काठमाडौँ – आज (भदौ १५ गते) नेपालमा १८औँ पुस्तकालय दिवस मनाइँदैछ । नेपालको आधुनिक कालका चौथा राजा गिर्वाणयुद्ध शाहले वि.सं. १८६९ भदौ १५ गते पुस्तकालय खोल्ने निर्णयमा लालमोहर लगाएका थिए । सोही घटनाको स्मृतिमा गणतान्त्रिक सरकारले २०६५ मा बर्षेनि भदौ १५ गते पुस्तकालय दिवस मनाउने निर्णय गरेको थियो ।

रीड नेपालले सन् २०२२ मा गरेको एक सर्वेक्षण अनुसार, सार्वजनिक र सामुदायिक गरी नेपालमा कुल ९२८ पुस्तकालय (लाइब्रेरी) थिए । तर, त्यतिखेर २२७ वटा मात्रै सञ्चालनमा थिए । खस्कँदो पठन संस्कृति र पुस्तक अध्ययनमा डिजिटल संशाधन उपयोग बढिरहेकाले पछिल्ला तीन वर्षमा पुस्तकालयको सङ्ख्या थप घटेको अनुमान छ ।

ईसापूर्व ६२६ तिर स्थापना गरिएको भनिएको निनेभ लाइब्रेरीलाई विश्वकै पहिलो व्यवस्थित लाइब्रेरी मानिन्छ । उक्त लाइब्रेरी हालको इराकको मोसुल शहर नजिकै थियो । यही लाइब्रेरीलाई ‘असुरवनिपाल’ लाइब्रेरी पनि भनिन्छ ।

तत्कालीन मेसोपोटामिया सभ्यताका मानिसहरूले क्ले माटोबाट बनाइएका ३० हजारवटा पाटीमा अक्षर र चित्र कुँदेर निनेभ लाइब्रेरीमा राखेका थिए ।

नेपालमा पृथ्वीनारायण शाहले काठमाडौँ उपत्यकामाथि विजय हासिल गरेपछि गोरखा र नुवाकोट लगायतका दरबारबाट जम्मा पारी ल्याएका हस्तलिखित ग्रन्थ हनुमान ढोका दरबारको पूजा कोठामा जम्मा पारेर राखेका थिए । उनका चौथा उत्तराधिकारी गिर्वाणयुद्ध शाहले पुस्तकालयसम्बन्धी लालमोहर जारी गरेपछि तिनै ग्रन्थलाई व्यवस्थापन गरी नेपालको पहिलो पुस्तकालय खोलिएको थियो ।

मोसुलमा निनेभ लाइब्रेरी खुल्नुअगावै, आजभन्दा कम्तिमा ४५ हजार ५०० वर्षअघि नै हालको इन्डोनेसियास्थित सुलावेशीको एक गुफामा तत्कालीन समयका मानिसहरूले लाक्षणिक गुफा चित्र बनाएर छाडेका थिए, सो चित्र आजसम्म सुरक्षित छ । केही अनुसन्धाताहरूले विश्वका केही ठाउँमा सुलावेशीको भन्दा पनि पुराना त्यस्ता गुफाचित्र फेला परेको दाबी गर्ने गरेका छन् ।

त्यस्ता भित्तेलेखन (इम्ब्रोराइटिङ) कोरेर सिकार र भूगोलबारेको जानकारी दिन खोजेका मानिसले हजारौँ वर्षको सभ्यता विकासपछि आज विशाल पुस्तकालय बनाइरहेको छ । अझ अघि बढेर अत्याधुनिक प्रविधि विकास गरेको मानिसले ई–प्याड, मोबाइल र कम्प्युटरको स्क्रीनलाई नै पढ्ने ठाउँ बनाइसकेको छ ।

यसरी भ्रूणलेखनदेखि आधुनिक पुस्तकालयसम्म मानिस कसरी आइपुग्यो त ? पठन संस्कृतिको वर्तमान र आगतबारे प्रश्न उठिरहँदा लेखनकला विकासलाई नै पुस्तकालयको आधार मानिन्छ ।

मानिसले कसरी चित्र बनाउन, लेख्न र पढ्न जान्यो भन्नेबारे पूरालेखन (प्यालियोग्राफी) विधामा अध्ययन हुन्छ । प्यालियोग्राफी पुराना लेखहरूको अध्ययन गर्ने शास्त्र हो ।

लेखनकलाको उत्पति, विकास, कुन कुन चरणमा विकास भयो ? पहिलो लिपि कहाँ विकास भयो ? लेखनकला अहिलेको अवस्थामा कसरी आइपुग्यो ? के के माध्यममा लेखनकता लेखियो ? कागज, कापी, रुखका बोक्रा, पात, ढुङ्गा, धातुका पाता इत्यादिमा लेख्ने चलन कहिलेदेखि सुरु भयो ? संसारमा लिपिहरूको विकास कसरी भयो ? यी सबै कुरा पूरालेखन अध्ययनबाट थाहा हुन्छ ।

आज हामीले पुस्तकालयमा पढ्ने गरेका पाठ्यसामग्रीहरू कसै न कसैले लेखेकै हुन् । यस्तो लेखनकलाको विकास विश्वमा पाँच चरणमा विकास भएको मानिन्छ । ती हुन् :

(१) भ्रूणलिपि (इम्ब्रोराइटिङ) : मानिसहरूले लेखेको सुरुको लेखनलाई इम्ब्रोराइटिङ अर्थात् माथि नै उल्लेख गरिएको ‘भ्रूणलिपि’ भनिन्छ । हजारौँ वर्षपहिले नै मानिसले जङ्गल या गुफाका भित्ताहरूमा विभिन्न चिह्नहरू कारेर छाडेका थिए ।

गुफा र ओडारका त्यस्ता भित्ताहरूमा कतै हरिणको झुन्डका पछिपछि कुदिरहेका, कतै हात्ती र पानको पातको आकार कोरिएका चित्रहरू भेटिएका छन् । ती चित्रले केही बोल्न र भन्न खोजेका छन् । ती चित्रहरू त्यसै कोरिएका होइनन् ।

यही चित्रहरू नै लेखन या लिपिकला विकासको सुरुवात हो । यस्ता चित्र र सङ्केतमार्फत ठ्याक्कै के भन्न खोजिएको हो भनी एकिन गर्न सकिँदैन । त्यसैले यसलाई ‘गर्भमा रहेको लिपि’ भनिएको हो ।

२. पिप्टोग्राफिक राइटिङ (चित्रलिपि) : चित्र बनाएर अभिव्यक्त गरिएको लिपिलाई नै चित्रलिपि भनिन्छ । चिनियाँ अक्षर चित्रलिपि (इप्टोग्राफी) नै हो, किनकि ती अक्षरहरूमा केही न केही बस्तुुको आकृति भेटिन्छ ।

तर, पिप्टोग्राफीबाट मात्रै मानिसका सबै विचारहरू व्यक्त हुन सकेनन् । समानान्तरमा मानिसहरूले नयाँ शैली विकास गरे ।

३. सिम्बोलिक राइटिङ (सांकेतिक लिपि) : एउटा गोलो बनाउँदा सूर्य, तातो, दिन या रातको अभिव्यक्त गर्न सकिनेगरी मानिसले साङ्केतिक लिपि विकास गरेका हुन् ।

४. फोनेटिक राइटिङ (ध्वन्यात्मक लिपि) : पछि मानिसहरूले हरेक वस्तुका लागि एउटा नाम राखे । जस्तो कि तपाईँले यो सामग्री कम्प्युटर, ल्यापटप, ट्याब, प्याड या मोबाइलबाट हेरिरहनुभएको छ ।

उल्लेखित नाम तपाईँले प्रयोग गरिरहनुभएको मध्यकै हो । त्यस्तो बस्तुको नाममा मानिसले ध्वनिको प्रयोग गरे । एउटा बस्तुका लागि त्यस्तो ध्वनि एउटै भयो । कतिपय पशुहरूले अहिले ध्वन्यात्मक लिपि प्रयोग गर्ने गर्छन् ।

५. अल्फाबेट : तिनै ध्वनिहरूका लागि पछि एउटा एउटा चिह्न सिर्जना गरियो । ध्वनिहरूका लागि सिर्जना गरिएको चिह्न नै अल्फाबेट हो । अल्फाबेटिक राइटिङ भनेकै उच्चारण गरिएका ध्वनिहरू चिनाउने चिह्न हुन् ।

वर्ण

संसारमै पहिलोपटक मिश्रमा वर्णको विकास भयो । त्यतिखेर २४ वटा वर्णको विकास भयो । त्यही लिपि पछि संसारका विभिन्न स्थानमा फैलियो । लेखनकलाको विकास यसरी विभिन्न चरणमा भयो ।

मेसोपोटामियामा पहिलोपटक विकास भएकोे लिपि पिलाक्षर हो । नेपाल र भारतको सबैभन्दा पुरानो लिपि ब्राह्मी लिपि हो । सिन्धुघाँटीको सभ्यताबाट पनि लिपिहरू प्राप्त भएका छन्, तर त्यसलाई अझैसम्म पढ्न सकिएको छैन । ब्राह्मी लिपिबाट नै अहिले नेपाल र भारतका सबै लिपि जन्मिएका हुुन् ।

लुम्बिनीको शिलालेखमा पनि ब्राह्मी लिपि छ । अशोककालीन अभिलेखमा ब्राह्मी लिपि छ । भाषा चाहिँ पाली हो । लुम्बिनीको शिलालेख नै नेपालमा बुद्ध जन्मिएको भन्ने अकाट्य प्रमाण हो ।

अशोकस्तम्भको शिलालेखले के पनि पुष्टि गर्छ भने लुम्बिनी नेपालकै सबैभन्दा पुरानो गाउँ थियो । पछिल्लो अध्ययन अनुसार लुम्बिनी एसियाकै सबैभन्दा पुुरानो गाउँ हो भन्ने निष्कर्ष पनि सार्वजनिक भएको छ ।

लुम्बिनीको अशोक स्तम्भमा प्रयोग भएकोे ब्राह्मी लिपि हो । ब्राह्मी लिपिबाट नै नेपालमा अरू लिपिहरूको विकास भयो । लिच्छिवी, उत्तरलिच्छिवी, नेवारी, रञ्जना, देवनागरिक र तिब्बती पनि ब्राह्मी लिपिकै विकासक्रमको उपज हो ।

लिच्छिवीकालका अभिलेखहरूमा चाँगुनारायणको अभिलेख गुप्त लिपि हो । यस्तो लिपि सर्वप्रथम भारतमा गुप्त राजाहरूले प्रयोग गर्ने गरेका थिए ।

यसरी प्यालियोग्राफीले लिपिको उत्पति र विकास कहाँबाट कसरी हुँदै गए भन्ने अध्ययन गर्छ । कागज, ताडपत्र, भोजपत्रमा लेखिएका अक्षरहरूको पनि यसले अध्ययन गर्छ ।

नेपालमा पुराना ग्रन्थहरू धेरैजसो ताडपत्रमा लेखिएका छन् । ताडीको रुखको पातलाई उमालेर विभिन्न तरिकाले त्यसलाई प्रशोेधन गरी त्यसमा लेख्ने चलन थियो । हजारौंको संख्यामा लेखिएका त्यस्ता अभिलेखहरू अहिले राष्ट्रिय अभिलेखालयमा छन् ।