कुनै समय महिलाले आत्मरक्षाका लागि नङ पाल्थे । मजेत्रोमा खुर्सानीको धुलो बोकेर हिँड्थे । यही प्रयोजन खातिर पुरुष धनुकाँड बोक्थे । राज्यको अवधारणा आएपछि उनीहरूलाई खुर्सानीको धुलो र धनुकाँड बोक्न प्रतिबन्ध लगाउँदै भनियो – ‘तिमीहरूको सुरक्षा जिम्मेवारी राज्यले लिन्छ । आफूसँग भएका घरेलु हतियार बुझाऊ ।’

मानिसभित्रको चेतना, प्रज्ञा र विवेक उपयोग गर्दै लोककल्याणकारी काममा क्रियाशील गराउन विस्तारै नीतिहरू स्थापित भए । रुचिअनुसार मानिस कर्म, धर्म, मोक्ष, ज्ञान, विज्ञान, अर्थशास्त्र, राजनीतिशास्त्र, अस्त्रशस्त्र र शरीर विज्ञानका बाटोमा लाग्यो । रामायणमा उल्लेख भएको ‘लक्ष्मणरेखा’ राज्यका हकमा स्थापित गरियो । मानिसभित्रको चेतनामूलक आयाम फराकिलो र जिम्मेवारीपूर्ण बनाउन राज्य संयन्त्रभित्र कार्यपालिका, व्यवस्थापिका र न्यायपालिका बनाइयो ।

प्रकृतिले मानिसलाई नोटकापी झैँ जन्म र मृत्यु तोक्यो । बीचका पाना आफैँ लेख्न छाडिदियो । उसको परिभाषामा ज्ञान र विवेकको धुरी मस्तिष्क ब्राह्मण, संसार हेर्ने आँखा, सचेत गर्ने कान र कोमल अङ्गको रक्षक छाती क्षेत्रीय, पौरख गर्ने हात वैश्य र जमिनमा अड्याउने कम्मरमुनिको भाग शूद्र भएको छनक दियो ।

तर, मानिसले त्यो विशिष्टतालाई ‘जात’को जामा लगाएर राजनीति गर्‍यो । मानिसको साख उसको आचरणले निसृत गर्ने हो । सुनको व्यापार गर्नेका सन्तान चैतन्य र ज्ञानका साधक निस्किए भने त्यो ब्राह्मण अवतार हो । यसरी हेर्दा कुनै पनि व्यक्ति समग्रमा ब्राह्मण, क्षत्रीय, वैश्य र शूद्रको मिश्रण हो । तर, मानिस आफैँले निकालेको कुतर्कबाट पीडित बन्दै आएको छ ।

वेदका प्रवद्र्धकले जीवन दर्शन कोरिदिए । महाभारत ग्रन्थले राजनीतिमा गर्न नहुने कामको विधि तोकिदियो । रामायणले बन्धुप्रेमको शिखा बाल्दा राज्य प्रज्वलित हुने मन्त्र दियो । त्यसैले कुनै व्यक्ति जन्मको आधारमा नभइ कर्मले उत्तम हुने हो । विदुरनीतिले सचेत गराएकै हो – ‘विष पिउने एक्लै मर्छ । हतियारले एउटैलाई मार्छ । राष्ट्रियस्तरको गोपनीयता भङ्ग हुन गएमा राष्ट्र, जनता र सत्ताधारीहरू समेतलाई विनाश गर्दछ ।

विधि व्यवस्थापनका हकमा हामी कहाँ थियौं र कहाँ छौं भन्ने प्रश्नको उत्तर वि.सं. २००७ पछि स्थापित न्यायका मानक लर्बराउनुबाटै स्पष्ट हुन्छ

विधि व्यवस्थापनका हकमा हामी कहाँ थियौं र कहाँ छौं भन्ने प्रश्नको उत्तर वि.सं. २००७ पछि स्थापित न्यायका मानक लर्बराउनुबाटै स्पष्ट हुन्छ । न्यायालयका चारपासे राजहाँसले छुट्याएको दूधपानी अहिले डिजिटल प्रविधिका न्यायमूर्तिबाट खुटिन नसक्नुमा नीति नभएर नियतमै खोट छ । न्यायमा राजनीति र राजनीतिमा अपराध सँगसँगै बग्दा समस्या छिचोलिसाध्य नभएको हो । यही न्यायालयका कोसेढुङ्गा – पहिलो प्रधानन्यायाधीश हरिप्रसाद प्रधानले अदालतको मानहानीमा जेल हाले ।

‘ऋषिकेशको मुद्दा प्रधानन्यायालयबाट हेर्ने भनेको प्रधानन्यायाधीशले कानमा तेल हाली बसे । अहिलेसम्म मुद्दा किनारा भएन’ भनेर राष्ट्रिय कांग्रेसको बुलेटिनमा छापेकोमा मानहानी भयो भन्ने मुद्दामा राष्ट्रिय कांग्रेसका अध्यक्ष रेग्मी र प्रेस म्यानेजर केशव पाण्डेलाई ६,६ महिना कैद र पाँचसय रुपियाँ जरिवाना गर्ने आदेश भएको थियो ।

बीपी गृहमन्त्रीबाट हटेपछि उनलाई उपत्यका बाहिर जान राजा त्रिभुवनले प्रतिबन्ध लगाए । तर, तिनै प्रधानले व्यक्तिको हिँडडुल गर्न पाउने अधिकार कटौती गर्ने अधिकार सरकारसँग हुन सक्दैन भनेर हुकुम बदर गरिदिए । त्यसै मुद्दादेखि नेपालमा न्यायिक पुनरावलोकनको प्रथा सुरु भएको मानिन्छ । नागरिकतामा राष्ट्रप्रेमको गङ्गा बगाउनेहरूलाई घटनाले दिएको सन्देश ‘व्यवसायिक निष्ठा चिर्कटोमा नभएर नियतमा हुन्छ’ भन्ने हो ।

बीपीले प्रवासमा रहेर सशस्त्र विद्रोह रोजेपछि उनको नागरिकता खोस्ने सरकारी तयारीलाई राजाले नियुक्त गरेका महान्यायाधिवक्ता शम्भुप्रसाद ज्ञवालीले विफल पारिदिए । राजा महेन्द्रको जगजगी कालमा उनका ससुरा हरिशमशेर राणालाई मुद्दा हराउने फैसला लेखेका सर्वोच्चका न्यायाधीश रत्नबहादुर विष्ट राजाले दरबार बोलाउँदा थर्कमान हुँदै गोजीमा राजीनामा बोकेर गएका थिए । नेपाली सेनाको अतिरथीको मानपदवी पाएका शक्तिशाली व्यक्तित्व हरिशमशेरलाई हराउनु भनेको जोखिमको पनि उत्कर्ष थियो । उल्टो करेन्ट हिँडेका विष्टलाई उल्टै राजाले नगद पुरस्कार दिएर बिदाइ गरे । २०२७ सालमा पाँचौ प्रधानन्यायाधीशको इतिहास बनाए ।

तिनै महेन्द्रले बर्मा र भाक्सुदेखि नागरिक बोलाएर देशभर ‘बर्मेली टोल’ बनाए । पुनर्वासको योजनाभित्र मेची–महाकालीका नागरिक स्वेच्छिक बसाइँसराइ गरे । चोर र डाँकाको समेत मानवअधिकारमा राजा चुकेनन् । सेनाको सिपाही रुक्माङ्गद कट्वालले उडाइदिएको सुप्रिमो प्रचण्डको सातो अझै ठीक ठाउँमा आएको छैन । यो नैतिक मूल्यको जीत हो ।

सुशासन बहालीमा ‘को साधक ? को बाधक ?’ भनी खोज्ने हो भने हिमालमा यती र मैदानमा डाइनासोर भेटिएला, तर दोषको स्वामित्व लिन कोही तयार देखिँदैन

सुशासन बहालीमा ‘को साधक ? को बाधक ?’ भनी खोज्ने हो भने हिमालमा यती र मैदानमा डाइनासोर भेटिएला, तर दोषको स्वामित्व लिन कोही तयार देखिँदैन । सेवा निवृत्तहरू आफू पदबाट हटेसँगै रामराज्य खोसिएको दाबी गर्छन् । राजनीतिबाट नीति हराएर राजमात्र बाँकी छ । राष्ट्रसेवकबाट सेवा विरक्तिएको दशकौँ भइसक्यो । न्यायालय अघिल्तिर ‘अ’ थप्दा कसैलाई आपत्ति छैन । पुलिसको लोगोमा अङ्कित सत्य बरालिएको छ । पत्रकारका कलम दलपिच्छेका मसीबाट सिञ्चित हुँदा समाचार धमिलिएको छ । डाक्टरको सेतो एप्रोन, वकिलको कालो कोट र देशका ठूला मान्छेका खरानी कोटसँग आस्था घट्दो छ ।

हामीलाई न क्रान्तिमा बगेको रगतले झकझकायो, न भूइँचालोको कम्पनले सुधार्‍यो, न त कोभिडको सास फेर्न कठिन महामारीले नै सत्यबोध गर्ने परिवेशमा पुर्‍यायो । राम शाहको न्याय, जनताले खाएको सूचनापछि भात खाने महिन्द्र मल्लका इतिहास फन्टुस गफ भए ।

यतिबेला कांग्रेस सत्तामा छ । आजभन्दा ६५ वर्षअघि २०१५ सालमा दुईतिहाइ मत ल्याएर सत्ता सम्हालेको कांग्रेसले त्यो बेला आफ्नो घोषणापत्रमा लेखेको थियो – ‘प्रशासनयन्त्रको भ्रष्टाचार एवम् अदालतहरूमा व्यापक रूपमा फैलिएको घुसखोरीबाट जनता पीडित छन् । जनताको शोषण गर्नका निम्ति यसको उपयोग भइरहेको छ । सरकारले इमानदारीपूर्वक यस व्यापक रोगमाथि दृष्टि दिएको खण्डमा यस रोगलाई निर्मूल पारिनेछ । भ्रष्ट कर्मचारीलाई कडा सजाय र इमानदार एवम् कर्तव्यपरायण कर्मचारीलाई नेपाली कांग्रेसको सरकारले प्रतिज्ञा गर्दछ । अहिले प्रशासनयन्त्रमा ठूलो शिथिलता छ । यसले गर्दा सरकारी काममा विघ्न बाधा परिरहन्छ ।’

पाँचपटक देशको कार्यकारी भूमिका निर्वाह गरेका शेरबहादुर देउवा त्यो समयमा १२ वर्षका किशोर थिए । असीको सेरोफेरोमा रहेका देउवा छैटौँपटक कार्यकारी हुने सुरसारमा रहँदा समस्या त्यही ठाउँमा छ । न्यायाधीश नै लिलाम बढाबढमा नियुक्त गर्ने चलन भएपछि अब विधिको विषयमा बहस गर्नु नै व्यर्थ छ ।

सिंहदरबारका भवनहरू अहिले देखिएजस्तो शासकहरूको फेसन देखाउने शोरुममात्र नभएर आस्था, विश्वास र समर्पणको धरोहर हुनुपर्ने हो । चन्द्रशमशेरले सिंहदरबार बनाउन बज्रको उपयोग गरेका थिए । सिंहदरबार बनाउँदा उस समयमा काठमाडौं वरपरका सुत्केरीको मुखबाट कालो दाल खोसेर यहाँ ल्याउने उर्दी लगाइएको थियो । हड्डी, चुना र कालोमासको घोलबाट बनेको भवनभित्र सयौं आए, गए । थोरै कीर्तिमानी भए । कर्मचारीतन्त्र नेताका अघिल्तिर आकार बदलिरहने अमिबाजस्तै देखिने गरेको छ । तर त्यहीँ सिंहदरबारभित्र चन्द्रबहादुर थापा नाम गरेका मुख्यसचिव थिए, जसले ‘चन्द्रघण्टी’ बजाएर आफ्नो साख नेताभन्दा माथि राखे । १० बजे चन्द्रघण्टी बजेपछि सिंहदरबार बाहिरको कर्मचारीले भित्र पस्ने हिम्मत गर्दैनथ्यो । त्यही मेसोमा कृष्णबहादुर मानन्धर, भोगेन्द्र रिमाल र कर्णध्वज अधिकारी आदिले पनि इमान र इज्जतको त्यो पथ पछ्याए ।

पदमा बसेको मानिसलाई ऊ नियमको बन्धक नबनोस् भनेर राज्यले स्वविवेकीय अधिकार दिएको हुन्छ । तर, उक्त अधिकार पाएकाहरूले त्यसैलाई कमाइको गोरखधन्दा बनाइदिन्छन्

पदमा बसेको मानिसलाई ऊ नियमको बन्धक नबनोस् भनेर राज्यले स्वविवेकीय अधिकार दिएको हुन्छ । तर, उक्त अधिकार पाएकाहरूले त्यसैलाई कमाइको गोरखधन्दा बनाइदिन्छन् । भन्सारको चेकजाँचको ढोका, नागरिकताको ह्रस्वदीर्घ, आफ्नै बाले रोपेको बारीको बुट्यान र लोग्नेस्वास्नीको सामान्य झगडामा समेत खेलेर स्वार्थको रोटी सेक्ने गरेका छन् ।

मुलुकका ६ जना सम्माननीय पदको पारिश्रमिक हिसाब गर्ने हो भने सर्वाधिक तलब खाने राष्ट्रपतिको कर तिरेर डेढ लाख पनि हात लाग्दैन । दिनैपिच्छै रङ्गीबिरङगी ब्रान्डेड कोट लगाउने यी सम्माननीयहरूको तलबले कोट किन्न पनि पुग्दैन । यो नियम तलदेखि माथिसम्म अक्षरशः लागू हुन्छ । नेता, कर्मचारी, पत्रकार, वकिल, कलाकार, लेखा, पुलिस, राजश्व प्रशासन, मालपोत, नापी र अदालत कुनै पनि क्षेत्रमा काम गर्नेहरूमा निःशुल्क रक्सी खाने आदत छ । यति बाक्लैलाई ख्वाउने को हुन्छ ? भन्नै परेन । महालेखाका अडिटरलाई सरकारका लेखापालहरूले निर्धक्क मेजमान ख्वाउनु र भेटी चढाउनु सदाचारभित्रै परिरहेको छ ।

केही समययता सामाजिक सञ्जालमा प्रतिशोधपूर्ण विचार आएको टिकाटिप्पणी सुनिन्छ । नियन्त्रणका लागि सरकारले संसदमा विधेयक पेश गरेको छ । टिकाटिप्पणी र गाली किन बर्सिन्छ ? त्यसको विश्लेषण हुनुपर्छ । नेताहरू स्वधर्ममा नबसेर पो त्यसो भएको हो कि ! तपाईँहरूका अघिल्ला पुस्ताले राणालाई सराप्न सिकाए, तपाईँहरूले राजा र पञ्चहरूलाई धारेहात लगाउन सिकाउनुभयो । माओवादीले कांग्रेस र एमालेलाई तल्लो स्तरमा गाली गर्न सिकायो । दशकौँदेखि तपाईँहरूले रोपेको त्यही बाली अहिले नागरिक तहमा पाकेको हो । यसलाई मत्थर पार्ने एन्टिबायोटिक भनेको नेताहरूको आचरण सुधार नै हो ।

देश कुन अवस्थामा पुग्यो भन्ने मापन एक डोको नेपाली रुपैयाँ बुझाउँदा २० पातजति डलर हात पर्छ । छोरीको भीसा लागेको खुसीमा एउटा दुःखी बा हाड घोटेर बनाएको घरको लालपुर्जा बैङ्कमा बुझाउँछ र साँझ केक लिएर घर पुग्छ । छिमेकी र आफन्त भेला गरेर आतीसबाजीमा रमाउँछन् । त्यो बाउ त्यही दिनदेखि शरीरमा ब्लडप्रेसर उपहार प्रवेश गराउन बाध्य हुन्छ । निद्रा उसका लागि मृगतृष्णा बन्छ । यो नियति भनेको बाउ मरेकै दिन सन्तान जन्मिएजस्तै हो । हुण्डीको कारोबारीमा रमाएकाहरूलाई त नाफा घाटाको पर्बाह नहोला, तर असल नागरिकका लागि ‘दिन कट्नी र मानो पचनी’ सहज छैन ।

प्रजातन्त्र ल्याउन कांग्रेस, एमाले र माओवादी बाहेक अरूको पनि हात छ । दलहरूले सराप्ने राजसंस्था नै कुनैबेला राणाविरुद्ध आन्दोलित थियो । शहीद गङ्गालाललाई झुण्ड्याउन लगिएपछि उनले जन्मदिने पिता भक्तलाललाई भनेका थिए – ‘बा ! तपाईँजस्ता गीताका ज्ञाताले मेरो नाशवान देहको नाश हुने भएकाले शोक गर्न सुहाउँदैन । बा ! तपाईं जन्मभूमिको उत्थानका निम्ति हाँसीहाँसी उत्सर्ग गर्न आशिर्वाद दिनुस् ।’ आफूसँगै राजनीति गर्ने माहिला भाइलाई पुष्पलाल सम्झाउँदै भन्छन् – ‘माहिला ! यस जन्मभूमिमा प्रजातन्त्रको स्थापनाका लागि हामीले बालेर गएको दियोलाई तिमीले ज्वाज्वल्यवान पार्न नेपालका कुना कुनामा पुर्‍याउनू ।’ तर, तिनै पुष्पलाललाई कम्युनिष्टहरूले ‘गद्दार’को भारी बोकाए ।

१९९७ सालको नेपाल प्रजा परिषद्को पर्वमा २६ महिना सजाय भोगिसकेका शुक्रराज शास्त्रीलाई १० महिनापछि छोड्नुपर्नेमा उल्टो ज्यान सजाय तोकियो । हिन्दुहरूको महान ग्रन्थ श्रीमद्भागवदगीताको श्लोक लिएर प्रवचन दिँदा तीन वर्षको सजाय अपुग ठानी २६ महिनापछि ज्यान सजाय दिइएको थियो ।

पर्चा पम्पलेट टाँस्दा, प्रदर्शन गर्दा राणाहरूको जोरजुलुमा परियो भने गोप्यता भङ्ग नहोस् भनेर ती क्रान्तिकारी युवाहरू सुरुवालको इँजारमा साइनाइट बोकेर हिँड्थे । साइनाइट बोकेको भनेर कम्पाउन्डर चन्द्रमान सैँजूलाई निर्घात पिटियो

प्रजापरिषद्का युवा त कति दृढ, चतुर र प्रजातन्त्रप्रति समर्पित थिए भने नजरबन्दमा रहेका शुक्रराज शास्त्रीको अध्यक्षतामा उसैबेला नागरिक अधिकार समिति गठन गरियो । यस समितिको उद्देश्य सामाजिक, धार्मिक माध्यमबाट नागरिक हक स्थापित गराउनु थियो । ०८५ सालको चतुर्मासमा पण्डित मुरलीधर शास्त्रीमार्फत असनचोकमा पुराणवाचनमार्फत जनतामा चेतना जगाउने काम गरियो । पुराणले जनताको मन यसरी जित्यो कि जताततै चर्चा भयो ।

युवाहरूले प्राणोत्सर्ग गरेर भए पनि जनतालाई आन्दोलित गर्ने निधो गरे । पर्चा पम्पलेट टाँस्दा, प्रदर्शन गर्दा राणाहरूको जोरजुलुमा परियो भने गोप्यता भङ्ग नहोस् भनेर ती क्रान्तिकारी युवाहरू सुरुवालको इँजारमा साइनाइट बोकेर हिँड्थे । साइनाइट बोकेको भनेर कम्पाउन्डर चन्द्रमान सैँजूलाई निर्घात पिटियो । राजा त्रिभुवनबाट नै यो काम भएको भन्ने शङ्का भएपछि सैँजूको प्राण भने लिइएन ।

लोकतन्त्र र गणतन्त्रको मसिहा दाबी गर्ने दलका नेता–कार्यकर्ताहरूले इतिहासका तथ्यपरक ऐनामा आफ्नो अनुहार हेर्न जरुरी छ । गजुर लाउने मात्र होइन, जग खन्नेहरूको पनि लेखाजोखा हुनुपर्छ ।