कुनै एक मन्त्री खुसी हुँदै मिठाई बाँडिरहेका थिए । यो दृश्य देखेर मन्त्रीका एक साथीले सोधे– ‘तिम्रो छोरो त जाँचमा फेल भयो र पनि तिमी कुन खुशियालीमा मिठाई बाँडिरहेका छौ ?’ प्रश्न झर्न नपाउँदै मन्त्रीले उत्तर दिए– ‘मेरो छोरो फेल भो त  के बिग्रियो । कक्षाका सम्पूर्ण ५० जना विद्यार्थी मध्ये २० जनाले मात्र पास हुने मौका पाए । जबकी ३० जना फेल भए । यस अवस्थामा आखिर बहुमत त मेरो छोराकै पक्षमा छ । म यही खुसीलाई बाँड्न मिठाई ख्वाइरहेको छु ।’

ठ्याक्कै माथि चर्चा गरिएका मन्त्रीसँग तुलनायोग्य दुर्गा प्रसाईं यहाँको सत्ता र शक्तिले कस्ता मानिसलाई ‘हिरो’ बनाउँछ भनेर बुझ्न पर्याप्त पात्र हुन् । असल मानिससँग हुनुपर्ने एउटा गुण यिनीसँग छैन । प्रज्ञा र चेतनाको बहस छैन । नीति र धर्मको ज्ञान छैन । उद्यमको सूत्र छैन । मेडिकल व्यवसायीको फुर्को जोडिएको छ, तर दिनरात सत्ता र शक्तिको आशक्ति छ । धनको उन्माद छ । मान्छे जुधाउने प्रपञ्च छ । बोलीपिच्छे शब्दकोशमा उल्लेख नभएका शब्दको भण्डार छ । हिन्दु धर्म र राजाका लागि रोडम्याप कोर्ने कमाण्डरमा गाली, गाली अनि फेरि गालीका धारावाहिक प्रलाप छन् ।

पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रका धेरै कमजोरी होलान् । यद्यपि सभ्य, सालिन र अनुहारमा चम्किने सन्तुष्टिको त्यो आभाले गणतन्त्रका नेताहरूको सातो लगिदिने गरेको छ ।

बैङ्कको पैसाले प्रसाईंलाई धनी बनायो । त्यो पैसाको स्रोत भनेको वृद्ध बाआमाले ओछ्‌यान परेपछि सिटामोल र जाउलो खान राखेको पैसा हो । त्यही बीउ बैङ्कहरूले फास्ट ट्रयाकमा फाइदाका लागि यस्ता व्यक्तिहरूमा लगानी गरेका हुन् । व्यवसायका लागि लिएको ऋण नतिर्ने उनको घोषणा समाचारका हेडलाइन बन्ने गरेका छन् । गलपासो बन्नुपर्ने अरबौँको ऋण मनोरञ्जनको साधन बनेको छ । तीन वर्षअघि दुबईका राजकुमार जुमा अल मोक्तुमले प्रसाईंलाई सुनको लौरो उपहार दिएको विषयले व्यापक चर्चा पाएको थियो । केपी ओली र प्रचण्डको खुट्टी नापेपछि दुईचार युट्युबे पत्रकारलाई होलटाइमर बनाएका प्रसाईंका सबै गतिविधि लाइभ हुने गरेका छन् ।  आफूलाई घोर मानवतावादी दावी गर्ने प्रसाईंले अन्ततः पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रजस्ता चाम्रो व्यक्तिलाई भुट्न सफल भए ।

पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रका धेरै कमजोरी होलान् । यद्यपि सभ्य, सालिन र अनुहारमा चम्किने सन्तुष्टिको त्यो आभाले गणतन्त्रका नेताहरूको सातो लगिदिने गरेको छ । उनी हाँस्दा नेताहरूको रक्तचाप बढ्ने गरेको थियो । ट्रकजत्रो गाडी चलाएर सपत्नी ७८ वर्षको त्यो काया काठमाडौंबाट दमक पुग्दा गणतन्त्र चाल्नी भइसकेको हुन्थ्यो । उनले एक वाक्य बोल्दा पानी बाराबारको स्थितिमा रहेका राजनीतिक दलका शीर्ष नेताहरू ओदानजस्तो भइसकेका हुन्थे । तराईमा मार्चपास गर्दै हिँडेका प्रचण्डको पाइला ज्ञानेन्द्रको छायाँ मनमस्तिष्कमा चढ्नासाथ ठप्प हुन्थ्यो । प्रसाईंको असभ्य, अशिष्ट र जंगली व्यवहारले राजाको यो साख खरानी बनायो ।

राजालाई सत्तारोहण गराइदिने हावादारी योजना विफल हुँदा एउटा कुपात्रको अन्त्य स्वाभाविक हो, त्यो सँगै एउटा सम्मानित संस्था विचारहीन, योजनाहीन चौतारोको मादलजस्तो रहेको पुष्टि भयो ।

आफूलाई क्रान्तिका मसिहा घोषणा गर्दै बिहान उठेदेखि सुतेसम्मका सम्पूर्ण क्रियाकलाप लाइभ गर्दै आएका तिनै प्रसाईं पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रको चुल्होचौकोसम्म पुगे । राजालाई सत्तारोहण गराइदिने हावादारी योजना विफल हुँदा एउटा कुपात्रको अन्त्य स्वाभाविक हो, त्यो सँगै एउटा सम्मानित संस्था विचारहीन, योजनाहीन चौतारोको मादलजस्तो रहेको पुष्टि भयो । पुटुक्क पेट, दौरासुरुवाल, कालो भादगाउँले टोपी, चेप्टो पेटी र सधैं ‘हाम्रो राजा, हाम्रो देश..’को स्थायी अन्तराको स्वर राजावादीको परिचय बन्दै आएको छ । राजावादीको यो ढर्राले नै राजावादीलाई एकखाले खोटोमोहर बनाउँदै लग्यो । राजावादीहरू संस्थाको उन्नयन नभएर व्यक्तिको भजनमा लाग्दै आए । राजालाई हिन्दु अभियानसँग जोड्नु उनीहरूको गम्भीर भूल हो ।

एक्काइसौँ शताब्दीको राजा कस्तो हुन्छ ? अबका राजाको प्रतिरूप कस्तो हुन्छ ? पूजा गरिने राजसंस्थालाई कर्मवादी कसरी बनाउन सकिन्छ ? पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र जनअस्वीकृत भए भने त्यसको विकल्प के के हो ? लोकप्रिय राजा वीरेन्द्रका नातिनी राज उत्तराधिकारीका लागि सुयोग्य हुन्थे कि भन्ने वैकल्पिक बहसतर्फ उनीहरू गम्भीर देखिएनन् ।

प्रसाईं प्रवृत्ति ओली, देउवा र दाहालहरूको अकर्मण्य चरित्रले जन्माएको भाइरस हो । यो प्रवृत्ति त्यसबेला मात्र छायाँमा पर्छ, जब राज्यका निकायमा पुगेकाहरूको घैँटोमा घाम लाग्छ ।

यदि राज्य विधिमा चल्थ्यो भने दुर्गा प्रसाईं प्रवृत्ति जेलको पाहुना हो । तर यिनै व्यक्ति भाग्यनिर्माताका रूपमा कसरी प्रकट भए ? प्रधानमन्त्री केपी ओली नेतृत्वको सरकारले उनलाई अपराधी करार गरिरहँदा एकाधवटा पत्याउन नसकिने तर पत्याउनुपर्ने दोछायाँले प्रश्नको उत्तर खोज्छन् । एमाले अध्यक्षमा केपी ओली निर्वाचित भइरहँदा तिनै ओलीले त्यही दिन प्रसाईंलाई एमाले केन्द्रीय सदस्य बनाएका थिए । गृहनगर पुग्दा प्रसाईंको महँगो भनिएको गाडी जहाजको पखेटामुनि ओलीको स्वागतमा तयार हुन्थ्यो । एकपटक राजापक्षीय भेला गराउन ‘हजुरबा’बाट निर्देशन बक्स भएको र त्यो मञ्चमा ज्ञानेन्द्र–ओलीलाई सहभागी गराउने उनले सार्वजनिक गरेको पटकथाको स्वतन्त्र आलोचना भएन ।

ओली र पुष्पकमल दाहालका लागि प्रसाईंको एकछाक मार्सीको भात हँसिया निलेजस्तो भयो । त्यही प्रकरणबाट प्रसाईं उदाए । विषय जेसुकै होस्, उनको भोक भनेको चर्चा कमाउनु थियो । प्रसाईं प्रवृत्ति ओली, देउवा र दाहालहरूको अकर्मण्य चरित्रले जन्माएको भाइरस हो । यो प्रवृत्ति त्यसबेला मात्र छायाँमा पर्छ, जब राज्यका निकायमा पुगेकाहरूको घैँटोमा घाम लाग्छ ।

अयोग्य मानिसलाई आँक्न नसक्ने अवसर दिइयो भने अवसर दिने र पाउने दुवैको हित हुँदैन । राजनीतिमा कागजी चिर्कटोको नभएर इमानको मूल्य हुन्छ ।

नयाँलाई मौका दिनु भनेको आफ्ना  हुक्के, ढोके, चम्चे, चण्डमुण्डलाई राज्यको राजपाट सुम्पनु होइन भन्ने चेत नेताहरूमा कहिल्यै आएन । राज्यका संवेदनशील निकायहरू राम्रा हैन, हाम्रा मान्छेले भरिने प्रतिस्पर्धा बढेको छ । अयोग्य मानिसलाई आँक्न नसक्ने अवसर दिइयो भने अवसर दिने र पाउने दुवैको हित हुँदैन । राजनीतिमा कागजी चिर्कटोको नभएर इमानको मूल्य हुन्छ । पद्मशमशेरले पनि आफूलाई राष्ट्रको नोकर त भनेकै थिए नि, तर उनी कति नोकर प्रमाणित भए ?

इतिहास साक्षी छ– सीडीओ कुट्ने करिमा बेगम राजनीतिक मैदानमा एकादेशकी कथा भइसकिन् । कुटाई खाने दुर्गाप्रसाद भण्डारीको जागिरे साख घटेन । आठ पासे साथीलाई नेपाल वायुसेवा निगमको सारथी बनाउने खड्गबहादुर विश्वकर्मा साथीसँगै बिलाए । ‘क’ दुब्लायो भनेर रुने कालिदास प्रवृत्तिका कथित नेताहरू मन्त्री बनाइए । कोही राष्ट्रसङ्घका वक्ता भएर अङ्ग्रेजीका धुरन्धर हुन खोजे । आखिर रङ्गाइएको बिरालो बाघ कसरी हुन सक्थ्यो र ? म्याउ गरिहाल्यो । नजान्नेको उपचार छ । तर जान्दछु भनेर सपार्नु त परै जाओस् भएको पनि सिध्याउने अतिवादीहरूको उपचार छैन ।

भाषा नजान्नु अपराध होइन । आजकल संसारका अधिकांश भाषा अनुवाद गर्ने सफ्टवेयर बनेका छन् । नेपाल नै नटेकेको विदेशी उहीँ बसेर ‘रेसम फिरिरि’ गाउने कुशल गायक बनेका उदाहरण छन् । तर योग्यता, साधनाले नभएर जनयुद्धमा बास बसेको, जेलमा भात बोकेको, नेतालाई विना व्याज ऋण दिएको, विदेश जाँदा आतेजाते टिकट काटिदिएको जस्ता नाताका आधारमा राजनीतिमा प्रवेश पाएकाहरूले राजनीतिलाई कमाउको साधन बनाएका छन् । अर्काथरि छन्– आस्था, निष्ठा, इमानदारी भगवानलाई चढाएर नाफाको व्यापार गर्न पल्किएका सुकिलामुकिलाहरू ।

हिजोसम्म कोदाको ढिँडोका भरमा जीवन घिसारेकाहरू कोदो र तोरीको अन्तर छुट्याउन नसक्ने भएपछि चाहिँ राजनीतिको बेथितिले धेरैलाई पोल्न थालेको हो ।

आफ्ना सन्तान युरोप, अमेरिकामा स्थापित गराइसकेपछि बाँकी जीवन पिकनिकमा बिताउन स्वदेश बसेका यिनीहरूले ‘जनयुद्धको मनोविज्ञान’ अनुसार नेताहरूलाई काम गर्ने रोडम्याप तयार गरिदिने गरेका छन् । यिनै थिए, जसले राजा ज्ञानेन्द्रलाई उकासेर टिभीमा समाचार पढाउन लगाए । यस्तैको तोरीलाहुरे गफमा भुल्दा नेताहरू रङ्ग छुट्याउन नसक्ने भएका छन् ।

राजा त्रिभुवन आफ्ना आसेपासेहरूसँग भन्थे रे– ‘हाम्रा जनता जाबो दूध भात पनि खान पाउँदैनन् त ?’ उनी त राजा भए केही हदसम्म यस्तो फन्टुस बुझाई पनि ठिक्कै होला रे ! तर हिजोसम्म कोदाको ढिँडोका भरमा जीवन घिसारेकाहरू कोदो र तोरीको अन्तर छुट्याउन नसक्ने भएपछि चाहिँ राजनीतिको बेथितिले धेरैलाई पोल्न थालेको हो । अहिलेकै दृश्यले बताउँछ– ‘डियर कमरेड भित्र, रियल कमरेड बाहिर’ पर्दै आएका छन् ।

विश्वका प्रख्यात राजनीतिज्ञहरूले शिक्षाको सुरुवात किताबबाट होइन, कोक्रोबाट गरेका छन् । अब्राहम लिङ्कन स्कुलका प्रिन्सिपललाई चिट्ठी लेखेर आफ्नो सन्तानलाई व्यावहारिक ज्ञान दिलाउन आग्रह गर्थे । भारत स्वतन्त्रतापछि पहिलो प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूले जेलबाट छोरी इन्दिरा गान्धीका नाममा पठाएका पत्रको पुस्तक नै छापिएको छ । जुन चिट्ठी इन्दिरा गान्धीको राजनीतिक सुरुवातीको आधारस्तम्भ नै ठहरियो । बीपी कोइरालाले जेलबाट नै छोरी चेतनालाई पत्र लेखेका थिए । जुन पत्रमा उनले ज्ञान, विज्ञान, समाज र संस्कृतिका विषयमा जानकारी गराएका थिए ।

ज्ञानका हकदार शिक्षक नभएर गुरु हुन् । शिक्षकले सूचना दिन्छन् भने गुरुले ज्ञान । ज्ञानले बाँच्ने कला सिकाउँछ । तर सूचनाले फन्टुस गफ गर्न ।

अमेरिकी राष्ट्रपति जोन अफ केनेडीको किस्सा नै अलग छ । उनी प्राथमिक कक्षामा पढ्थे । एकदिन स्कुलले उनीहरूलाई शैक्षिक भ्रमणका लागि अमेरिकी राष्ट्रपति बस्ने भवन ह्वाइट हाउस घुमाउन लगेछ । विद्यार्थीहरूले चाख मानी मानी ह्वाइट हाउसको सम्पूर्ण कक्षको अवलोकन गरेछन् । घुमघाम सकिएपछि ह्वाइट हाउस कस्तो लाग्यो ? भनेर अनुभव लेख्न एउटा पुस्तिका दिइएछ । साना बालबालिकाहरू कसैले के लेखे, कसैले के लेखे । त्यसै मध्येका बालक केनेडीले लेखेछन्– ‘भविष्यमा म आएर बस्ने ठाउँ ठिकै रहेछ ।’ भविष्य द्रष्टा तिनै बालक कालान्तरमा अमेरिकाको राष्ट्रपति भए ।   
।

ज्ञानका हकदार शिक्षक नभएर गुरु हुन् । शिक्षकले सूचना दिन्छन् भने गुरुले ज्ञान । ज्ञानले बाँच्ने कला सिकाउँछ । तर सूचनाले फन्टुस गफ गर्न । यसैको परिणाम पपकर्न भनेपछि मरिहत्ते गर्ने तर हाँडीमा भुटेको मकैलाई घृणा गर्ने पुस्ता हावी बन्दै गइरहेको छ । कानमा लगाइएको सुनले आफ्नो विज्ञापन गर्दैन । त्यसको सौन्दर्यपान मानिसले बाहिरबाटै हेरेर गर्न सक्छ । हो, साँचो शिक्षा यदि देशको राजनीति सुल्टो गतिमा अघि बढाउने नियत राखेको भए शिक्षा र स्वास्थ्यलाई जनताको आधारभूत अधिकारको रूपमा स्थापित गरिनुपर्थ्यो ।

समावेशीका नाममा सुन र पित्तल गिजोल्ने काम नगरेर शिक्षा र स्वास्थ्यमा सबैको पहुँच पुर्‍याउने काम गर्नुपर्थ्यो । सपथ ग्रहण गरेलगत्तै शिक्षामन्त्री दरबार हाइस्कुल र पद्मोदय स्कुल पुगेर शिक्षाको विकासमा इमान्दारीको सङ्कल्प गर्नुपर्थ्यो । जनताका छोराछोरीलाई शिक्षाको उज्यालो दिएका यस्ता ऐतिहासिक शैक्षिक प्रतिष्ठानलाई देशका गौरव बनाइनुपर्थ्यो ।

धरहरालाई पुड्को बनाउन त्यो भन्दा अग्लो र मजबुत अर्को संरचना बनाइनुपर्छ । तर नयाँ पनि नबनाउने, पुरानोको अस्तित्व पनि नस्वीकार्ने अनौठो रोगले नेपाली समाज ग्रसित बन्दै गएको छ ।

अहिले पनि टोनी हेगनले ५ दशकअघि कोरिदिएको दस्तावेज नेपाली भूगोलको आधिकारिक आधार बन्दै आएको छ । त्यसपछि डोरबहादुर विष्ट र हर्क गुरुङले पुरै देशको भ्रमण गरेर सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक अवस्थितिको लक्ष्मणरेखा कोरिदिए । गुरुङले देशलाई चालीस जिल्लामा घटाएर आर्थिक सन्तुलन मिलाउन दिएको योजनासहितको सल्लाह राजनीतिक पूर्वाग्रहमा परेर नासियो । गृष्मबहादुर देवकोटाले लेखेको राजनीतिक इतिहासलाई ‘पञ्चायती’ भनेर टिप्पणी गर्नेहरू त निस्किए तर त्यसको विकल्प दिने हिम्मत गर्ने अर्को सर्जक जन्मिएन । राजा महेन्द्रलाई तानाशाही भन्नेहरूको उत्ताउलो हुल देखापर्‍यो तर त्यस्तै राष्ट्रवादी सोच भएकाहरू देखिएनन् । धरहरालाई पुड्को बनाउन त्यो भन्दा अग्लो र मजबुत अर्को संरचना बनाइनुपर्छ । तर नयाँ पनि नबनाउने, पुरानोको अस्तित्व पनि नस्वीकार्ने अनौठो रोगले नेपाली समाज ग्रसित बन्दै गएको छ ।

राजनीतिक परिवर्तनका हरेक गतिविधिमा युवाको सक्रियता निर्णायक रहने गरेको छ । तर आन्दोलन सफल भएको भोलिपल्टदेखि उनीहरूको भूमिका दृश्यबाट बिलाउने गरेको छ । ढुङ्गा हान्न सन्काउने, अनि हानिसकेपछि थन्काउने धोकापूर्ण सौदाबाजी नेपालको राजनीतिमा चल्दै आएको छ । विश्वका राजनीतिक रङ्गमञ्चमा अब चालीस ननाघेकाले राजनीतिको बागडोर हाँक्ने परिपाटी बसिसक्दा हामी भने जिम्दारी राजनीतिकै चक्रमा घुमिरहेका छौँ । न नयाँ पुस्ताले खोस्ने साहस राख्छ, न अघिल्लो पुस्ताले छोड्ने उदारता नै !

मन्दिर आकार ठूलो, सानो हुनुले अर्थ राख्दैन । सरोकार भनेको देउता कति विश्वसनीय छन् भन्ने हो । झुटले सत्यलाई दुःख दिन त सक्छ तर परास्त गर्न सक्दैन ।

मन्दिर आकार ठूलो, सानो हुनुले अर्थ राख्दैन । सरोकार भनेको देउता कति विश्वसनीय छन् भन्ने हो । झुटले सत्यलाई दुःख दिन त सक्छ तर परास्त गर्न सक्दैन । क, ख, ए-बी-सी-डी बनाउनेहरू पक्कै पनि निरक्षरी थिए । तर तिनै अपठितहरूले बनाएको बाह्रखरी पढेर आफूलाई स्वघोषित मूर्धन्य ठान्नेहरूले न ‘ए’ अगाडि केही पत्ता लगाउने सके, न ‘ज्ञ’ पछाडि केही खोज्न सके । शिक्षा मुलुकको सभ्यता हो । कुन देश कति समृद्ध छ भनेर जाँच्ने कसी भनेको त्यो देशका नागरिक कति शिक्षित छन् भन्ने हो ।

अहिले हाम्रो मुलुकमा खड्किएको मुख्य विषय भनेको नागरिक शिक्षा हो । राज्यबाट निर्देशित नियमको डोरीले सबै नागरिकलाई नबाँधेसम्म मनपरीतन्त्र नरोकिने निश्चित छ । राजनीतिक दलहरूमा बढ्दो दलाली र नागरिकमा सञ्चार भएको अराजकता दुवै लाभदायी छैनन् । राजनीतिशास्त्रले भन्छ– नागरिक सधैँ ठिक हुन्छन् । तर प्रश्न उठ्छ– ६० वर्ष उमेर नाघेको हजुरबा दुई रुपियाँ सस्तोका लागि नातिमार्पmत पाएको विद्यार्थी परिचय कार्ड बोकेर सार्वजनिक यातायातमा देखापर्छ भने त्यो पनि नागरिक कर्तव्य त अवश्य भएन । यस अवस्थामा नागरिकले पनि त आफूलाई सच्याउनु पर्छ नि, हैन र ?