अवसर पनि बन्छ। भक्तजनले इन्द्र देवतालाई प्रसन्न पार्ने उद्देश्यले दीप, धूप, फूल र मन्त्र उच्चारणसहित विभिन्न पूजाका सामग्री अर्पण गर्छन्।

दिनभर घर–घर र समुदाय स्तरमा आशीर्वादको आदान–प्रदान चलिरहन्छ। बुहारी, छोरा–छोरी, भाइ–बहिनी, छिमेकी र मित्रहरू एकअर्कालाई सम्मान र आशीर्वाद दिन्छन्, जसले सम्बन्ध अझ बलियो बनाउँछ। यस दिनको उत्सवले धार्मिक श्रद्धा, सांस्कृतिक परम्परा र सामाजिक एकतालाई एकैसाथ उजागर गर्छ। कुशे औंसीको यो दिन इन्द्रजात्राको औपचारिक समापनको रूपमा भव्य र उत्साहपूर्ण बनाउँछ, जहाँ भक्तजन र समुदायका सदस्य दुवैले मिलेर उत्सवको आनन्द र आशीर्वादको अनुभव गर्छन्, र उपत्यकामा उत्सवको समापनलाई अविस्मरणीय बनाउँछ।

सातौं दिन

इन्द्रजात्रा पर्वको समापनको दिनको रूपमा विशेष महत्त्व राख्छ, जसलाई नाचगान र सांगीतिक उत्सवले विशेष बनाउँछ। काठमाडौं उपत्यकाका ऐतिहासिक स्थल, जस्तै असन, वसन्तपुर दरबार क्षेत्र, ठमेल र अन्य सांस्कृतिक केन्द्रमा विभिन्न लोक नृत्य र गीतको आयोजना हुन्छ। यो दिन,स्थानीय समुदायका मानिसले ढोल–पखेटा,पञ्चेबाजा र परम्परागत बाजाको तालमा नृत्य गर्छन् र गीत गाएर उत्सवलाई जीवन्त बनाउँछन्। झाँकी प्रदर्शन पनि विशेष आकर्षणको केन्द्रमा हुन्छन्, जसमा देवी–देवताको मूर्तिलाई विभिन्न रङिन परिधान र फूलफूलले सजाएर सार्वजनिक रूपमा प्रदर्शन गरिन्छ। बिहानदेखि साँझसम्म चल्ने यी कार्यक्रम धार्मिक र सांस्कृतिक मूल्यको मिश्रण हुन्, जहाँ दर्शक मात्र होइन, सहभागी पनि पूर्ण रूपमा उत्सवमा मग्न हुन्छन्। यस दिनको अनुष्ठानले समुदायमा ऐक्यबद्धता, आनन्द र सांस्कृतिक सम्पदाप्रति सम्मानको भावना जगाउँछ। परम्परागत लोकनृत्य र संगीतले नयाँ पुस्तालाई आफ्नो सांस्कृतिक जरा र पहिचान सम्झाउन मद्दत गर्दछ। यसरी सातौ दिन इन्द्रजात्रा पर्वको समग्र उत्सवलाई धार्मिक श्रद्धा,सांस्कृतिक अनुभव र सामुदायिक मनोरञ्जनको उत्कृष्ट संयोजनको रूपमा प्रस्तुत गर्छ।

अन्तिम दिन

इन्द्रजात्रा पर्वको समापन दिनको रूपमा मनाइन्छ । यस दिन बिहानैदेखि धार्मिक र सांस्कृतिक गतिविधिले उपत्यकालाई जीवित बनाउँछन्। बिहान, भक्तजन मन्दिर र रथस्थानमा जम्मा भएर धुप, दीप, फूल र फलफूल अर्पण गरेर इन्द्र देवतालाई धन्यवाद दिन्छन्। यस अवसरमा पुजारीले रथ र ध्वजलाई सावधानीपूर्वक तयारी गरी वास्तविक स्थानमा फिर्ता ल्याउने काम सुरु गर्छन्, जुन पर्वको प्रारम्भिक दिनको रथ यात्रा र ध्वज स्थापनाको पूर्णता हो। बिहानको समयमा सांगीतिक र भजन कार्यक्रम पनि आयोजना गरिन्छ । जसले भक्तजन र समुदायका सबै वर्गलाई पूजा र श्रद्धामा सहभागी गराउँछ।

मध्यान्‍नतिर रथ र ध्वज फिर्ता गर्ने र पूजा विधि सम्पन्न भएपछि उपत्यकाका विभिन्न ठाउँमा सांस्कृतिक उत्सव र मेलमिलाप हुन्छ। लोक नाच, पारम्परिक गीत र धिमे बाजाको प्रस्तुति मानिसलाई मनोरञ्जन र धार्मिक भाव दुवै अनुभव गराउँछ। यस क्रममा बालबालिका, युवा, वृद्ध–वृद्धा सबै उत्साहपूर्वक सहभागी हुन्छन् र सामूहिक रूपमा इन्द्रजात्राको अन्तिम आनन्द उठाउँछन्।

बेलुकाको समयमा, पर्वको समापन धार्मिक र सामाजिक दृष्टिले औपचारिक रूपमा गरिन्छ। समुदायका सबै मानिसले एकअर्कासँग समृद्धि, वर्षा र मेलमिलापको शुभकामना आदान–प्रदान गर्दछन्। यसरी आठौं दिनले इन्द्रजात्रा पर्वको समग्र धार्मिक,सांगीतिक र सामाजिक महत्त्वलाई पूर्णता दिन्छ, र समुदायमा एकता, आनन्द र सांस्कृतिक पहिचानको अनुभव गराउँछ। यस दिनको सम्पूर्ण कार्यक्रमक्रमले पर्वको अन्त्यलाई स्मरणीय, अर्थपूर्ण र उत्सवपूर्ण बनाउँछ।

मजिपा लाखे र पुलुकिसी: काठमाडौंको सांस्कृतिक र धार्मिक धरोहर

काठमाडौं उपत्यकामा मनाइने इन्द्र जात्रामा देखिने मजिपा लाखे काठमाडौंको सबैभन्दा प्रसिद्ध र ऐतिहासिक लाखेमध्ये एक हो। यस लाखे नृत्यको उत्पत्ति प्राचीन समयमा भएको विश्वास गरिन्छ। पुरानो कथा अनुसार काठमाडौंमा दुष्ट शक्ति र अशुभ घटनाले शहरलाई सताउन थालेको बेला स्थानीय बासिन्दाले देवता र रक्षकको आवश्यकता महसुस गरे। यसै क्रममा इन्द्रदेवको अनुमति लिएर मानव–रूपको लाखेलाई शहरको रक्षक बनाइयो। लाखेले राति सडकमा निस्केर दुष्ट आत्माहरूलाई डराएर भगाउने र मानिसहरूको सुरक्षा गर्ने काम गर्थ्यो।

मजिपा लाखे विशेषतःरातो लाखेको रूपमा प्रसिद्ध छ। रातो लाखेलाई दुष्ट शक्तिबाट शहर र बच्चाको सुरक्षा गर्ने रक्षकको रूपमा पूजा गरिन्छ। यस लाखेको नृत्य अत्यन्तै उत्साही र जीवन्त हुन्छ। ढोल–झ्यालको तालमा लाखे सडकमा घुम्दै नाच्दछ, जसले नकारात्मक शक्तिलाई डराउँछ र शुभफल, समृद्धि र सुरक्षा ल्याउने विश्वास व्यक्त गर्दछ। यसरी लाखे नृत्यले केवल मनोरञ्जन मात्र होइन, धार्मिक र सांस्कृतिक विश्वासलाई पनि दर्शाउँछ।

त्यसैगरी, सेतो लाखे वा पुलुकिसी (हात्ती)इन्द्रदेवको वाहनको रूपमा प्रस्तुत हुन्छ। पुलुकिसीले देवताको आशीर्वाद र वरदानलाई जनतासम्म पुर्याउँछ । लाखे र पुलुकिसीको उपस्थितिले इन्द्र जात्रामा विशेष धार्मिक महत्त्व थप्दछ। परम्परागत रूपमा, बासिन्दा लाखे नृत्य हेर्ने क्रममा दैवी शक्तिको संरक्षण अनुभव गर्छन् र आफ्नो परिवार तथा समुदायको सुरक्षाको लागि प्रार्थना गर्छन्।

मजिपा लाखेको महत्त्व केवल धार्मिक र मिथकसम्म सीमित छैन। यसले काठमाडौंको सांस्कृतिक पहिचानलाई जीवित राख्दछ। लाखे नृत्यले पुरानो परम्परा र लोककथालाई आधुनिक समयमा पनि जीवित राख्छ। यस नृत्यले समुदायलाई एकत्रित गर्छ र सबै उमेर समूहका मानिसलाई उत्सवमा सहभागी गराउँछ। स्थानीयले लाखे नृत्यको माध्यमबाट आफ्नो सांस्कृतिक सम्पदा, सामाजिक एकता र ऐतिहासिक मूल्यलाई अभिव्यक्त गर्छन्।

इतिहासकार र पुरातत्वविद् अनुसार, मजिपा लाखे काठमाडौं उपत्यकाको सांस्कृतिक धरोहर हो, जसले शहरको ऐतिहासिक र धार्मिक परम्परालाई उजागर गर्छ। यस लाखेको कथा, उत्पत्ति र नृत्यले काठमाडौंका बासिन्दा मात्र होइन, पर्यटक र सांस्कृतिक अन्वेषकहरूलाई पनि आकर्षित गर्दछ। लाखे नृत्यको माध्यमबाट, काठमाडौंको प्राचीन मिथक र धार्मिक विश्वासलाई आधुनिक समयमा पनि अनुभव गर्न सकिन्छ।

समग्रमा, मजिपा लाखे काठमाडौंको सांस्कृतिक, धार्मिक र सामाजिक जीवनको अभिन्न हिस्सा हो। यसले केवल मनोरञ्जन, आस्था र सुरक्षा प्रदान गर्दैन, तर काठमाडौंका बासिन्दाको सांस्कृतिक पहिचान र ऐतिहासिक परम्परालाई पनि आधुनिक समयमा जीवित राख्छ। लाखे नृत्यले शहरको प्रत्येक सडक, समुदाय र परिवारसँग गहिरो सम्बन्ध जोड्दछ। यसरी, मजिपा लाखे केवल एक नृत्य होइन, तर काठमाडौंको जीवित सांस्कृतिक सम्पदा र ऐतिहासिक धरोहर हो,जसले प्रत्येक वर्ष इन्द्र जात्रामा हजारौँ मानिसलाई आकर्षित गर्ने गर्दछ।