विश्व जलवायु परिवर्तनले आक्रान्त बन्दैछ । हरेक दिन पृथ्वीको तापक्रम बढ्दै गएर त्यसको असर सिधा रुपमा आम नागरिकमा परेको छ । यस्तो अवस्थामा प्रदुषण बढाउने महँगा विलासी निजी सवारी साधनभन्दा वातावरणलाई सन्तुलन राख्ने साइकल चढ्ने अभियन्ताहरूको संख्या बढ्दै छ । डा. तारालाल श्रेष्ठ लेखक, विश्लेषक र अभियन्ता हुन् । त्रिभुवन विश्वविद्यालय अंग्रेजी केन्द्रीय विभाग कीर्तिपुरमा प्राध्यापन गर्ने श्रेष्ठ साइकल प्रेमी हुन् । पछिल्लो समय श्रेष्ठ प्राध्यापनसँगै साइकल चलाँउदै विभिन्न अभियानमा पनि सक्रिय रहेका छन् । खबरहबका लागि प्राध्यापक श्रेष्ठसँग लक्ष्मण फुयालले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंशः

तपाईंमा साइकल मोह कसरी बढ्यो ? 

कार्यपत्र प्रस्तुत गर्नका लागि म सन् २०१४ मा युनिभर्सिटी अफ अक्सफोर्ड बेलायत गएको थिए । त्यहाँका वरिष्ठ प्राध्यापकहरू राती दिउँसो सँधै साइकल प्रयोग गरेर हिँडेको मैँले देखेँ । हिउँ, पानी तथा चिसो मौसममा पनि रेनकोर्ट ओढ्दै प्रोफेसरहरुले साइकल चढिरहेको देखेँ । त्यही बेलामा म नेपालमा कार किन्नुपर्छ भनेर शोरुम चहार्दै थिएँ । बेलायतका विश्वविद्यालयमा हुलका हुल विद्यार्थी र प्राध्यापकहरूले साइकल चढिरहेको देख्दा कार किन्नुपर्छ भन्ने मेरो मनस्थिति बदलियो र काठमाडौं फर्किएपछि सामान्य साइकल चलाउन थाले । काठमाडौँको जुनसुकै ठाउँमा पनि साइकल चलाएर जान थाले । करिब ७ वर्ष एउटा सामान्य साइकल चलाएँ र म साइकलमा अभ्यस्त भएँ ।

नेपालमा साइकल संस्कृति हिजो स्थापित थियो र अहिले विस्थापित भएको हो ?

नेपालमा साइकल संस्कृति हिजो बढी स्थापित थियो । आज अलि विस्थापित भएको हो । पहिलो र दोस्रो विश्व युद्धमा धेरै नेपाली युवा युद्धमा होमिए । विश्व युद्धको समयमा साइकल प्रयोग भएको रहेछ । विश्व युद्धमा प्रयोग भएका केही साइकल भारत हुँदै नेपाल आइपुग्यो भनिन्छ । विश्वयुद्धको पृष्ठभूमिबाट साइकल संस्कृति नेपालमा पस्यो । त्यसमा पनि राणा खान्दान, सीमित धनाढ्य र केही हुनेखाने वर्गमा मात्र साइकल सीमित थियो । विस्तारै साइकल आम मानिसको साधन बन्दै गयो । साइकल संस्कृति राम्रोसँग फस्टायो । पहिले शासक वर्ग, राणा परिवारका मान्छेहरू साइकलमा हिँड्थे । विस्तारै समाजमा चिनिएका मान्छेहरू साइकलमा हिड्‌न थाले । त्यसबेला साइकलमा हिँड्दा एकदम इज्जत हुन्थ्यो । एक जमानामा काठमाडौँमा साइकल चढ्नेलाई उपल्लो वर्गमा सम्मान गरिन्थ्यो । त्यो संस्कृति विस्तारै विस्थापित भयो । 

विश्वमा दोस्रो विश्वयुद्धपछि अर्थात सन् १९५० देखि साइकल संस्कृतिलाई पाखा हुत्याउने गरि कार संस्कृतिको विकास भयो । तर नेपालमा सन् १९९० सम्म पनि साइकल संस्कृति स्थापित थियो । वालकृष्ण सम, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, अभि सुवेदी, ध्रुवचन्द गौतम लगायत स्थापित लेखकहरु साइकलमै हुइकिनु हुन्थ्यो । साइकलबाटै कीर्तिपुरसम्ममा पढाउन जानुहुन्थ्यो । सन् १९९० पछि जव राजनीतिक परिवर्तन भयो । उदार अर्थतन्त्रको आगमन पछि इन्धनवाला सवारी साधन हावी हुन थाल्यो । 

पश्चिमा शैलीको विकासका मोडेलहरुसँगै मोटरबाइक तथा कार संस्कृति नेपाल भित्रियो र साइकल संस्कृतिमा ह्रास हुँदै गयो । सन् २००० पछि अझ धेरै निजी सवारी साधन बढ्दै गयो । साइकल चढ्नेलाई निरीह वर्गका रुपमा व्यवहार गर्न थालियो । तैपनि नेपालमा साइकल संस्कृति विद्यमान छ । अहिले पनि बच्चालाई घरमा साइकल किनिदिइन्छ । नेपालमा साइकल संस्कृति संकटमय अवस्थामा पुगे पनि जीवित देखिन्छ ।

तपाईं त्रिवि केन्द्रीय क्याम्पस कीर्तिपुरमा प्राध्यापन गर्ने मान्छेलाई कारको साटो साइकलै प्रिय लाग्नुको कारण के हो ?

म आर्थिक हिसावले कार चलाएर हिड्‌न सक्छु । बाइक तथा कारलाई म घृणा गर्दिन, ती पनि चाहिन्छन् । तर नेपालमा दुई तीन प्रतिशतले कार चढ्दा त यस्तो भयावह अवस्था आयो । आज पनि विश्वका थोरै जनसंख्याले कार चढ्छन् । विश्वका ७ अर्ब जनसंख्या सबैले कार चढ्ने हो भन्ने विश्व विष्फोट हुन्छ । काठमाडौँमा ७० लाख जनसंख्यामा पाँच सात लाख कार र १६ लाख मोटरबाइक हुँदा त यस्तो हालत छ । भोली ७० लाखले निजी गाडी चढ्यो भने काठमाडौँको अवस्था नरक जस्तो हुन्छ । अब साइकल संस्कृतिमा जानुको विकल्पै छैन । 

मेरो तीन जनाको परिवारमा समान्यदेखि इलेक्ट्रिकल गरेर चारवटा साइकल छन् । जब हामी सबैजना साइकल चढेर केही समय बाहिर निस्कन्छौँ । हामीभित्र साइकलले ह्यापि हार्मोन उत्पादन गर्छ । यसर्थ प्राध्यापक लगायत ठुलो समूह अहिले साइकलमै रमाइरहेका छन् ।

विश्वका अन्य विश्वविद्यालयको दाँजोमा यहाँको साइकल संस्कृतिको अवस्था चाहिँ कस्तो छ नि ?

तपाईंले मिठो प्रश्न गर्नुभयो । विभिन्न विश्वविद्यालय जस्तै बेलायतको अक्सफोर्ड, अमेरिकाको कतिपय विश्वविद्यालय गए । विशेष रुपमा युरोपको नेदरल्याण्ड साइकलको स्वर्ण भूमि बनेको छ । विद्यार्थीले ट्रली जस्तै साइकल प्रयोग गरेर विद्यालय जान्छन् । ससाना उमेरका बच्चाहरूले पनि सधैँ साइकल प्रयोग गर्छन् । विशेषतः युरोपेली देशहरू साइकल संस्कृतिमा समर्पित भएका छन् । अमेरिका अझै कार क्रेजी कन्ट्री हो । 

विश्वविद्यालयमा अन्य सवारीसाधन महँगो हुने भएर पनि होला साइकल बढी चढ्छन् । स्वीडेन, नर्वे जस्तो माइनस ४० डिग्रीसम्म चिसो हुने र हिउँ पर्ने ठाँउमा पनि सधैँ साइकल प्रयोग गर्छन् । अरुको देश तथा विश्वविद्यालयमा साइकल संस्कृति एकदम राम्रो देखिन्छ तर हाम्रो विश्वविद्यालयमा साइकल संस्कृति सिला खोज्नु पर्ने अवस्था छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालय केन्द्रीय क्याम्पसमा एउटा साइकल स्ट्यान्डसम्म छैन । साइकल संरचना केन्द्रीय विश्वविद्यालयभित्रै जिरो छ । साइकल चढ्ने मान्छे पनि अति कम छन् । नेपाली विश्वविद्यालयमा औलामा गन्दै खोज्नुपर्ने साइकल प्रयोगकर्ता छन् । समग्रमा भन्नुपर्दा नेपाली विश्वविद्यालयमा साइकल संस्कृति नाजुक छ ।

त्यसो भए हरेक विद्यालय र विश्वविद्यालयमा साइकल प्रयोगलाई प्राथमिकतामा राख्न के गर्नु पर्ला ?

सबैभन्दा ठुलो कुरा संस्कृति रहेछ । हाम्रो संस्कृति कस्तो छ त्यसले पनि साइकल संस्कृतिलाई निर्धारण गर्छ । विलासी कार प्रयोग गर्नेलाई सम्मान गर्ने प्रचलन छ । जनप्रतिनिधि, मेयर, मन्त्रीहरू लस्कर लाएर मोटर चढेर हिँड्छन् । उनीहरूलाई समाजले ठुलो मान्छे ठान्छन् । साइकल चढेर हिड्नेलाई उलीविल्ली गर्छन् । यो संस्कृतिको कारणले भएको हो ।

 कुनै विश्वविद्यायलको उपकुलपति, रेक्टर, रजिस्ट्रार लगायत उच्च व्यक्तित्वहरु सबैले साइकल चढेर अफिस आउने हो भने व्यक्तिको स्वास्थ्य मात्रै होइन समाज र राष्ट्रकै स्वास्थ्य राम्रो हुन्छ । यसरी सोच्ने हो भने दुई दिनभित्र अधिकांश मान्छे साइकल प्रयोग गर्न अभिप्रेरित हुन सक्छन् । साइकल संस्कृति विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्म लागू गर्न सहजै सकिन्छ । हप्तामा एक दिन अनि दुई दिन बाध्यकारी बनाउँदै लगेमा साइकल संस्कृति सबै क्षेत्रमा छिटै विस्तार गर्न सकिन्छ । 

नेपालमा तपाईंले देखिरहेको साइकल अभियन्ताको गतिविधि चाहिँ कस्तो छ ?

नेपालमा धेरै पहिला प्रत्येक स्कुल तथा कलेज, बैकंहरु र निजी तथा सरकारी संस्थाहरूमा साइकल स्ट्यान्डको व्यवस्था रहेछ । तर सरकारको नीतिले मन्त्री भएपछि धेरै लामो लस्करको गाडी किन्न बजेट छुट्याउने, मोटरलाई प्राथमिकतामा राख्ने, बाटो ठूलो फराकिलो बनाउने जस्ता गतिविधिलाई सभ्यता र विकास भन्ने सोचियो । जब नीतिगत रुपमा मतलब गरेनौँ साइकल संस्कृति विस्थापित बन्दै गएको हो । यस्तो नाजुक अवस्थामा पनि नेपालमा प्रशस्तै साइकल क्लब तथा संघसंस्था सक्रिय छन् । उनीहरुले पिधँबाट प्रशस्तै काम गरिरहेका छन् । 

साइकल सम्बन्धि नीति बन्दै छ, साइकल संरचना बन्न थालेका छन् । ललितपुर, कीर्तिपुर लगायतका ठाउँमा साइकल संरचनाका केही काम भएको छ । नेपालका विभिन्न ठाउँमा साइकल लेनहरु बनाउन थालिएको छ । साइकलको गुरु योजना बनाउन थालिएको छ । यसलाई सकारात्मक रुपमा लिनु पर्दछ ।

तपाईं आफूलाई चाँहि साइकल प्रयोगकर्ता कि साइकल अभियन्ता, के भन्न रुचाउनुहुन्छ ?

पहिले मेरो पनि साइकल प्रति हेर्ने दृष्टिकोण एकदमै नकारात्मक थियो । पहिले म साइकल चढेको कुरा कसैमा सेयर गर्दिनथे । म साइकल चढ्छु भनेर सार्वजनिक रुपमा भन्दा लाज लाग्थ्यो । जब साइकल मेरो नशानशामा प्यासको रुपमा पसिकक्यो । साइकल बिना बाँच्नै नसक्ने भइसकेँ । अन्ततः साइकल अभियानमा लानुपर्छ भन्ने लागेर अब साइकल अभियन्ता हु भन्नमै गर्व गर्छु ।

काठमाडौँ उपत्यका जस्ता शहरहरू साइकलको नियमित प्रयोग सम्भव होला र ?

मैँले पछिल्लो पटक विभिन्न अनुसन्धान गर्ने कोसिस गरेको थिएँ । हेटौंडा लगायत भुटानी शरणार्थी शिविर झापामा साइकल संस्कृति कसरी स्थापित थियो । शिविरमा अहिले साइकल संस्कृति कसरी बेपत्ता हुँदै छ भनेर पनि अध्ययन गरेको थिए । काठमाडौँमा पनि साइकलसँग जोडेर अध्ययन अनुसन्धान गर्दै आएको छु । मैँले के पत्ता लगाएँ भने नेपालमा अहिले करिब ३८ लाख सवारी साधन रहेछन् । काठमाडौंमा १६ लाख मोटरसाइकल छ भनिन्छ । यति धेरै सवारी चाप हुँदा साइकल लिएर निस्कन सजिलै सक्ला भन्ने धेरैको मनमा प्रश्न उठ्न सक्छ । मलाई पनि यो कुराले पहिले पिरोल्थ्यो । साइकल चलाउन सम्भव छैन जस्तो लाग्थ्यो । तर सडकमा साइकल चलाएर निस्किएपछि सबैतिर छिटै पुग्न थालेँ । अन्य सवारी साधनको तुलनामा साइकल यात्रा थप सहज लाग्न थाल्यो ।

अन्त्यमा, नेपालमा साइकल संस्कृति स्थापित गर्न कसले के गर्नु पर्ला ?

साइकल यात्री तीन किसिमको हुन्छः नियमित साइकल चलाउने, कहिलेकाँही साइकल चलाउने र साइकल नचलाउने वर्ग । तेस्रो समुहले सहजै साइकल यात्राबारे सोच्दै सोच्दैनन् । यो सम्भव हुनै सक्दैन भन्ने सोच्छन् । साइकल चलाएर नेपाल तथा विश्व घुम्ने तथा इलामदेखि रारासम्म साइकलबाट घुम्ने महिलाहरु छन् नेपालमा । साइकल सम्भव छ भनेर रेगुलर साइक्लिस्टले अन्य दुई समूहलाई कन्भिन्स गर्न सक्नु पर्छ । जब सयौँ मानिसहरु एकैपल्ट सडकमा साइकल चलाएर निस्कन्छन् इन्धन दोहन गर्ने निजी सवारी संस्कृति स्वतः विस्थापित हुन्छ । 

घरका सबै सदस्य साइकलबाट यात्रामा निस्किएमा छिटै साइकल संस्कृति स्थापना सम्भव हुन्छ । हाम्रो देश आर्थिक रुपले धराशायी हुनसक्ने हल्ला छ । यसको मुख्य कारण पेट्रोलियम पदार्थमा हुने ठुलो लगानी हो । साइकल प्रयोगले यो भार कम गर्न सक्छ । यसर्थ सबै व्यक्ति सामुहिक तथा राष्ट्रिय स्वार्थका लागि समर्पित भएर आलोचनात्मक बहससहित नीति बनाउँदै त्यसलाई लागू गर्दै गएमा कही समयमा साइकल संस्कृति बढाउन सम्भव छ ।