विवाह उमेर १८ वर्षमा झार्ने विषयमा बहस भइरहेको छ । विवाह उमेर किन झार्न लागिएको हो भन्ने विषयमा सबैको आआफ्नै तर्क र बहस छ । १६ वर्षमा नागरिकता, १८ वर्षमा मताधिकार दिएपछि विवाह गर्न २० पारी किन भन्ने तर्क राख्नेहरूले अहिलेका किशोर किशोरीहरूको शारीरिक विकासको परिपक्वतालाई हेरेर कानुन संशोधन गर्नुपर्ने जिकिर गरेका छन् ।  

त्यस्तै १६, १७, १८ वर्षको उमेरका केटाकेटीले आफूखुसी शारीरिक सम्बन्ध राख्ने, विवाहको उमेर नपुगेकाले भागी बिहे गर्ने र केटी पक्षले बालविवाहको मुद्दा लगाएर सजाय दिलाउने भएकाले समाजमा अपराध बढेको भन्दै विवाह उमेर घटाउनुपर्ने तर्क अघि आएको छ । 

सबैले आआफ्नै अनुकूलको तर्क राखेर बहस गरिरहँदा यसले जनस्वास्थ्यमा कस्तो असर गर्ला भन्ने विषयमा भने कसैको ध्यान गएको पाइँदैन । प्रजनन स्वास्थ्यका हिसाबले २१ वर्ष अगाडि सन्तान जन्माउनु जोखिमपूर्ण मानिन्छ । विवाहपछि नियमित रुपमा शारीरिक सम्पर्कमा रहनु र सन्तान जन्माउनु सामान्य कुरा हो । 

कलिलै उमेरमा नियमित शारीरिक सम्पर्कमा रहँदा, सन्तान जन्माउँदा आमा– शिशुको मृत्यु दर बढ्नुका साथै विभिन्न खालका शारीरिक तथा मानसिक समस्याहरू देखा पर्ने सम्भावना रहने चिकित्सकहरू बताउँछन् । 

आमाको स्वास्थ्य जोखिममा

जनस्वास्थ्यविद् डा. अरुणा उप्रेती भन्छिन्– २० वर्षको उमेर पुगेपछि मात्रै विवाह गर्नुपर्छ भनेर कानुनमै तोकेको अवस्थामा त अहिले पनि १२– १३ वर्षको कलिलै उमेरमा विवाह गर्ने प्रवृत्ति छ भने यसलाई झन् १८ वर्षमा झार्दा झनै समस्या आउँछ । 

उनका अनुसार अहिले पनि झण्डै १३– १४ प्रतिशत किशोरीहरू १८– १९ को उमेरमा विवाह गर्ने र बच्चा जन्माउने गरेको पाइएको छ । कति किशोरीहरूले त सुत्केरी तथा गर्भावस्थामै ज्यान गुमाउने गरेका छन् । 

सानै उमेरमा आमा बन्दा किशोरीहरूले के कस्ता समस्या भोग्नुपर्छ भन्ने उदाहरण हाम्रै समाजमा अहिले पनि थुप्रै छन् । अफगानिस्तान जस्ता मुस्लिम देशहरूमा १२– १३ वर्षकै उमेरमा विवाह गर्ने नियम त्यहाँको कानुनमा छ । के नेपालले पनि १८, १६ हुँदै १५ अनि १२ वर्षमा विवाह गर्ने कानुन बनाउने हो ? उनले प्रश्न गरिन् ।

आजभन्दा ५०– ६० वर्ष अगाडि ९– १० वर्षको उमेरमा छोरीहरूको बिहे गरिन्थ्यो । फेरि त्यही अभ्यासमा सरकार नै लाग्नु एकदम गलत भएको उनले बताइन् । सरकारले आफूले राम्रोसँग काम गर्न नसकेको विषय अन्यत्र मोड्न यस्तो किसिमको तर्क ल्याएको उनको आरोप छ । 

कानुन व्यवसायी, प्रहरी प्रशासनले राम्रो काम नगर्दा र विद्यालयमा किशोरीहरूलाई मार्ग निर्देशन गर्न नसक्दा किशोरकिशोरीहरुले यस्तो गलत बाटोमा जाने सम्भावना रहन्छ । यो समस्यालाई समाधान गर्नुको सट्टा यसलाई कानुनी मान्यता दिने हो भने ९ वर्षमै विवाह गराउँदा पनि भैगो नि डा. उप्रेतीको टिप्पणी छ । 

शारीरिक विकास मानसिक परिपक्वता होइन

पछिल्लो समय विभिन्न हर्मोनल परिवर्तनका कारण किशोरीहरूको शारीरिक विकास छिटो हुने,  महिनावारी छिटो हुने भएकाले विवाहको उमेर घटाउँदा हुन्छ भन्ने तर्कमा डा. उप्रेती भन्छिन्– ‘हो ! पहिलेभन्दा अलि छिटो किशोर किशोरीहरूमा शारीरिक विकास चाँडो भइरहेको छ ।’

किन कि पहिलेका बालबालिकाहरूलाई अहिलेको जस्तो विभिन्न रोगका विरुद्ध दिइने भ्याक्सिनहरू थिएन । उनीहरू रोगी हुन्थे, पोषणको कमी हुन्थ्यो । अहिले त्यो अवस्था छैन । पोषणको मात्रा पुगेको छ । आवश्यक भ्याक्सिनहरू लगाइएको छ । तर अझै पनि कतिपय किशोर किशोरीहरू कुपोषित नै रहेका उनले बताइन् । 

सरकारकै तथ्याङ्क अनुसार कर्णालीका २६ प्रतिशत बालबालिका कुपोषित छन् । ती बालबालिकाहरु किशोरावस्थासम्म पनि कुपोषित नै रहने चिकित्सकको तर्क छ । डा. उप्रेतीको दृष्टिमा कति बालबालिका शारीरिक रूपमा स्वस्थ हुन्छन् । उनीहरूको विकास पनि चाँडो हुन्छ । तर किशोर किशोरीको मस्तिष्क बढेको हुँदैन । विवाह गरेर कसरी परिवार बनाउने भन्ने सीपको विकास उनीहरूमा भइसकेको हुँदैन । जसको परिणाम कतिपय किशोरीहरू भागेर जाने केही समय पछि फर्केर आउने पाइएको उनले बताइन् । 

त्यस्तो अवस्थामा झन् सरकारले कानुनी मान्यता दिएर यसलाई बढावा दिने हो भने सरकारले स्वास्थ्य क्षेत्रमा प्राप्त प्रगतिका सूचकांकमा पहिरो जाने चेतावनी डा. उप्रेतीको छ ।  

बालविवाह रोक्न के गर्ने ? 

कतिपय किशोरीहरू अझै पनि विद्यालयको पहुँचमै छैनन्  । यो विषय सरकारलाई पनि थाहा छ । अहिले दिइरहेको एचपीभी खोप विद्यालय बाहिर रहेका किशोरीहरूलाई पनि दिइनेछ भनेर सरकारले स्वीकार गरेको छ । 

कतिपय किशोरीहरू ४/५ कक्षा पढ्दा नै विवाह गरेर गइसकेकाले विद्यालय जान सकेका छैनन् भने कतिपय गरिबीका कारण जान पाएका छैनन् । यो विषयमा सोच्नुको साटो किशोरीहरू भागेर जान थाले, विकृति फैलियो अब उमेर घटाउनु पर्छ भन्ने तर्फ सरकार लागेको उनले बताइन् । 

‘यो मधेशकेन्द्रित दलहरूले मधेशवासीका नाममा ल्याएको तर्कहीन बहस हो । १८ वर्षमा बिहे गर्दा कसरी समाज राम्रो बन्छ ? भर्खरै १० कक्षा पास गरेका किशोर किशोरीहरूले कसरी परिवार पाल्न सक्छन् ? पढ्ने उमेरमा अनावश्यक बोझ थपिँदा मानसिक रोगको सिकार भएर कतिले आत्महत्या गर्छन् यो तथ्याङ्क सरकारले हेरेको छ कि छैन ? एक दुई जना मधेशी दलका नेताहरूले भनेको भरमा सरकारले यो कानुन ल्याउने सोचिरहेको छ भने हामीले यसमा खबरदारी गर्न जरुरी छ,’ डा. उप्रेतीले खबरदारी शैलीमा भनिन् । 

विवाह र बच्चा जन्माउन परिपक्व उमेर कति ? 

‘बिहेबारी २० वर्ष पारी’ भन्ने नारा नै स्थापित गरेर सरकार आफैँले विवाहको उमेर २० वर्ष राखेको हो । जसको परिणाम मातृ तथा शिशु मृत्युदर घटेको पाइएको छ । 

किशोर किशोरीहरूको शारीरिकसँगै मानसिक स्वास्थ्यलाई पनि मध्यनजर गर्दै यो व्यवस्था ल्याइएको हो । यो उनीहरूको समग्र विकासका लागि एकदमै महत्त्वपूर्ण छन् । शारीरिक विकास छिटो हुँदैमा यौनिक जीवन र सन्तान उत्पादनका लागि परिपक्व हुन्छन् भन्ने हुँदैन । 

जनस्वास्थ्यका हिसाबले शारीरिक, मानसिक, शैक्षिक र स्वास्थ्य गरी सम्पूर्ण रूपमा सबल भएपछि मात्रै सन्तान उत्पादनका लागि योग्य मानिन्छ । त्यसका लागि बिहेबारीको उमेर २१ वर्षभन्दा माथि नै हुनुपर्ने चिकित्सकहरू बताउँछन् ।

विवाहपछि नियमित शारीरिक सम्बन्ध हुनु र गर्भधारण गर्नु सामान्य कुरा हो । २० वर्ष मुनिको गर्भावस्थामा आमा र बच्चाको स्वास्थ्यमा धेरै ठूलो नकारात्मक असर पर्ने स्त्री रोग विशेषज्ञ डा. ललिता जोशी बताउँछिन् । 

उनका अनुसार सानै उमेरमा शारीरिक सम्बन्ध राख्दा पछि गएर पाठेघरको मुखको क्यान्सर लाग्ने, पाठेघर खस्ने, लगायतका विभिन्न प्रजनन समस्या त हुन्छन् नै, बच्चाहरूमा डाउन सिन्ड्रोम र अन्य जन्मदोषको रूपमा क्रोमोजोमको असामान्य हुने जोखिम २० वर्षमुनिको गर्भावस्थामा धेरै हुने गरेको पाइएको छ । 

त्यस्तै कम तौल भएको शिशुको जन्म, गर्भपतन हुने सम्भावना पनि उमेर पुगेका आमा भन्दा धेरै हुने डा. जोशीले बताइन् ।