काठमाडौँ – मानव लगायत हरेक जीवजन्तु र वनस्पतिलाई बाँच्नका लागि पानी चाहिन्छ । पानी जीवनका निम्ति अत्यावश्यक तरल पदार्थ हो ।

तर, पानीकै माध्यमबाट फैलने सङ्क्रामक रोग जीवनघातक हुने गरेको छ । विकसितदेखि अतिकम विकसित मुलुकसम्म वर्षेनी दूषित पानी सेवनबाट जनधनको क्षति भइरहेको छ ।

त्यसो त अधिकतर मानवीय क्रियाकलापकै कारण पानीमा हानीकारक सुक्ष्मजीव प्रदूषक प्रसार हुने गर्छ । पछिल्लो शताब्दीमा पानीबाट फैलने रोग अर्थात पानीजन्य रोग जनस्वास्थ्य निम्ति विश्वभर नै चुनौती बनिसकेको छ ।

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार विश्वमा प्रदूषित पानीकै कारण प्रतिदिन चार हजार मानिसको मृत्यु हुने गरेको छ ।

अहिले विश्वभर ७० करोड मानिस सफा पानीको पहुँचभन्दा बाहिर छन् । साढे दुई अर्ब जनसङ्ख्या आधारभूत सरसफाइ सुविधाबाट वञ्चित रहेको विश्व स्वास्थ्य सङ्गठन (डब्लुएचओ) को तथ्याङ्क छ ।

सङ्गठनका अनुसार; आधारभूत सरसफाइ अभावमा प्रत्येक साता ४२ हजार मानिसको मृत्यु हुने गरेको छ । स्वास्थ्यसुरक्षा अभावमा ज्यान गुमाउनेमध्ये ९० प्रतिशत त पाँच वर्ष मुनिका बालबालिका नै हुन् ।

नेपालमा पानीजन्य रोग सङ्क्रमणबारे यकिन तथ्याङ्क नभए पनि धेरैजसो सङ्क्रामक रोगहरू दूषित पानीकै कारण फैलिने गरेको जनस्वास्थ्यका जानकारहरूले बताउने गरेका छन् ।

के हो पानीजन्य रोग ?

टेकु अस्पतालका सरुवा रोग विशेषज्ञ डा. शेरबहादुर पुनका अनुसार; झाडापखाला, हैजा, टाइफाइड, कमलपित्त र हेपाटाइटिस लगायत सङ्क्रामक रोगहरू दूषित पानीबाटै मानिसमा सर्ने गर्छ । पानीका माध्यमबाट संक्रमण हुने अन्य धेरै रोगबारे नेपालमा विस्तृत अध्ययन नभएको उनले बताए ।

पानीजन्य रोगहरूको सङ्क्रमण विशेषगरी वर्षायाममा बढी हुने गरेको छ । वर्षायाममा चल्ने बाढी र पहिरोका कारण पानी दूषित भइ विभिन्न रोगव्याधी र महामारी फैलिने सम्भावना हुने हुँदा समयमै आवश्यक सतकर्ता अपनाउन डा. पुन सुझाव दिन्छन् ।

पुनका अनुसार; विगतका वर्षहरू जस्तै यस वर्ष पनि झाडापखाला लगायत पानीजन्य सङ्क्रामक रोगका बिरामीहरू अस्पतालमा आउने क्रम सुरु भइसकेको छ । यसलाई महामारीको रूपमा फैलिन नदिन सबैले सजगता अपनाउनुपर्ने उनले बताए ।

दिनमा तीनपटक वा सोभन्दा धेरै पटक पातलो दिसा भएको अवस्थालाई झाडापखाला भएको मानिन्छ । झाडापखालाबाट शरीरमा भएको पानी, खनिजतत्व वा पोषकतत्व खेर जान्छ । समयमै उपचार नभए त्यस्ता बिरामीको मृत्यु पनि हुनसक्ने जोखिम रहन्छ ।

पखाला लाग्ने, बान्ता हुने, अत्यधिक मात्रामा पेट दुख्नेजस्ता लक्षणहरू देखिए तुरुन्त नजिकको स्वास्थ्य संस्थामा गई उपचार गराउन डा. पुनको सुझाव छ ।

झाडापखाला लागेका बेला शरीरमा पानीको मात्रामा कम हुन नदिन पुनर्जलीय झोल, भातको माड र गेडागुडीको झोल लगायत पदार्थ खानुपर्छ ।

जारको पानी पनि उमालेर पिउने, खाना खानुअघि साबुन पानीले हात धुने लगायतका कुरामा ध्यान दिँदा मात्रै पनि पानीजन्य रोगहरूबाट जोगिइन सकिने डा. पुन बताउँछन् ।

नेपालको २५ प्रतिशत जनसङ्ख्या मात्रै स्वच्छ पानीको पहुँचमा

खानेपानी तथा सरसफाइ मन्त्रालयका अनुसार नेपालको २५ प्रतिशत जनसङ्ख्या मात्रै शुद्ध पानीको पहुँचमा छ ।

खानेपानी प्रणालीहरू विकास गरी क्लोरिनेशन गरेर घरघरमा पानी वितरण गरिएको पानीको उपभोग २५ प्रतिशत जनसङ्ख्याले मात्रै गर्न पाएको मन्त्रालयका सिनियर डिभिजनल इञ्जिनियर योगेन्द्र चित्रकारले बताए ।

उनका अनुसार अहिले देशभर ९५ प्रतिशत जनसङ्ख्या आधारभूत खानेपानी मात्रको पहुँचमा छ । आधारभूत खानेपानी भनेको खानेपानी संरचना भएको र नभएको भन्ने पनि हुन्छ ।

पहाडी इलाकामा मूल अथवा खोलाको पानी पाइपलाइनमार्फत घरघरमा पु¥याइएको पानीलाई व्यवस्थित खानेपानी भनिन्छ । तराइ क्षेत्रमा घर नजिकै ट्युबबेल खनेर आफूलाई चाहिने खानेपानी जोहो गरेको अवस्थालाई आधारभूत खानेपानी पहुँचभित्र राखिएको छ ।

त्यस्तो पहुँचको अवस्था ९५ प्रतिशत रहेको चित्रकारले बताए । तर, विभिन्न विकास साझेदार संस्थाहरूले भने पूर्ण रूपमा सञ्चालनमा आइनसकेका योजनाहरूलाई पनि यसमा समेटिएको पाइएकाले १८ देखि २० प्रतिशत जनसङ्ख्या मात्रै शुद्ध पानीको पहुँचमा रहेको दाबी गरेका उनले बताए ।

पानी शुद्धीकरण गर्ने तरिका

इञ्जिनियर चित्रकारका अनुसार पानी शुद्धीकरण गर्न नेपालमा अहिले चारवटा प्रविधि छ । जसमध्ये सबैभन्दा सजिलो र सबैको पहुँचमा हुने विधि पानी उमालेर प्रयोग गर्नु नै भएको उनको भनाइ छ ।

त्यस्तै; पानी फिल्टर गरेर खाने अर्को विधि रहेको छ । तेस्रो विधि भनेको सोलर डिसइन्फेक्शन (सोडिस) हो, जुन विधिमा पानीको बोटल दुईदेखि तीन घण्टा घाममा राखेर पानी शुद्धीकरण गर्न सकिन्छ ।

चौथो विधि पानीमा पेचिङ पाउडर अथवा क्लोरिनको झोल राखेर त्यसलाई आधा घण्टा पछि उपयोग गर्ने हो ।