काठमाडौं – गाईजात्रा नेपालको एक अद्वितीय र सांस्कृतिक रूपले समृद्ध पर्व हो, जुन विशेषगरी काठमाडौं उपत्यकामा बसोबास गर्ने नेवार समुदायले भव्य रूपमा मनाउने गर्छन्।

हरेक वर्ष भाद्र महिनाको कृष्ण पक्षको पहिलो दिन (जनैपूर्णिमापछि आउने दिन) यो पर्व मनाइन्छ। यो पर्व विशेषगरी गत वर्षभित्र दिवंगत भएका आफन्तको आत्माको शान्तिको कामना गर्दै मनाइन्छ।

परम्पराअनुसार, जसको घरमा कुनै आफन्तको मृत्यु भएको छ, ती परिवारले गाईलाई सिंगारेर वा गाई नपाएमा साना केटाकेटीलाई गाईको भेषमा सजाएर शहरभर यात्रा गर्दछन्। हिन्दू धर्ममा गाईलाई पवित्र जनावर मानिन्छ र विश्वास गरिन्छ कि मृत आत्मालाई गाईले स्वर्गसम्मको बाटो देखाउँछ। गाईजात्रा शोकमा परेका परिवारको लागि एक सामाजिक सहानुभूति दिने अवसर पनि हो, जहाँ अन्य पीडितहरू पनि एउटै जात्रामा सहभागी भएर एकआपसमा दुःख बाँड्ने गर्छन्।

गाईजात्रा मजाक, व्यंग्य र हास्यका माध्यमबाट समाजमा रहेका विकृति र विसंगतिको उजागर गर्ने पर्वका रूपमा पनि परिचित छ।

काठमाडौं, भक्तपुर र ललितपुर जस्ता शहरमा गाईजात्राको अवसरमा रंगीन पोशाक, नाचगान, हास्य नाटक, मुखौट लगाएर परेड गर्ने परम्परा छ।

काठमाडौं, भक्तपुर र ललितपुर जस्ता शहरमा गाईजात्राको अवसरमा रंगीन पोशाक, नाचगान, हास्य नाटक, मुखौट लगाएर परेड गर्ने परम्परा छ।

हास्यव्यङ्ग्यको प्रयोगले यो पर्वलाई अझ रोचक र जीवनदायिनी बनाएको छ, जसले समाजमा सकारात्मक सन्देश दिन्छ र मृत आत्माको सम्झनामा श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्छ।

जात्राको बिहानैदेखि काठमाडौं, भक्तपुर, ललितपुरका गल्ली–गल्लीमा धिमे, नक्ख, भुंका, ढोलक, मुरली, झ्याली जस्ता परम्परागत नेवारी बाजाहरूको आवाज गुञ्जिन थाल्छ। धिमेको गहिरो तालले जमिनसम्म कम्पन पैदा गर्छ, नक्खको गजगजाहटले आकाश नै थर्काउँछ, र मुरलीको मधुर स्वरले त्यो वातावरणमा एक प्रकारको आत्मीयता थप्छ। गाईजात्रामा बज्ने यी बाजा केवल मनोरञ्जनका लागि नभई, संस्कृति र पहिचानको जीवित प्रमाण हुन्। पुस्तौँदेखि बजाउँदै आएको यी तालहरूले हाम्रो इतिहास, हाम्रो कथा, र हाम्रो सामूहिक भावना जोगाइराखेका छन्।

गाईजात्राको सुरुवात १७ औँ शताब्दीमा काठमाडौं उपत्यकाका शक्तिशाली शासक राजा प्रताप मल्लले गरे। आफ्ना प्रिय छोराको निधनपछि शोकमा डुबेकी रानीको मन हलुका पार्ने उपाय खोज्दै, उनले यस्तो पर्वको कल्पना गरे जुनमा आफ्ना आफन्त गुमाएका सबै परिवारले एउटै साझा मञ्चमा आफ्नो पीडा पोख्न सकून्। गाईजात्रा यही सोचबाट जन्मिएको थियो।

राजाले यो जात्रालाई गम्भीर शोकको दृश्यबाट बाहिर निकाल्न गाईलाई सामेल गराउने निर्णय गरे। हिन्दू धर्ममा गाईलाई देवीको रूपमा पूजा गरिन्छ, र यो विश्वास गरिन्छ कि गाईले मृतक आत्मालाई स्वर्गतर्फ डोर्याउँछ। गाई उपलब्ध नभएमा, साना बालकलाई गाईको भेषमा सजाएर जुलुसमा सहभागी गराउने परम्परा पनि यहीँबाट सुरु भयो। त्यसमाथि, देवता, राक्षस, जोकर, पौराणिक पात्र, र समसामयिक पात्रहरूका भेषमा देखिने बालबालिका र कलाकारहरूले यो जात्रालाई रंगीन र रमाइलो बनाउँदै लगे।

गाईजात्रा बिस्तारै सामाजिक व्यङ्ग्य र अभिव्यक्तिको सशक्त माध्यम पनि बन्यो। राजनीतिक नेतृत्वदेखि सामाजिक विकृति, भ्रष्टाचारदेखि लैंगिक असमानता-सबै विषयमा हास्य-व्यङ्ग्यमार्फत टिप्पणी गरिन्छ।

गाईजात्रा बिस्तारै सामाजिक व्यङ्ग्य र अभिव्यक्तिको सशक्त माध्यम पनि बन्यो। राजनीतिक नेतृत्वदेखि सामाजिक विकृति, भ्रष्टाचारदेखि लैंगिक असमानता-सबै विषयमा हास्य-व्यङ्ग्यमार्फत टिप्पणी गरिन्छ।

कलाकारहरू, विद्यार्थी, सर्वसाधारण सबैले गाईजात्रालाई नाटक, कविता, नाचगान र प्रदर्शनमार्फत जीवित राखेका छन्।

नेपाली संस्कृतिमा गाईजात्राको महत्व
गाईजात्रा नेपाली संस्कृतिमा केवल एउटा पर्व मात्र होइन, यो शोक, श्रद्धा र सांस्कृतिक गर्वको अद्वितीय संगम हो। हरेक वर्ष भाद्र कृष्ण प्रतिपदाको दिन मनाइने यो पर्वले परिवारलाई आफ्ना दिवंगत प्रियजनलाई सम्झने, सम्मान गर्ने र आत्माको शान्तिको कामना गर्ने अवसर दिन्छ। विशेषगरी नेवार समुदायमा गहिरो रूपमा जरा गाडेको यो परम्परा शताब्दीयौंदेखि निरन्तर चलिआएको छ, जसले नेपाली समाजको सांस्कृतिक पहिचान र समृद्ध इतिहासलाई जिवन्त राखेको छ।

समयसँगै गाईजात्राले आफ्नो महत्व अझै विस्तार गर्दै, केवल धार्मिक श्रद्धा नभई सामाजिक सद्भाव, सांस्कृतिक विविधता र समुदायबीचको एकतालाई समेत उजागर गरेको छ।

गाईजात्राको यात्रामा सामेल गाई आध्यात्मिक रूपमा पवित्र प्रतीक हुन्-हिन्दू विश्वासअनुसार, गाई मृत आत्मालाई परलोकतर्फको यात्रामा मार्गदर्शन गर्ने जीव हो। समयसँगै गाईजात्राले आफ्नो महत्व अझै विस्तार गर्दै, केवल धार्मिक श्रद्धा नभई सामाजिक सद्भाव, सांस्कृतिक विविधता र समुदायबीचको एकतालाई समेत उजागर गरेको छ। यसका रंगीन झाँकी, हास्यव्यङ्ग्य, र सांस्कृतिक प्रस्तुतिहरूले यसलाई पर्यटकहरूका लागि पनि ठूलो आकर्षण बनाएको छ, जसले नेपालभित्र मात्र होइन, विश्वभर नेपालको पहिचान फैलाउन सहयोग गरेको छ। यसरी, गाईजात्रा हाम्रो संस्कृति, परम्परा र भावनात्मक सम्बन्धहरूको जगेर्ना गर्ने अमूल्य सम्पदा हो।

आज, गाईजात्रा काठमाडौं, भक्तपुर, ललितपुर जस्ता शहरमा मात्रै सीमित छैन। यो पर्वले विभिन्न जातीय, धार्मिक, र सांस्कृतिक पृष्ठभूमिबाट आएका समुदायहरूलाई पनि समेट्न थालेको छ।