काठमाडौँ – नेपालमा आज ‘जातीय भेदभाव तथा छुवाछुत उन्मुलन दिवस’ मनाइँदैछ । वि.सं. २०६३ जेठ २१ मा संसद्ले नेपाललाई छुवाछुतमुक्त मुलुक घोषणा गरेको सम्झनामा यो दिवस मनाइन्छ ।

नागरिकका हकमा समानता, शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व र भ्रातृत्व कायम गर्नु उन्नत राजनीतिक र सामाजिक चेतनाको लक्ष्य मानिन्छ । तर, गणतान्त्रिक नेपालमा पनि छुवाछुत र जातीय भेदभावका कहालीलाग्दा घटनाले हाम्रो राजनीतिक र सामाजिक चेतनामाथि दाग थप्दो छ ।

धार्मिक सिद्धान्तको प्रतिपादनसम्बन्धी अध्ययन गर्ने धर्मशास्त्र (थिओलोजी) र धर्म–संस्कृति एवम् इतिहासका आधारमा कुनै जातिविशेषको अध्ययन गर्ने शास्त्र (एन्थोलोजी)का अध्येताहरूले जातीय व्यवस्थाको जरो धर्मसँग जोडिएको बताउने गर्छन् ।

यो सामग्रीमा दक्षिण एसियाको विशेषगरी नेपाल र भारतस्थित हिन्दु बाहुल्य समाजमा कसरी जातीय व्यवस्था फस्टायो, त्यही जातीय व्यवस्था कसरी जातीय उत्पीडन, शोषण र अपराधको स्तरसम्म झाङ्गियो भन्नेबारे चर्चा हुनेछ ।

धर्म

छोटो वाक्यमा ‘अलौकिक शक्तिप्रति विश्वास’ नै धर्म हो । अलौकिक शक्तिप्रति विश्वास राख्ने समूहभित्र पनि विभिन्न पक्ष हुन्छन् ।

धर्मको जगमा सम्बन्धित समाजले कस्ता दैवी शक्तिहरूमा विश्वास गर्छन् र कस्ता अभ्यास गर्छन्, पुनर्जन्मबारे कस्ता धारणा र सोचाइ राख्छन्, देवीदेवता र परम्परागत मान्यताप्रतिको विश्वास ढाँचा (बिलिफ प्याट्रन) कस्तो छ भन्ने कुराले सो समाजलाई निर्धारण गर्छ ।

दैवीशक्तिबारे विभिन्न धर्महरूमा विभिन्न मतहरू रहेका छन् । अङ्ग्रेजीको ‘रिलिजन’ शब्द ‘गड’ अर्थात ईश्वरसँग बढी सम्बन्धित हुन्छ । वैदिक समाजले अपनाउने धर्मले भने वृहद क्षेत्र ओगटेको हुन्छ ।

वेदमा आधारित धर्म मान्ने समाजले ‘गड’ अर्थात् ईश्वर/भगवानको मात्र कुरा गर्दैन । मोक्षदेखि पुनर्जन्मसम्म अभ्यास, कल्पना र विश्वास गर्छ ।

नेपालमा विशेषगरी दुई प्रकारका धर्म मानिन्छ । आत्मा (स्पीरिट) प्रकृतिमै हुन्छ भनी विश्वास गर्ने प्रकृतिपूजक (एनिमिस्ट) हरू नेपालको परम्परागत धार्मिक संरचनाका अभिन्न हिस्सा हुन् । एनिमिजमभित्र किराँत, मस्टो र बोन लगायत प्रकृतिलाई पुज्नेहरू पर्छन् ।

प्रकृतिको शक्ति (लोकल पावर) भित्रै रहनु एजिमिजम हो । त्यसभन्दा उपल्लो तहमा पुग्दा प्रकृतिधर्म तन्त्रतिर ढल्कन्छ, जसलाई स्यामानिजम भनिन्छ । शक्ति विकास गरी कुण्डलिनी, नाडी र चक्रहरू खोल्न अभ्यास गर्ने तथा आफ्नो शरीर छाडेर बाहिरी शक्ति प्रवेश गराउने अभ्यास स्यामनहरूले गर्छन् ।

नेपाली समाजमा परम्परागत दोस्रो, तर बाहुल्य धर्म हिन्दु हो । मर्म, मान्यता र अभ्यासलाई निरन्तरता दिने हो भने – वेद मान्ने मानिसहरू नै हिन्दु हुन् । वेदलाई आधार मानेर वेदकै अनुसार आचरण गर्ने, पूजा, ध्यान गर्ने र वेदलाई आफ्नो प्रमुख ग्रन्थ मान्ने वैदिक मानिसहरूलाई हिन्दु भनिन्छ ।

हिन्दु धर्मको स्रोत वैदिक धर्म हो । वैदिक धर्मलाई सनातम धर्म पनि भनिन्छ । जसले वेदका आधारमा आफ्ना संस्कार गर्छ, ध्यान र योग गर्छ – ती हिन्दु हुन् ।

हिन्दुहरूले मान्ने वेद निकै शताब्दीसम्म श्रुती परम्परा (ओरल ट्रेडिसन) का रूपमा रह्यो । यही परम्पराबाट वेद धेरै पुस्तासम्म हस्तान्तरण भइरह्यो ।

मानवशास्त्रीय सन्धानअनुसार; अहिलेको यूरोप र एसियाको बीचमा रहेको क्यास्पियन सी (कश्यप सागर) नजिक रहेको ककेसस पहाडमा पहिले आर्य जनजाति (आर्यन ट्राइब) को बसोबास थियो । उनीहरू गाई पाल्थे, गाईकै दूध खान्थे र गाईलाई आमा मान्थे । त्यही ककेसस पहाडमा ध्यान गरेर बसेका ऋषिहरूमा बेलाबखत उद्बोधन (रेभेलेसन) हुन्थ्यो । उनीहरूमा एकाएक नयाँ वाणी आउँथ्यो ।

आफूलाई उद्बोधन भएका कुरा उनीहरूले अरूलाई भन्थे । त्यस्ता उद्बोधनको श्रुति सङ्ग्रह नै पछि काव्यका रूपमा विकास भयो । चेलाहरूले पनि ऋषिसँगै सँगसँगै गाए । गाउने क्रममा नयाँ पुस्ताले पुरानो पुस्ताबाट सिक्दै आयो ।

ककेसिया पहाडमा वेदका ऋचा उद्बोदन भएकाले सुरुका श्लोकमा सेन्टर एसिया, इस्ट एसिया र इरानका शब्दहरू भेटिन्छन् । प्राज्ञिक अध्ययन र अनुसन्धानहरू गर्दा वेदको उत्पत्ति पश्चिम एसियामै भएको पुष्टि भएको छ ।

धेरै लामो समयसम्म वेदका श्लोक (ऋचा) हरू घोक्दै मानिसहरू मध्य–एसिया (सेन्ट्रल एसिया) बाट भारतीय उपमहाद्विप (इन्डियन सब–कन्टिनेन्ट) सम्म आइपुगे । एकाथरी आर्यनहरू पूर्वतिर बसाइँ सर्दै गए । उनीहरू भारतको गङ्गा नदीको मैदान (इन्डो गाङ्गेटिक प्लेइन)सम्म आइपुगे ।

अर्को समूह पश्चिमतिर गए । अहिलेका जर्मन र हङ्गेरियनहरू तिनै आर्यनका दरसन्तान हुन् । तर, पश्चिमतर्फ उनीहरूको सङ्गत क्रिस्चियनसँग भयो, वैदिकता बिर्सँदै गए । तर, उनीहरूको आस्था वेदतिरै छ । त्यसैले उनीहरू नेपाल र भारतबाट पण्डितहरू लगेर वेद पढ्न लगाउने, यता आएर पढ्ने र उतै संस्कृत पाठशाला खोल्ने गरिरहेका छन् ।

यसरी मध्य–एसियाबाट हालको भारतसम्म आएका मानिसहरूले नै वेदलाई ककेसस पर्वतदेखि गङ्गा नदीको किनारसम्मको लामो/वृहद दायरामा फैलाए । वेद गाउँदै गए, ऋचा थपिँदै गयो । नयाँ-नयाँ ऋषिका वचन आए ।

त्यसकारण वेदमा कुनै एक व्यक्तिको मात्र योगदान भेटिँदैन । त्यसैले वेदलाई अपौरुषिय (इमपर्सोनल) भनिन्छ । वेद कुनै एक ऋषिले मसी प्रयोग गरी लेखेका होइनन् ।

यहाँनेर विज्ञान र सूचना–प्रविधिमा पोख्त हुँदै गरेको आजको पुस्ताले उद्बोधन (रिभिल) माथि प्रश्न उठाउन सक्छ । तर, रिभिल सबै धर्ममा भएको छ । जेसस, मोहम्मद, बुद्ध सबैलाइ रिभिल भएको हो । मोहम्मद मक्कामा जाँदा २१ दिनसम्म गुफामा बसेका र त्यहाँ उनलाई रिभिल भएको, पछि तिनै वाणीहरू पछि कुरानमा आएको मानिन्छ ।

वेद : श्रुतिबाट लेख्यतिर

लेख्ने पद्दतीको विकास भएपछि वेद लेखियो । लेख्ने क्रममा पछि छुट्याएर पनि लेखियो । वेदका धेरै श्लोक जुध्ने भएकाले कृष्णदैपायन नाम गरेका महर्षिले वेदलाई चार भागमा छुट्टयाए । त्यसैले यीनलाई वेदव्यास भनियो ।

‘व्यास’ भनेको बाँड्नु हो । अर्थात्; कृष्णदैपायन महर्षिले वेदका ज्ञान बाँडे । वेदको पहिलो भागलाई ऋग्वेद, दोस्रो भागलाई सामवेद, तेस्रो भागलाई यजुर्वेद र चौथो भागलाई अथर्ववेद भनिन्छ ।

ककेसिया र सिन्धुका मानिसहरू पशुपालन गर्थे । उनीहरूसँग प्रशस्त समय हुने भएकाले पूरै वेद घोक्थे । पछि गङ्गाको समथर मलिलो मैदानमा आएपछि खेती पनि गर्न थाले ।

खेतीपाती समेत गर्दा वेद घोक्न समय कम हुन थाल्यो । सबैले पूरै वेद पढ्न भ्याएनन् । त्यसैले कृषि र पशुपालनसँग सम्बन्धित फरक–फरक काम गरेका मानिसहरूको आवश्यकताअनुसार वेदलाई छुट्याइयो । चारवटै वेद घोक्न सक्नेलाई चतुर्वेदी भनियो । तीनवटा वेद घोक्नेलाई त्रिवेदी, दुईवटा दिवेदी, यजुर्वेद घोक्न सक्नेलाई सुवेदी भनियो ।

नेपाल र भारतमा अहिले यजुर्वेद बढी उपयोगमा छ । यजुर्वेद राम्ररी घोकेका र प्रयोगमा ल्याउन सिकाउने व्यक्ति नै यहाँ पुजारी हुन्छन् । यजुर्वेद धेरै ठाउँमा पठनपाठन पनि भएको छ । वनारसभन्दा उत्तरका ब्राह्मणले शुक्ल यजुर्वेद पढ्छन् । पश्चिमकाले कृष्ण यजुर्वेद पढ्छन् ।

ऋग्वेद – ३३ कोटी (प्रकार) देवताहरूको बयान गरिएको छ । स्वर्गमा बस्ने ११ वटा, अन्तरिक्षमा बस्ने ११ वटा र पृथ्वीमा बस्ने ११ वटा देवताको बयान ऋग्वेदमा छ । स्वर्गमा इन्द्र लगायत ११ देवता बस्छन्, वायु लगायत ११ देवता अन्तरीक्षमा, अग्निलगायत ११ देवता पृथ्वीमा बस्छन् भनिएको छ । ऋग्वेदका देवताहरू नेचर अर्थात्‌ प्रकृतिसँग नजिक छन् ।

सामवेद – यो वेद ऋचा अर्थात्‌ श्लोकमा छ । श्लोकमा भएको वेद कसरी पढ्ने भन्ने जानकारी सामवेदमा छ । अहिलेको भारतीय शास्त्रीय सङ्गीत सामवेदमै आधारित भएको मानिन्छ । वेद पढ्न स्वर सुमधुर हुनुपर्छ । भोकल ट्रेनिङ लिनुपर्छ । भोकल ट्रेनिङ दिने तरिका सामवेदमा छ । सामदेव पढ्ने तालिम लिएको व्यक्तिले क्लासिक इन्डियन म्युजिकमा पनि गाउन सक्छ ।

यजुर्वेद – ऋग्वेदका देवीदेवताहरूको सङ्गीतमय रूपमा पाठ गरेर कर्मकाण्ठ गर्ने कुराहरू यजुर्वेदमा आउँछ । यजुर्वेद यज्ञसँग सम्बन्धित छ । अग्नि स्थापना, विवाह, भोजन, अग्निलाई साछी राखेर विवाह, ब्रतबन्ध गर्ने, हवनहरूको स्रोत यजुर्वेद नै हो ।

अथर्ववेद – यसमा राजशास्त्र, टुनामुना, अहिलेको तन्त्रमन्त्रका कुराहरू यसमा समेटिएको छ । हलो जोत्दा कस्तो मन्त्र पढ्ने, पानी पार्न कस्तो मन्त्र उच्चारण गर्ने, सुन्दरी स्त्रीलाई वशमा लिन कस्तो मन्त्र पढ्ने, पुरुषहरूको मन धेरैतिर बरालियो भने कस्तो मन्त्र पढ्नेजस्ता धेरै कुराहरू अथर्ववेदमा उल्लेख छ ।

यस्ता कुरा लेखिएको अथर्ववेद दुरुपयोग हुने जोखिम भएकाले यो अलिक गोप्य मानिन्छ । इन्द्रजाल र सामुद्रिक विद्याजस्ता कयौं मन्त्रहरू अथर्ववेदबाटै झिकिएको हुन्छ । ‘लोकल स्यामानिजम’का कुराहरू पनि अथर्ववेदमा छ ।

ऋग्वेद, सामवेद र यजुर्वेदलाई ओर्जिनल वेद मानिन्छ । अथर्ववेद चाहिँ पछि थपिएको हो भन्ने मत छ । यो प्राचीनकालको इन्साक्लोपेडिया हो । सुरुसुरुका सबै ज्ञान वेदभित्र छ । वेद नै सबै धर्मको मूल हो भनिन्छ ।

वनारसी जात्रा : पुजारी दलित, श्रद्धालु गैरदलित

मैदानबाट हिमालतिर वेद

गङ्गा नदीको किनार लगायत भारतका विभिन्न स्थानबाट नेपाल आएका हिन्दुहरूले मस्टो लगायत धर्म मान्ने विभिन्न समुदायका विश्वास र मान्यताहरूलाई पनि अपनाए । यसरी अपनाउँदै जाने क्रममा यहाँका ब्राह्मणहरूको धार्मिक चालचलन मिश्रित भयो । यहाँका ब्राह्मणहरू वेद र स्यामाजिम दुवै मान्छन् ।

वेदमा कतै पनि पशुवलीको कुरा छैन । तर, नेपालका अधिकांश हिन्दुहरूले पशुबली दिन्छन् । भारतमा भने पशुबली निकै कम छ । आसाम या बङ्गालको केही भागमा मात्रै पशुबली प्रचलनमा छ ।

त्यसैले नेपाल र भारत दुबै देशमा हिन्दुइजम भए पनि इन्डियन हिन्दुइजम बढी वेदनिर्भर हो । नेपाली हिन्दुहरू भने धेरै हदसम्म स्थानीय परम्पराअनुसार चल्छन् । यहाँका ब्राह्मणहरू मस्टोसँग पनि जोडिएका छन् । उनीहरूको कूलदेवतामा इन्द्र, वायु, अग्नि आदि हुँदैनन् । बरु यहीँको परम्पराका दाह्रे मस्टो आदि हुन्छन् ।

मस्टोपूजा नेपालको पश्चिमी भेग र भारतको कुमाउ गढवालतिर भेटिन्छ । मस्टोहरूको परम्परा बोनहरूसँग पनि मिलेको देखिन्छ । साविक कर्णाली अञ्चलको माथिल्लो क्षेत्रका जनजातिहरूले पनि मष्टो पूजा गरेको भेटिन्छ । त्यसैले मस्टो त्यहाँको लोकल देवता हुनसक्छ । त्यस क्षेत्रमा १२ मस्टो र ९ भवानी पुज्ने गरिन्छ । मस्टोहरूको संस्कृत नाम छैन ।

खसहरू हिमाली मूलका हुन् । खसहरूले पहिलेदेखि नै रक्सी सेवन गर्थे । आर्यहरू चाहिँ खसमा गएर जोडिएका हुन् । त्यसैले वेदवाला आर्यले आफूलाई नै सक्कली हिन्दु भन्छन् ।

यता खसहरू भने प्रकृतिपूजक हुन् । किराँतदेखि गुरुङलगायत सबैसँग जनजातिसँग खसहरूको मिलाप छ । यो मिलन एनिमिजमबाटै भएको हो । एनिमिजममा पशुबली दिइन्छ, खसले पनि पशुबली दिन्छन् । त्यसैले अहिले नेपालमा चलेको ‘हिन्दुइजम’ र ‘बुद्धिजम’ दुबैमा ‘एनिमिजम’को प्रभाव छ ।

महाभारतमै किराँत, खसहरूलाई अनार्य या प्राप्य भनिएको छ । त्यसैले खसहरू आर्य होइनन् भन्ने पनि तर्क छ । कस्मिरदेखि नेपालको सुदूरपश्चिमसम्मको क्षेत्रलाई महाभारतमै अनार्यहरूको क्षेत्र भनेर लेखिएको छ ।

नेपालमा प्रचलित धर्मबारे कुरा हामीले प्रकृतिपूजकको धर्म (एनिमिजम) लाई केन्द्रमा राख्नुपर्छ । यहाँ भएको सबैभन्दा पूरानो धर्म यही थियो । एनिमिजम भएको ठाउँमा समयक्रममा हिन्दुइजम र बुद्धिजममा प्रवेश गर्‍यो ।

हिन्दुइजमको प्रभाव एनिमिजममा पर्‍यो भने एनिमिजमले पनि हिन्दुइजमलाई प्रभाव पार्‍यो । हालको नेपालको हिन्दुधर्ममा प्रारम्भिक हिन्दुधर्म र एनिमिजम दुवै सम्मिश्रित छ ।

यही एनिमिजम भएको ठाउँमा पछि बौद्धधर्म (बुद्धिजम) पनि प्रवेश गर्‍यो । यहाँको बुद्धिजममा पनि ‘लोकल एनिमिजम’ को प्रभाव छ । त्यसैले, हिन्दुइजम र बुद्धिजमलाई नेपालमा एनिमिजमले नै संयोजन गरेको हो ।

जे जसरी अन्तरघुलन भए पनि हिन्दुइजमको जरो वेद हो । अहिले हामीले भन्ने गरेको हिन्दु धर्मको प्राचीन नाम वैदिक धर्म (वेदिक रिलिजन) हो । जहाँ वेद छ, त्यहाँ हिन्दुइजम छ । हिन्दु कल्चरल सोसाइटीमा भने अन्य कल्चर पनि मिसिएको छ । यहाँ अन्य सेक्ट (सम्प्रदाय) पनि थपिएको छ ।

सुरुको ऋग्वेदलाई ओरिजिनल वेद मानिन्छ । अन्य वेद पढ्दा पनि ऋग्वेदकै श्लोक दोहरिन्छ । ऋग्वेदबाटै झिकेर यज्ञ गर्न बनाइएको वेद यजुर्वेद हो । अथर्ववेद चाहिँ अलिक भिन्न छ । यो वेदमा वैदिकका साथै लोकल ट्रेडिसनका कुरा संकलन गरिएको छ । लोकल एजिमिजमका कुराहरू पनि अथर्ववेदमा समावेश गरिएको छ ।

त्यसैले लामो समयसम्म श्रुति परम्परामा चलेको, पछि ताडपत्रमा लेखिएको, पछि दस्तावेजको रूपमा चारवटा भागमा लेखिएको वेद नै हिन्दुइजमको बेस हो । यही बेसमा टेकेर हिन्दुइजमका विभिन्न स्टेज विकास भएको हो ।

वेदको दार्शनिक पक्ष

समयक्रममा कसैले वेदलाई ज्ञान (नलेज) र कसैले कर्मकाण्ड (रिच्युअल्स) ढाले । त्यसैले कसैले वेदलाई ज्ञान र कसैले कर्मकाण्ड हो भन्छन् । अहिले वेदलाई दुई हिसाबले व्याख्या गरेको पाइन्छ ।

वेदलाई समानान्तर दुई अर्थ लगाइएको छ । एउटा अर्थ वेदको ज्ञानपक्ष वा ज्ञानकाण्डबाट हुने गरेको छ । अर्को पक्षले कर्मसँग जोडेका छन् ।

ज्ञान पक्षधरले वेदमै आधारित भइ १०८ उपनिषद् तयार गरे । तीमध्ये नेपालसँग धेरै सम्बन्ध भएको उपनिषद चाहिँ वृहद आरण्यक उपनिषद हो । यो उपनिषदमा याज्ञवल्क्य, गार्गी र मैत्रेयहरूका कुरा लेखिएको छ ।

यसमा यज्ञवल्क्यलाई गार्गीले के प्रश्न सोधिन्, यज्ञवल्क्यले के उत्तर दिए, मैत्रयले यज्ञवल्क्यलाई के प्रश्न सोधिन्, के जवाफ दिए भन्ने उल्लेख छ । त्यसैले यो उपनिषद संवादात्मक (डायलग फर्म) मा छ । यो उपनिषद् जनकपुरको सेटिङमा लेखिएको हो । वृहद भनेको ठूलो, आरण्यक भनेको वन र उपनिषद भनेको छेउमा लेखेको भनिएको हो ।

यज्ञवल्क्य ठूला ऋषि थिए । उनीसँग खुला सम्वाद गर्न विभिन्न स्थानबाट धेरै मानिसहरू आउँथे । गार्गी उत्तरतिरबाट चाम्पवृक्षको हाँगो बोकेर गइन् । त्यो हाँगो उनले यज्ञवल्क्यको अगाडि गाडिन् । अनि ‘आत्मा के हो, ब्रह्म के हो, मोक्ष के हो’ भनी प्रश्न सोध्न थालिन् ।

त्यसैले यो उपनिषदमा आत्मा, व्रह्म र मोक्ष लगायतको व्याख्या पाउँछौँ । यो उपनिषदले कुनै जातको कुरा गदैन । जसले आत्मा, ब्रह्म चिन्यो : उसलाई मोक्ष प्राप्त हुन्छ भनी लेखिएको छ । वेदको फिलोसोपिकल एस्पेक्टहरू झिकेर लेखिएको पुस्तक नै उपनिषद हो । त्यसमध्ये यज्ञवल्क्य र उनका चेलाचेलीहरूको छलफल समेटिएको उपनिषद नै वृहद आरण्यक उपनिषद हो ।

गीता

उपनिषदका सारलाई खिचेर पछि सजिलोसँग बुझ्ने गरी बनाइएको ग्रन्थ गीता हो । धेरै पछि लेखिएको यो ग्रन्थ महाभारतको अंश हो ।

महाभारत महाकाव्यमा १८ पर्व छन् । महाभारतको सेटिङमा भीष्म पर्व भन्ने छ । पाण्डव र कौरवहरूले जब लडाइँ सुरु गर्छन्, त्यो बेलामा पाण्डवतर्फका सेनापतिले वाण हान्ने बेलामा पारिपट्टी हेर्दा आफ्नै बाजे भीष्म, गुरु द्रोणाचार्य आदि आफन्तलाई देख्छन् । युद्ध जित्नका लागि आफ्नै आफन्त मार्नुपर्ने स्थिति आएपछि उनी आत्तिन थाल्छन् ।

त्यसपछि उनले गाण्डिव धनुष फालिदिन्छन् । रथमा उनको सारथी कृष्ण थिए । कृष्णले युद्धको नियम सम्झाए । वाण हानेपनि तिम्रा आफन्तको शरीर मर्छ, आत्मा मर्दैनजस्ता कुरा सुनाए । उनलाई युद्धका लागि ‘इन्करेज’ गरे । अन्तिममा विश्वरूप देखाइदिए । त्यसपछि अर्जुन लड्नका लागि तयार भए ।

महाभारतमा एक लाख श्लोक छन् । करिब ७०० वटा श्लोक गीतामा छन् । त्यसैले गीताले उपनिषदको मर्मलाई पनि समेट्छ । अरू ग्रन्थ पढ्न नभ्याएपनि गीता पढ्दा हिन्दुइजमको फिलोसोपी बुझ्न सकिन्छ । आत्मा, ब्रह्म आदिका वृहत पाटो अध्ययन गर्न उपनिषद पढ्नुपर्छ ।

कर्मकाण्ड वेद ज्ञानकाण्डको समानान्तर धार हो । यसलाई ब्राह्मण ग्रन्थ पनि भनिन्छ । यसले अनुष्ठान पक्ष (रिच्युअल अस्पेक्ट) मा बढी जोड गर्छ । अग्निमा कसरी हवन गर्ने, अग्निको विवाह कसरी गर्ने र अग्नि कसरी जगाउनेजस्ता कुरा छन् ।

ब्राह्मण ग्रन्थबाट विभेदको बिजारोपण

हिन्दु समाजमा जातीय विभेदको बिजारोपण तब सुरु भयो, जब कर्मकाण्ड वेदलाई विस्तारित बनाउने काम भयो । जात र वर्णका कुरा यहीँबाट सुरु भयो ।

ऋग्वेदमा ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य र शुद्र शब्दहरू छन् । तर, ब्राह्मण ठूलो या शुद्र सानो भन्ने कुरा लेखिएको छैन । देवताहरूको पनि पदानुक्रम (हायरार्की) गरेको छैन । स्रोत वेदमा जातहरू पनि समान छन् ।

तर, ब्राह्मण ग्रन्थ आएपछि नयाँ ‘स्टोरी’हरू बन्न थाले । अहिले बजारमा पाइने शतपथब्राह्मणजस्ता ग्रन्थ हिन्दु समाजमा विभेदका अश्त्र बने । यस्ता ग्रन्थमा ब्रह्माको कन्सेप्ट आयो । मानिसहरू ब्रह्माका विभिन्न अङ्गबाट निस्किए भनियो । यसै आधारमा समाजमा ठाडो पदानुक्रम (भर्टिकल हायरार्की) सुरु भयो ।

जन्मका आधारमा आफ्नै समुदायभित्र समेत विभेद सुरु गरियो । ब्राह्मणले ब्राह्मणकै छोरी बिहे गरे पनि वैदिक विधि नअपनाए उनीहरूबाट जन्मेका सन्तानलाई ब्रात्य (पतित) करार गर्न थालियो । मुनुस्मृतिमार्फत ब्रात्य ब्राह्मणलाई कर्मकाण्ड गर्न समेत रोक लगाइयो ।

यो धार विकसित हुँदै जाँदा यसलाई सङ्गठित बनाउन स्मृतिहरू लेखिए । १८ प्रकारका स्मृति तयार पारिए । नेपालमा मनुस्मृति बढी प्रचलनमा छ । मनु नाम गरेका विद्वानले वर्णाश्रममा आधारित सिस्टम अवधारणा विकास गरेका थिए । त्यसैलाई मनुस्मृति भनिएको हो ।

‘भर्टिकल हायरार्की’ भएकाले मनुस्मृति बढी चर्चित र विवादित छ । यही स्मृतिमा जातीय कुराहरू समावेश छ । एउटै प्रकृतिको अपराध गरे पनि फरक वर्णका मानिसलाई फरक सजायसम्मको व्यवस्था गरिएको छ ।

वि.सं. १९१० मा जङ्गबहादुरले तयार पारेको यस्तै विभेदकारी मुलुकी ऐनमा मनुस्मृति झल्किन्थ्यो, जुन कानुन नै नेपालको पहिलो लिखित संहितावद्ध कानून थियो । जात र वर्णका आधारमा १६५ वर्षसम्म राज्यकै संरक्षणमा नेपाली समाजमा विभेदको ‘नटबोल्ट’ कसिरहेको उक्त मुलुकी ऐन वि.सं. २०७५ भदौ १ गते विधिवत खारेज भएको थियो ।

ब्राह्मण ग्रन्थका आधारमा हिन्दु समाज र राज्यले विभेदकै लागि ठाडो पदानुक्रम (भर्टिकल हायरार्की) अपनाए पनि वेदको ‘फिलोसोपिकल एस्पेक्ट’ले यस्तो हायरार्की मान्दैन । ‘जो जुन समाज या जातमा जन्मे पनि आत्मा चिन्ने मानिसले मोक्ष प्राप्त गर्छन्’ भन्छ ।

तर, ‘रिच्युअल एस्पेक्ट’ रमाएकाहरूले त्यसो भनेनन् । जातलाई बढी प्राथमिकता दिए । नेपाली समाजमा ‘जन्मले वर्ण निर्धारण गर्छ’ भन्ने मान्यता अझै हावी छ ।

पाँचौँ शताब्दीमा तयार पारिएको भनिएको मनुस्मृति समाजमा लादेर विभेद थाल्दा आर्यहरू धेरै व्यवस्थित भैसकेका थिए । समाजमा धेरै किसिमका अपराधहरू हुन थालेको थियो । त्यसैले मनुस्मृतिलाई ‘तत्कालीन समाजको शासनव्यवस्था सुदृढ गर्न राजाका लागि लेखिएको किताब हो’ भनिन्छ । त्यो लगभग कानुनजस्तै थियो ।

नेपालमा पछि कानुन बनाउने क्रममा जयस्थिति मल्लले मनुस्मृतिकै सिको गरे । मल्लले ‘न्यायविकासिनी’ भन्ने पुस्तक निकालेका थिए । त्यो राष्ट्रिय अभिलेखालयमा सुरक्षित छ । सो पुस्तकमा मनुस्मृतिका धेरैजसो अंश राखिएको छ । काठमाडौं उपत्यकाका मानिसमाथि शासन गर्न मल्लले सो पुस्तक तयार पारेका थिए ।

त्यही मनुस्मृतिले जङ्गबहादुरको पालामा पनि राज्यकै कानुनमा निरन्तरता पायो । वि.सं. २०२१ सालमा नयाँ मुलुकी ऐन आएपछि मनुस्मृतिकालीन विभेद र दण्ड अलिक कम भयो । नेपालमा अहिले पनि विभेदका अनेक अवशेषहरू बाँकी नै छ ।

रुकुम पश्चिमको सोती घटनाः जन्मकैदको फैसला सदर, जातीय विभेद बदर