यस वर्ष जुलाई ६ मा (आज) विश्व जुनोसिस (पशुजन्य रोग) दिवस २०२५ विश्वभर जनचेतना कार्यक्रमको रूपमा मनाइँदैछ । सन्‌ १८८५ मा जुनोटिक रोगको लागि दिइएको पहिलो खोपको वार्षिकोत्सवको रूपमा यो दिवस मनाइन्छ । यो दिवसको उद्देश्य मेरुदण्ड भएका पशु र मानिसबीच प्राकृतिक रूपमा सर्न सक्ने रोग या सङ्क्रमणबारे जागरण जगाउनु हो ।

अमेरिकास्थित रोग नियन्त्रण केन्द्रले गरेको एक अध्ययनअनुसार, विकासशील मुलुकमा सङ्क्रामक रोगहरूको कम्तिमा ७० प्रतिशत स्रोत जनावर हुन्‌ । जुनोटिक जनावर वा कीराबाट मानिसमा रोग फैलिन सक्ने अवस्था हो । केही रोगहरूले जनावरहरूलाई हानि नगर्न सक्छन्, तर तिनीहरूले मानिसलाई बिरामी बनाउन सक्छन् ।

जुनोटिक साना, क्षणिक रोगहरू वा गम्भीर, अपरिवर्तनीय विकारहरूको रूपमा प्रकट हुन सक्छन् । जुनोटिक रोग जनावरबाट मानिसमा किटाणु, ढुसी, भाइरस र परजीवीहरूबाट सर्छ ।

हालसम्म धेरै जुनोटिक रोगहरूले मानिसलाई असर गरिसकेको छ । कोभिड–१९ महामारी यसको सबैभन्दा पछिल्लो उदाहरण हुन सक्छ । हाल ज्ञात र स्वीकृत सामग्रीअनुसार, चमेरोबाट मानिसमा सङ्क्रमण हुँदै कोरोना भाइरसले विश्वमा महामारी निम्त्याएको हो ।

विश्व जुनोसिस दिवसको इतिहास

ईसा पूर्व २३०० मा विश्वमा पहिलोपटक रेबिज सङ्क्रमण रेकर्ड गरिएको थियो । मोजाइक एस्मुना कोड अफ बेबिलोनले मानिस र कुकुरहरूमा रेबिजको कारणले हुने मृत्युको पहिलो लिखित विवरण देखाएको थियो ।

महामारी निम्त्याएको अर्को भाइरस इबोला सन्‌ १९७६ सेप्टेम्बर २९ मा पत्ता लागेको थियो । यसको नाम कङ्गो इबोला नदीको नामबाट राखिएको हो ।

सन् २००९ मा विश्वभर स्वाइन फ्लूको प्रकोप निम्तियो । रोग नियन्त्रण केन्द्रको अनुमान अनुसार एच१एन१ इन्फ्लुएन्जा भाइरसका कारण इबोलाबाट विश्वव्यापी रूपमा मृत्यु हुनेको सङ्ख्या दुई लाख ८४ हजार भन्दा नाघिसकेको छ ।

सन्‌ २०२० जनवरी ३० मा विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले कोरोना भाइरसको प्रकोपलाई विश्वव्यापीरूपमा चिन्ताको सार्वजनिक स्वास्थ्य आपतकाल घोषणा गर्‍यो ।

सन्‌ १८८५ जुलाई ६ मा लुइस पाश्चर नामक एक फ्रान्सेली जीववैज्ञानिक (जो पाश्चराइजेसनको सिद्धान्तका लागि पनि धेरै प्रसिद्ध छन्) ले रेबिजबाट पीडित कुकुरले टोकेका जोसेफ मेस्टर नामक व्यक्तिलाई जुनोटिक रोगको लागि दिइने पहिलो खोप सफलतापूर्वक लगाए ।

विश्व जुनोटिक दिवस २०२५ को विषयवस्तु विश्व जुनोटिक दिवस २०२५ को विषयवस्तु अझै घोषणा गरिएको छैन । जुनोटिक रोगहरूको फैलावट रोक्नका लागि, हामीले धेरै फरक कदम चाल्नुपर्छ । उदाहरणका लागि – सरकारले खानामार्फत्‌ रोग फैलिन नदिन खाद्य सुरक्षा कानूनहरूलाई कडा बनाउन सक्छ ।

यद्यपि, हाम्रा प्रियजनहरू र आफूलाई जुनोटिक रोगहरूबाट जोगाउन हामी प्रत्येकले व्यक्तिगत स्तरमा के गर्न सक्छौँ भनेर बुझ्नु महत्त्वपूर्ण छ । उचित रोकथामका साथ धेरै जुनोटिक सङ्क्रमणहरू रोक्न सकिन्छ, त्यसैले मानिसहरूमाझ जागरूकता जगाउनु धेरै फाइदाजनक हुनसक्छ ।

अध्ययन अनुसार, मानिसहरूमा हुने ७५ प्रतिशत जुनोटिक सङ्क्रमणहरू अप्रत्यक्ष रूपमा सर्छन् । जस्तै : खानामार्फत्‌ । यसले देखाउँछ कि हामीले ध्यान दिँदा लगभग ७५ प्रतिशत जुनोटिक रोग रोक्न सक्छौँ ।

विश्व जुनोटिक दिवस २०२५ को महत्व

विश्व जुनोटिक दिवसको महत्व यो तथ्यमा निहित छ, कि यसले जुनोटिक रोग रोकथाम र उपचारको महत्त्वको बारेमा मानिसहरूमा जागरूकता जगाउँछ । साथै, यस क्षेत्रमा मानवजातिले गरेको विशाल प्रगतिको उत्सव मनाउँछ ।

हामी हाल महामारीको चरणमा छौँ र यसको सामना गर्न सबैको लागि गाह्रो छ भन्ने तथ्य ध्यानमा राख्दै, यस्ता परिस्थिति दोहोरिन नदिन मानिसहरूले जुनोटिक रोगबारे सचेत हुन आवश्यक छ ।

जुनोटिक रोगहरू मानव जीवनका लागि अत्यन्त खतरनाक हुन सक्छन् । किनकि तिनीहरू द्रूत रूपमा फैलिन्छन् र उपचार नगरिएमा ठूलो सङ्ख्यामा मानिसहरूलाई सङ्क्रमित गर्न सक्छन् । जनावर र चरा फ्लू, बर्ड फ्लू, गाईवस्तुको क्षयरोग, डेङ्गी ज्वरो, इबोला र अन्य जुनोटिक रोगहरूले मानिसलाई ठूलो असर पारेको छ ।

जुनोटिक रोगहरूले मानिसलाई बिरामी बनाउनुको साथै मृत्यु पनि निम्त्याउन सक्छ । जागरूकताले धेरैको जीवन बचाउन सक्छ ।

जुनोटिक रोगहरूको वर्गीकरण

रोगजनक आधारमा

ब्याक्टेरियल जुनोजेस : यी रोगहरू ब्याक्टेरियाको सङ्क्रमणबाट हुन्छन्, जुन जनावरबाट मानिसमा फैलिन सक्छ । एन्थ्रेक्स र ब्रुसेलोसिस उदाहरण हुन् ।

भाइरल जुनोजेस : रेबिज, इबोला र कोभिड–१९ भाइरल जुनोटिक हुन् ।

परजीवी जुनोजेस : टोक्सोप्लाज्मोसिस र लेशम्यानियासिस जस्ता रोगहरू यस श्रेणीमा पर्दछन् ।

फङ्गल जुनोजेस : दाद जस्ता जुनोटिक फङ्गल (ढुसी) सङ्क्रमणहरू जनावरबाट मानिसमा फङ्गीबाट फैलन्छ ।

वन्यजन्तुको जुनोजेस : यी रोगहरूमा मुख्यतयाः मानिस र वन्यजन्तुबीच अन्तरक्रिया समावेश हुन्छ । जस्तै मुसाबाट सर्ने हान्टाभाइरस सङ्क्रमण वा जङ्गली चराहरूबाट फैलिने रोगहरू, जस्तैः एभियन इन्फ्लुएन्जा (बर्ड फ्लू) आदि ।

घरेलु जनावरको जुनोजेस : गाईवस्तुबाट ब्रुसेलोसिस वा बिरालाहरूबाट टोक्सोप्लाज्मोसिस जस्ता रोगहरू सर्छन्‌ ।

प्रसारणको तरिकामा आधारित

प्रत्यक्ष सम्पर्क जुनोज : सङ्क्रमित जनावरहरू, तिनीहरूको शरीरको तरल पदार्थ वा दूषित सतहहरूसँग प्रत्यक्ष सम्पर्कबाट हुने सङ्क्रमणहरू । जनावरको टोकाइबाट सर्ने रेबिज र सङ्क्रमित जनावरहरूसँगको सम्पर्कबाट सर्ने क्यू ज्वरो उदाहरण हुन् ।

भेक्टर–जनित जुनोज : लामखुट्टे र टिक्सजस्ता भेक्टरहरूद्वारा सर्ने रोगहरू यसमा पर्छन्‌ । उदाहरणहरूमा टिक्स (किर्नो) बाट सर्ने लाइम रोग र लामखुट्टेबाट सर्ने डेङ्गी ज्वरो ।

पानीजनित जुनोज : पानीका दूषित स्रोतहरूबाट लेप्टोस्पाइरोसिस पानीजनित जुनोटिक सर्छ ।

जुनोटिक रोगहरूको कारण

जुनोटिक रोगहरूको उदय र प्रसार वातावरणीय परिवर्तनहरू, वन्यजन्तु सम्पर्क, पशुपालन अभ्यासहरू र मानव व्यवहार सहित धेरै कारकहरूद्वारा प्रभावित हुन्छ । प्राकृतिक बासस्थानमा अतिक्रमण, वन्यजन्तु व्यापार, अपर्याप्त खाद्य सुरक्षा र सरसफाइमा कमीले जुनोटिक रोगहरूको प्रसारमा योगदान पुर्‍याउँछ ।

विश्व जुनोसिस दिवसका प्रमुख पक्षहरू

१. जागरूकता जगाउने : यो दिनले जुनोटिक रोगहरूको जोखिमको बारेमा मानिसहरूलाई शिक्षित गर्ने र रोकथामका उपायहरूलाई प्रवर्धन गर्ने लक्ष्य राखेको छ ।

२. एक स्वास्थ्य दृष्टिकोण : यसले यी खतराहरूलाई प्रभावकारी रूपमा सम्बोधन गर्न वातावरणीय स्वास्थ्य साथै मानव र पशु स्वास्थ्य क्षेत्रहरू बीचको सहकार्यको आवश्यकतालाई जोड दिन्छ ।

३. निवारक उपायहरू : यो दिवसले खोप, जिम्मेवार पशु हेरचाह, खाद्य सुरक्षा र राम्रो स्वच्छता अभ्यासहरू कायम राख्नेजस्ता कार्यहरूलाई प्रोत्साहन गर्दछ ।

४. विश्वव्यापी स्वास्थ्य सुरक्षा : जुनोटिक रोगहरूले महामारी निम्त्याउने सम्भावना हुन्छ, जसले गर्दा सार्वजनिक स्वास्थ्यको लागि अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

५. जुनोटिक रोगहरूका उदाहरणहरू : रेबीज, कोभिड–१९, इबोला, लास्सा ज्वरो, गाईवस्तुको क्षयरोग, र एभियन इन्फ्लुएन्जा सबै जुनोटिक रोगका उदाहरण हुन् ।

जुनोटिक रोगहरू विरुद्ध रोकथामका रणनीतिक उपायहरू –

जनावरहरू, विशेषगरी जङ्गली जनावरहरूसँग सम्पर्कमा सावधानी अपनाउनुहोस् ।

घरपालुवा जनावरहरूलाई नियमित रूपमा खोप लगाउनुहोस् र तिनीहरूको स्वास्थ्य सुनिश्चित गर्नुहोस् ।

राम्ररी पकाएको पशुजन्य उत्पादनहरू खानुहोस् ।

जनावरहरूको सम्पर्कमा आएपछि नियमित रूपमा हात धुनुहोस् ।

जुनोटिक रोगहरूको लक्षणहरू पहिचान गर्नुहोस् र आवश्यक परे तुरुन्तै चिकित्सा सहायता लिनुहोस् ।

जुनोटिक रोगहरूको रोकथाम र नियन्त्रणका लागि बहुक्षेत्रीय सहकार्य आवश्यक छ । ‘एक स्वास्थ्य’ दृष्टिकोणले मानव स्वास्थ्य, पशु स्वास्थ्य र वातावरणीय क्षेत्रहरू बीचको सहकार्यलाई जोड दिन्छ ।

जुनोटिक रोगहरूको प्रारम्भिक पहिचान र निगरानी प्रणालीहरूले प्रकोप र महामारी रोक्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् । हात धुने, खाद्य सुरक्षा उपायहरू र सुरक्षित पशु ह्यान्डलिङ जस्ता स्वच्छता अभ्यासहरूलाई प्रवर्धन गर्नाले प्रसारणको जोखिम कम गर्न मद्दत गर्दछ ।

जनावरहरूका लागि खोप कार्यक्रमहरू जुनोटिक रोगहरू रोक्न प्रभावकारी हुन सक्छन्, विशेषगरी मानिसहरूसँग नजिकको सम्पर्कमा बस्ने जनावरका हकमा ध्यान दिनु आवश्यक छ ।

जिम्मेवार व्यवहार प्रवर्धन गर्न र प्रसारणको जोखिम कम गर्न जुनोटिक रोगहरू र तिनीहरूको रोकथामबारे जनचेतना र शिक्षामा सुधार आवश्यक छ ।

धेरै प्रकारका जुनोटिक रोगहरू भएकाले, एन्टिबायोटिक जस्ता धेरै प्रकारका उपचारहरू पनि छन् । कृषि उद्योगमा जनावरहरूको हेरचाह गर्ने सुरक्षित दिशानिर्देशहरू जस्ता खाद्यजन्य जुनोटिक रोगहरूको फैलावट रोक्न केही अभ्यासहरूले मद्दत गर्न सक्छन् ।

रोगहरूको फैलावट कम गर्ने प्रभावकारी तरिकाहरू सफा पिउने पानीमा पहुँच र उचित फोहोर व्यवस्थापन हुन् । घरपालुवा जनावरहरूलाई खोप लगाउनु र जनावरसँग घुलमिल गरेपछि आफ्नो हात धुनेजस्ता उचित स्वच्छताका उपाय अपनाउनुपर्छ ।

जुनोटिक प्रसारणको द्रुत गति मानवजन्य कारणले निम्तिएको हो। भविष्यको स्वास्थ्य भारको व्यवहार परिमार्जन वा चिकित्सा व्यवस्थापनले मात्र मानव जनसङ्ख्यामा भविष्यमा जुनोटिक रोगको जोखिम कम गर्नेछ ।

विश्व जुनोटिक रोग दिवस हामी सबैको लागि महत्त्वपूर्ण छ । किनकि जनावरहरूले गर्ने विभिन्न रोगहरू र रोगहरूलाई कसरी रोक्न सक्छौँ भन्नेबारे थप जानकारी हासिल गर्न सकिन्छ ।

पशुप्रेमी र पशुपालकले यस दिनको महत्त्व राम्रोसँग बुझ्न सक्छन् । किनकि संसारमा जुनोटिक रोगहरू सामान्यतया: जनावरहरूबाट उत्पन्न हुन्छन् ।

मानिसहरूसँग बस्ने जनावरहरूको स्वास्थ्यको सुरक्षा र व्यवस्थापन महत्त्वपूर्ण छ । जब हामी जनावरलाई रोग लाग्न दिँदैनौँ, तब मानिसको स्वास्थ्यको सुरक्षा गर्न सक्छौँ ।