कांग्रेस सभापति शेरबहादुर देउवा मदिराले रमरम भएपछि मुड चलेका बेला भन्छन रे– ‘मैले जाँड खान किसुनजी, चुरोट तान्न गिरिजाबाबु र अन्टसन्ट कुरा गर्न गणेशमानजीबाट सिकेको हुँ ।’ यो भन्दा पनि खतरनाक पार्टीको विधि, पद्दतिभन्दा माथि बस्नुपर्छ भन्ने विद्या यिनले बीपी, केपी र जीपीबाट त्यो भन्दा पहिल्यै सिकिसकेका थिए ।

कम्युनिष्ट पार्टी भन्नासाथ त्यसको राजकुलो सुप्रिमोमा पुगेर अन्तिम हुनु स्वाभाविकै हो । तर देशको ठूलो ‘प्रजातान्त्रिक’ भनिने कांग्रेस मनसा, बाचा, कर्मणा कहिल्यै प्रजातान्त्रिक र पद्दति अनुकूल रहेको प्रमाण फेला पर्दैन ।

बरु स्थापना कालदेखि नै सभापति नामका हेडसरको लहड, सनकलाई प्रजातान्त्रिक अभ्यास भनियो । कांग्रेसजनले ‘स्वर्णयुग’ भनेर गौरव गर्ने बीपीकालीन कांग्रेस समेत दाउपेच र अविश्वासबाट ग्रस्त थियो ।

बीपीको महत्वाकांक्षाका अघिल्तिर माइला तहका नेता लाचार थिए । लागेको बोल्न सक्दैनथे । बोलेको सुनुवाई हुँदैनथ्यो । भाइ तारिणी प्रधानमन्त्रीको पीए थिए । उनलाई आर्थिक लाभ लिएर पुलिस अफिसर सरुवा गरेको आक्षेप उसबेला लागेकै हो ।

राजा महेन्द्र सुवर्णशमशेरलाई प्रधानमन्त्री बनाउन चाहन्थे । बीपी प्रधानमन्त्री भएको पत्नी सुशीलालाई नै चित्त बुझेको थिएन । यस विरुद्ध उनी अनसन नै बसेकी थिइन ।

कांग्रेसभित्रको आन्तरिक रडाको यतिमै सकिदैन । सरकारमा गएपछि राजाले ‘कू’ गर्न लागेको सुइँको पाएका शीर्ष नेताले बीपीलाई बारम्बार सचेत गराएका थिए । गणेशमानसिंहले मन्त्रिपरिषद् बैठकमा यसबारे ध्यानाकर्षण गराउँदा बीपीले झोंक्किदै भनेका थिए- ‘राजाले ‘कु’ गर्दैछन भन्ने पुष्टि गर्न सक्नुहुन्छ ? के ठान्नुभएको गणेशमानजी, म नेपालको प्रधानमन्त्री हुँ । म अहिले नै सेनालाई आदेश दिन्छु- नारायणहिटी राजदरबार घेर भनेर । तपाईंले के सम्झनुभएको छ ? म नेपालको प्रधानमन्त्री हुँ ।’

राजा महेन्द्रको सेटिङ यति बलियो थियो कि सरकारका हातगोडा, मस्तिष्क भनिएका डा.तुलसी गिरी, विश्वबन्धु थापा, सूर्यनाथ उपाध्याय बीपीलाई सेनाले थुन्दा थपडी मार्ने रमिते बने ।

यी नेता बीपीसंग यति सन्निकट थिए कि तुलसी गिरीका दुई पत्नी झगडा हुँदा बीपीले साम्य गराइदिनु पर्थ्याे । आफ्नै घरमा हुर्किएका थापालाई त बीपी ‘तँ’ सम्बोधन गर्थे । राजाले कू गरेको एक दुईदिनअघि बीपी समानान्तरका जिम्मेदार नेता सुवर्णशमशेर दिल्ली रमाना भए ।

पार्टीमा हरेक आर्थिक दायित्वको काँध थाप्ने सुवर्णशमशेर कसरी नाटकीय ढंगमा यस्तो मोडमा पुगे वा पु¥याइए त्यसको लेखाजोखामा कांग्रेस बुझेका पण्डितहरु मौन छन ।

गणेशमानसिंहले मन्त्रिपरिषद् बैठकमा यसबारे ध्यानाकर्षण गराउँदा बीपीले झोंक्किदै भनेका थिए- ‘राजाले ‘कु’ गर्दैछन भन्ने पुष्टि गर्न सक्नुहुन्छ ? के ठान्नुभएको गणेशमानजी, म नेपालको प्रधानमन्त्री हुँ । म अहिले नै सेनालाई आदेश दिन्छु– नारायणहिटी राजदरबार घेर भनेर । तपाईंले के सम्झनुभएको छ ? म नेपालको प्रधानमन्त्री हुँ ।’

सुवर्णशमशेरलाई लेखेको पत्रमा बीपीले भनेका छन- ‘मैले दिल्ली पुगेर इन्दिरा गान्धीलाई भेट्ने कोसिस गर्नेछु । सम्भव भए हामी दुवैजनाले सँगै भेट्न उचित हुनेछ । हामीबीचमा मतभेद छैन, ‘हामी एकै ठाउँमा उभिएका छौं भनेर इन्दिरा गान्धीलाई बुझाउन बढी आवश्यक छ । अब हामीले आफू एक छौं भन्ने आफूले मात्र बुझेर हुँदैनजस्तो छ । हामीले उनीहरु अर्थात भारत सरकारलाई हामी एक भएको बोध गराउनु परेको छ । म दिल्ली पुगेर तपाईलाई सम्पर्क गर्नेछु । सुशीलको त्यहाँको बसोबास बाहेक फर्किने खर्चको पनि बन्दोबस्त गरिदिनु होला ।’

बीपीमा ‘वान मेन आर्मी’को भूतसवार थियो । सुवर्णशमशेर पद्दतिमा विश्वास गर्थे । राजासंग सहकार्य गरेर जानुपर्छ भन्ने लाईनमा उनी अडिग रहे । भारत निर्वासनको विरोध गर्थे, यद्यपि व्यापार भारतमा उनको ठूलो व्यापार र श्रीसम्पति थियो ।

कृष्णप्रसाद भट्टराईले राणाको यही पथ अँगाले । बीपीको कार्यशैलीबाट वाक्क, दिक्क, प्याक्क बनेका सुवर्णशमशेरले भनेका छन- ‘सन १९६८ देखि अहिलेसम्म ८ वर्ष लगातार राजालाई पहिले राजा महेन्द्र र अहिले वीरेन्द्रलाई मेलमिलापको वातावरणमा राजनीति गरौं भनेर बिन्ती पत्र हालेको हाल्यै गरेँ, दर्शन भेट पनि गरेँ । राजाका तर्फबाट त्यसको कुनै प्रकारको सकारात्मक परिणाम पाइनँ । बीपीलाई पनि अहिले हातहतियारको कुरा गर्दा ठीक हुँदैन, हामी सफल हुँदैनौ भनेँ । बीपीले त्यो मान्नुभएन । हुँदाहुँदै विमान बल्लानयनदेखि ओखलढुंगा काण्डजस्ता घटना पनि भए । अहिले बीपी अब राजासँग कुरा गर्न जान्छु भन्नुहुन्छ । पार्टीले राजासँग कुरा गरौं भन्दा कुरा गर्नु ठीक छैन, हतियार उठाउनु पर्छ भन्नुभयो । पार्टीले अब राजासंग कुरा गर्न फाइदा छैन, राजा मेलमिलापका लागि तयार छैनन भन्दा बीपी अब मेलमिलाप गर्न जान्छु भन्नुहुन्छ । पार्टी एकातिर उहाँ एकातिर सधैँ यस्तै नै भइरह्यो । तर के गर्ने हामीले नै उहाँलाई पार्टी भन्दा माथि राख्यौँ ।’

बीपीको समाजवादमा सबै बहकिए । त्यसको अन्तरवस्तु के हो न त्यो बेला कसैलाई थाहा थियो, न अहिले । न उनले त्यसको पर्याप्त व्याख्या गरे, न कांग्रेस निकटका अर्थशास्त्रीहरुले सरल भाषामा अथ्र्याउन सके ।

साहित्यकार विश्वेश्वर प्रसाद र राजनीतिज्ञ बीपीको भिन्नता परख भएन । एउटा गाई पाल्ने, किसानी गर्ने, ओखतीमूलो गर्न सक्ने मध्यम वर्गीय नेपालीको परिकल्पना गर्ने बीपीलाई बट्टाको रेडिमेड दूध केन्द्रित अर्थशास्त्रीहरुले गिजोलिदिए ।

बीपीको बौद्धिकता, अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिक परिवेशको ज्ञानका विषयमा खोट लगाउने ठाउँ छैन । तर साढे ६ दशकअघि बीपी हुँदै शेरबहादुर देउवा सरकारसम्म आइपुग्दा एउटै एजेण्डामा अल्मलिएको स्पष्ट छ ।

त्यहाँदेखि यहाँसम्म उही शिक्षा, स्वास्थ्य र सुशासनका विषय भाषणका रमाइला मसला बनेका छन् । जनताको दुई तिहाई म्यान्डेट प्राप्त बीपी नेतृत्वको सरकारले २०१६ साउन ९ मा ल्याएको नीति तथा कार्यक्रममा प्रशासन यन्त्र दक्ष, सरल, कम खर्चिलो र छरितो बनाउने उद्देश्य राखेको देखिन्छ ।

‘प्रशासन यन्त्रलाई प्रजातान्त्रिक प्रणाली र विचार अनुकूल सुधारको काम एकै वर्षभित्र पूरा होला भन्न सकिन्छ तापनि कोशिस जारी रहने छ । न्याय प्रशासनलाई पनि संविधान बमोजिम निष्पक्ष स्वतन्त्र गराउन तथा जनतालाई सुलभ, सुपथ तरीकाले न्याय पाउने प्रबन्धतर्फ प्राथमिक कदमहरु शुरु भइसकेका छन । धेरै वर्ष सजाय भुक्तान गरिसकेका, राम्रो चालचलन भएका र अशक्त रोगी तथा बुढाबुढी कैदीहरुलाई दण्ड सजाय माफ गरी मुक्त गरिदिने र बन्दीहरुलाई समयानुकूल शिक्षा दिई विभिन्न पेशाको तालिम दिलाई निजहरुलाई असल नागरिक बनाई स्वाबलम्बनबाट जीवन निर्वाह गर्न सक्ने गराउनलाई उचित व्ययवस्था मेरो सरकारबाट हुने भएको छ ।’ नीति तथा कार्यक्रममा भनिएको छ ।

त्यो बेला पनि पार्टीका सन्दिग्ध पात्रलाई जेलबाट निकाल्न कानुनी छिद्रको व्यवस्था भएको पाइन्छ । मन्त्रीले आफू र आफ्ना आसेपासेको मात्र काम गरेको, समान व्यवहार नदेखाएको भन्दै सत्तारुढ कांग्रेसकै सांसदहरु सरकारसंग रुष्ट भएका समाचार व्यापक आउँथे ।

सरकार साधन, स्रोत सीमित भएको भन्दै पन्छिन्थ्यो । आफ्नै सरकारसंग रिसाएका सांसदहरुलाई राजासंग मिलेका कांग्रेसले पेट्रोल छर्किने काम गर्थे । ०१७ जेठमा सांसद मणिराम शास्त्रीको डिल्लीबजार स्थित घरमा मन्त्रीहरुको मनोमानी र भ्रष्टाचार विरुद्ध आवाज उठाउन असन्तुष्ट सांसदहरुको जमघट भयो ।

त्यो भेलामा बलबहादुर राई, भूदेव राई, खडगबहादु कार्की पेशलकुमार पोखरेल सहित २६ सांसद सहभागी भएका थिए । अहिले पनि त्यो कर्म सक्कल बम्मोजिम नक्कल निर्वाह भएकै छ ।

समयको अन्तर हो । कांग्रेसबाट कांग्रेस डराउनुपर्ने अवस्था बीउमै रोपिएको थियो । एकाघरका एमपी र बीपीलाई प्रयोग गर्ने श्रृंखलालाई गुटगत व्याख्यामा बाँकी कांग्रेसीजनले स्वार्थको रोटी सेकाए । त्यो प्रवृत्ति पुस्तान्तरण हुँदै गयो ।

बर्माको भ्रमण सकेर चीन पुगेका बीपीले अभूतपूर्व सम्मान पनि पाउँछन । सगरमाथालाई नेपालको नक्सामा ल्याउन उनले गरेको सार्थक प्रयासको इतिहासले उच्च मूल्यांकन गरेकै छ । तर भारतसरह सहयोग गर्न उनले राखेको प्रस्तावमा चिनिया समकक्षी चाउएन लाईले दिएको उत्तर रोचक छ । उनी भन्छन– ‘त्यसो गर्नु नेपालकै हितमा हुने छैन । हामीले धेरै सहायता दियौं भने भारत तपाईंहरुसंग सतर्क हुन्छ । अनि हामी भारतसंग प्रतिस्पर्धा गर्दैछौं भन्ने सन्देश पनि जान्छ । हामी नेपालसंग मित्रता खोजिरहेका छौं । भारतभन्दा अलि कम सहयोग गर्छौं । हुन त हामी जति पनि सहयोग गर्न सक्छौं । तर त्यो नेपाल र हाम्रो दुवैका हितमा हुँदैन ।’

इन्दिरा गान्धीसंगको भेटलाई राजनीतिक जीवनको उपलब्धिसंग जोड्ने बीपी चीन भ्रमणमा जाँदा सूर्यप्रसाद उपाध्यायलाई द्विपक्षीय वार्तामा सहभागी गराउँदैनन । बरु चलाखीपूर्वक काखे छोरी चेतनाको सुसारे बनाएर उनलाई होटलमै सीमित गराइन्छ । चीनसंग भएको वार्ता उपाध्यायले दक्षिणतर्फ प्रवाह गर्छन भन्ने बीपीभित्र भय देखिन्छ ।

बर्माको भ्रमण सकेर चीन पुगेका बीपीले अभूतपूर्व सम्मान पनि पाउँछन । सगरमाथालाई नेपालको नक्सामा ल्याउन उनले गरेको सार्थक प्रयासको इतिहासले उच्च मूल्यांकन गरेकै छ । तर भारतसरह सहयोग गर्न उनले राखेको प्रस्तावमा चिनिया समकक्षी चाउएन लाईले दिएको उत्तर रोचक छ ।

उनी भन्छन– ‘त्यसो गर्नु नेपालकै हितमा हुने छैन । हामीले धेरै सहायता दियौं भने भारत तपाईंहरुसंग सतर्क हुन्छ । अनि हामी भारतसंग प्रतिस्पर्धा गर्दैछौं भन्ने सन्देश पनि जान्छ । हामी नेपालसंग मित्रता खोजिरहेका छौं । भारतभन्दा अलि कम सहयोग गर्छौं । हुन त हामी जति पनि सहयोग गर्न सक्छौं । तर त्यो नेपाल र हाम्रो दुवैका हितमा हुँदैन ।’

अहिले पनि कांग्रेस सभापति र कार्यकर्ताको भेट रैती र मालिकजस्तै छ । अरु त अरु देउवासंग काँधमा काँध मिलाएर फोटो खिच्ने हैसियत भएका कुनै नेता नै छैनन । देउवा सोफामा बस्दा अरु चकटीमा सीमित हुने हो । अझ बुढानिलकण्ठ स्थित निवासमा त दलानभन्दा भित्र पस्ने औकात कमै नेताको छ ।

कांग्रेसलाई जीवनको ओढ्ने ओछ्याउने बनाएका गणेशमान, कृष्णप्रसाद भट्टराईजस्ता अलौकिक राजनीतिज्ञ जीवनको उत्तराद्र्धमा आँसु पिएर पार्टीबाट बाहिरिए । सभापतिलाई पार्टीमाथि मान्ने चरित्रकै कारण यस्ता दृश्य देखिएका हुन् ।

अहिले पनि देशभरिका कांग्रेस एकातिर, देउवाको लहड अर्कातिरले दिग्विजय गरेकै छ । हली कार्यकर्ताले पुल्पुल्याएर बाक्लो जीब्रो बनाएका देउवालाई करेन्टको प्रभाव भनेर उचाल्नेहरु प्रशस्तै छन । जबकी शरीरबाट एउटा बिझेको काँढा निकाल्दा त पैतालादेखि टुप्पीसम्म असर गर्छ भने देउवाको कस्तो जीब्रो हो जसले करेन्टको झड्का स्वाभाविक ढंगमा पचाउन सक्यो ।

नेतृत्वको यो चरित्र कांग्रेसजनले रुचाएको अवस्था हो । उमेरले नभएर संस्कारबाट सोचमा परिवर्तन आउने हो । प्रजातन्त्र भनेको हाम्रो शरीरको अंग हो । मुटु, मस्तिष्क, फोक्सो, किड्नी तपाईंलाई सोधेर सञ्चालित हुँदैनन । तिनीहरु स्वचालित हुन ।

तिनीहरुले तपाईंबाट आफूलाई चल्ने सुरक्षित वातावरणको अपेक्षा गर्छन । पार्टी पनि त्यही हो । कांग्रेसलाई प्रजातान्त्रिक बनाउने हो भने आफू पद्दतिमा चल्नुस् न कि नेतृत्वको अनुहारमा आफ्नो भविष्य देख्न अहिले छोड्नुस् ।