काठमाडौं– नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापना भएको ७६ पुगेको छ । ७६ वर्ष पूरा हुँदा नेपालमा १९ वटा कम्युनिस्ट पार्टी अस्तित्वमा छन् । कम्युनिस्ट आन्दोलन अगाडि बढाउन सबै मिलेर जानुपर्ने हो । तर, जुँगाको लडाइका कारण एक हुनुपर्ने नेताहरूले बर्सेनि पार्टी फुटाइरहेका छन् । यस्तै रोग माओवादीभित्र मैलाएको छ ।

देशमा राजतन्त्र ढलेर गणतन्त्र आएको छ । तर, माओवादीले भन्दै आएको जनताको शासन तथा शोषित पीडित वर्गको आवाज माथि उठ्न सकेको छैन । आएको सामाजिक न्यायको महसुस भने जनताले गर्न सकेका छैनन् ।

सशस्त्र द्वन्द्व त्यागेर २०६३ सालमा शान्तिपूर्ण राजनीतिमा आएपछि ०६४ को निर्वाचनमा माओवादी पहिलो पार्टी बनेको थियो । १८ वर्ष लामो इतिहासमा माओवादी विभिन्न नाममा ११ टुक्रा भएको छ । ०६४ देखि यता हालसम्म माओवादीका नेताहरू करिब १ सय २० पटक मन्त्री बनेका छन् । एकै व्यक्ति धेरै पटक दोहोरिएकाले मन्त्रीको अवसर पाउने नेता योभन्दा थोरै अर्थात् ८३ जना छन् ।

आवधिक निर्वाचनअनुसार एउटा सरकार ५ वर्ष चल्दा गएको १५ वर्षमा एउटा मन्त्रालयमा बढीमा ३ जनाले अवसर पाउने थिए । तर, यहाँ १५ वर्षमा एउटै त्यो पनि तेस्रो पार्टीबाट ११८ पटक मन्त्री हुन पाएका छन् ।

यसबीचमा माओवादीका नेता चार पटक प्रधानमन्त्री भएका छन् । प्रचण्ड मात्रै २०६५, २०७३ र २०७९ गरी तीन पटक प्रधानमन्त्री भइसकेका छन् । । २०६८ सालमा प्रधानमन्त्री बन्ने माओवादीका नेता नै डा. थिए बाबुराम भट्टराई । तर, भट्टराई २०७२ असोज ९ गते पार्टी छाडेर हिँडे ।

यस्तै ०६४ को निर्वाचनपछि छिटफुटबाहेक हरेक सरकारमा माओवादी थियो । तर प्रश्न छ– सर्वहारा वर्गको पार्टी माओवादी सरकारमा हुँदा पनि किन जनताले पुँजीवादी सरकारकै जस्तो स्थिति भोगिरहेका छन् ?आपसी फुट र लडाइँका कारण माओवादीले आफ्नो उचाइ बढाउन सकेको छैन ।
नेताको जुँगाको लडाइका कारण विभिन्न कालखण्डमा फुटेका माओवादीबारे चर्चा गरेका छौँ ।

१. नेकपा माओवादी केन्द्र : पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड
२. नेपाल समाजवादी पार्टी (नयाँ शक्ति) : डा.बाबुराम भट्टराई
३. नेपाल समाजवादी पार्टी : गंगालाल श्रेष्ठ , महीन्द्र राय यादव
४. नेकपा : नेत्रविक्रम चन्द विप्लव
५. आमजनता पार्टी : प्रभु साह
६. क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट पार्टी : मोहन वैद्य
७. नेकपा बहुमत : हेमन्तप्रकाश वली, धमेन्द्र बाँस्तोला
८. नेकपा माओवादी : गोपाल किराती
९. वैज्ञानिक समाजवादी पार्टी : विश्वभक्त दुलाल
१०. नेकपा संयुक्त : चन्द्रदेव जोशी
११. एमालेमा बसेको रामबहादुर थापा बादलसहितको समूह

नेकपा माओवादी केन्द्र

नेकपा माओवादी केन्द्र अहिले कम्युनिस्ट पार्टीमा संसद्को दोस्रो ठुलो हो । प्रतिनिधि सभामा ३२ सिट छ । ०७९ को निर्वाचनपछि यसै पार्टीका अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल प्रधानमन्त्री बनेका थिए । उनलाई गत असार ३० गते मात्रै केपी शर्मा ओलीले विस्थापित गरे । सन् १९९४ मा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी एकता केन्द्रबाट अलग भएर माओवादी केन्द्रको स्थापना भएको हो ।

यसको नेतृत्वमा सुरुबाटै अध्यक्ष प्रचण्ड छन् । पार्टीले वि.सं. २०५२ मा सशस्त्र सङ्घर्ष सुरु गरेको थियो । त्यसपछि २०६३ को वृहत् शान्ति सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेर यो पार्टी मूलधारको राजनीतिमा आएको हो । ०६४ सालमा भएको निर्वाचनमा देशको पहिलो शक्ति भएको माओवादी त्यसपछि तेस्रो शक्तिका रूपमा खुम्चिरहेको छ । अहिलेसम्ममा माओवादी फुटेर ११ टुक्रा भएको छ ।

आम जनता पार्टी

माओवादी हुँदै एमालेमा पुगेर ०७९ को निर्वाचनलगतै प्रभु साहले आमजनता पार्टी स्थापना गरे । यो पार्टीका अहिले उनीमात्रै प्रतिनिधि सभामा सांसद छन् । यसको औपचारिक स्थापना ०७९ पुस १४ गते भएको हो । मधेश प्रदेशमा यो पाटीको प्रभाव भएको चर्चा छ । तर निर्वाचन फेस नगरेकाले पार्टीको ओझ देख्न बाँकी छ । यस पार्टीले देशभर सङ्गठन विस्तार गर्न सकेको छैन ।

नेपाल समाजवादी पार्टी (नयाँ शक्ति)

डा. बाबुराम भट्टराई नेतृत्वको नेपाल समाजवादी पार्टी (नयाँ शक्ति) अहिले संसदीय राजनीतिमा छैन । माओवादी छाडेर भट्टराईले नयाँ शक्ति नेपाल बनाए पनि ०७९ को निर्वाचनमा नतिजा देखाउन सकेन । बाबुरामले आफ्नो निर्वाचन क्षेत्र पनि प्रचण्डलाई दिए । नेसपाका सहअध्यक्ष महिन्द्रराय यादवले सर्लाही २ बाट जिते पनि पार्टीबाट अलग्गिएका छन् । अहिले नेसपा पनि दुईवटा छन् । यावद नेतृत्वको नेसपा माओवादीसँग मिल्ने प्रक्रियामा छ ।

नेपाल समाजवादी पार्टी

माओवादीबाट अलगिएर डा.भट्टराईसँग हिँडेका पूर्वमाओवादी नेता गंगालाल श्रेष्ठ र मधेशका नेता महिन्द्र राय यादवले ०७९ पछाडि माओवादीसँगै सहकार्य गरेर नेसपा बनाएका छन् । भट्टराईबाट अलग्गिएर बनेको नेसपाको प्रतिनिधि सभामा १ सिट छ । यस्तै बागमती प्रदेश सभामा श्रेष्ठ सांसद भएका थिए । संसदीय राजनीतिमा देखिएको नेसपा समाजवादी मोर्चाको घटक हो । माओवादीसँग पार्टी मिल्ने प्रकृयामा रहे पनि अहिलेसम्म गाभिएको छैन ।

नेकपा

नेत्रविक्रम चन्द विप्लव नेतृत्वको नेकपा अहिलेसम्म संसदीय राजनीतिमा मिसिएको छैन । २०७१ मा मोहन वैद्यको नेतृत्वको नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी क्रान्तिकारी माओवादी विघटन भएपछि विप्लवले यो पार्टी बनाएका हुन् । वि.सं. २०६९ असारमा प्रचण्डले नेतृत्व गरेको माओवादीबाट छुट्टिएका नेताहरूले वैद्यको नेतृत्वम नयाँ दल बनाएका थिए ।

वैद्यले नेतृत्व गरेको नेकपा क्रान्तिकारी माओवादी पनि क्रान्तिकारी हुन नसकेको भन्दै वि.सं. २०७१ मंसिरमा दल टुक्राउने घोषणा गरे । २९ फागुन २०७५ मा विप्लवले आपराधिक क्रियाकलाप गरेको, विकासका पूर्वाधारमा हानेको भन्दै सरकारले प्रतिबन्ध लगाएको थियो । अहिले यो पार्टीका नेताहरू सार्वजनिक राजीतिमा फर्किएका छन् ।

सुरुबाटै आफूतिर तान्ने प्रयास प्रचण्डले गरे पनि विप्लवले अलग्गै पार्टी चलाइरहेका छन् । यद्यपि, अहिलेको समाजवादी मोर्चामा विप्लव पनि सहभागी छन् । माओवादी र विप्लवबीच एकता हुने भनिए पनि केही सैद्धान्तिक कुरामा मतभेद छ । यस पार्टीको प्रवक्ता खड्गबहादुर विश्वकर्मा छन् । विप्लवले देशभर केही न केही नेता कार्यकर्ता बचाइरहेका छन् ।

क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट पार्टी

मोहन वैद्य माओवादीका पुराना नेता हुन । शान्ति प्रक्रियामा आएपछि अध्यक्ष प्रचण्ड र वैद्यबीच अन्तर्विरोध देखियो । त्यसपछि वैद्यले पार्टीको विचार र कार्यदिशा ठिक नभएको भन्दै २०६५ मंसिरमा खरिपाटीमा समानान्तर दस्तावेजसहित फरक मत राखे । त्यसपछि प्रचण्डले वैद्यनिकट अहिले एमाले उपाध्यक्ष रामबहादुर थापा बादलको साथ लिए ।

प्रचण्डले यति मात्रै गरेनन्, नारायणकाजी श्रेष्ठ नेतृत्वको नेकपा एकता केन्द्र मसाललाई पनि आफूमा समाहित गराए । त्यो कदम उनले वैद्यलाई चुप लगाउने योजनासहित चालेका थिए । तर माओवादीमा सशस्त्र संघर्ष थाल्नु पहिलेबाटै फरक विचार र सिद्धान्त बोकेका वैद्यले ०६९ भदौमा छुट्टै पार्टी बनाए ।

त्यससँगै प्रचण्डलाई चुनौती दिने नेता ‘विप्लव’सहितका केही नेता पनि पार्टीबाट अलग भइसकेका थिए । त्यसबेला प्रचण्डले विप्लवलाई आफूसँग तान्न खोजे, तर सफल भएनन् । विप्लवले अर्को विद्रोहको बाटो रोजे । २०७० सालमा दोस्रो संविधान सभाको निर्वाचन भयो ।

वैद्यले साथ नदिँदा र निरन्तर कलहका कारण त्यसबेला माओवादी पहिलोबाट तेस्रोमा खुम्चियो । अहिले वैद्यको पार्टी देशभर नभए पनि अस्तित्वमा भने छ । माओवादीसँग एकता प्रक्रियाबारे वैद्यसँग छलफल भएको छैन । उनी समाजवादी मोर्चामा पनि छैनन् । वैद्य आफैं बिरामी भएर थला परेसँगै पार्टी पनि शिथिल भएको छ ।

नेकपा बहुमत

हेमन्तप्रकाश वली र धमेन्द्र बास्तोला मिलेर २०७९ वैशाखमा नेकपा बहुमत स्थापना भयो । नेत्रविक्रम चन्द समूह संसदीय राजनीतिमा लाग्न खोजेको भन्दै असन्तुष्ट पक्षले बहुमत गठन गरे । पार्टीको संयोजक नेकपा असन्तुष्ट समूहका नेता धर्मेन्द्र बास्तोला छन् । त्यसबेला प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली र विप्लवबीच संवाद भएको थियो ।

नेकपा माओवादी

गोपाल किराती नेतृत्वको नेकपा माओवादी केन्द्र पनि गुमनाम जस्तै छ । माओवादी केन्द्रसँग एकताको छलफल चले पनि निष्कर्ष आएको छैन । किराती अहिले पूर्वको पाथीभरामा केबलकार बन्नु नहुने अभियानमा छन् । ०७४ सालमा प्रचण्डले एमालेसँग मिलेर नेकपा बनाएपछि किराती असन्तुष्ट भएर हिँडे । उनले माओवादी केन्द्र पुनर्गठनको घोषणा गरेर नयाँ यात्रा थाले । उनले नेकपा माओवादी केन्द्रलाई निर्वाचन आयोगमा आफ्नै नाममा दर्ता गराएका छन् ।

तर, नेकपा विभाजन भएर माओवादी पहिलाकै अवस्थामा फर्किएपछि अदालतमा पार्टीको नामबारे मुद्दा परेको थियो । अदालतले प्रचण्डलाई माओवादी पार्टीको नाम दिएपछि किरातीले नयाँ नाम माओवादी, कम्युनिस्ट पार्टी नेपाल रोजे । उनी संरक्षक भएर महासचिव रामनारायण पाललाई बनाएका छन् । तर यो पार्टी ओझेलमा छ । किराती अचेल पार्टीभन्दा पढ्न लेख्न व्यस्त छन् ।

वैज्ञानिक समाजवादी पार्टी

यो पार्टी विश्वभक्त दुलाल आहुती नेतृत्वको हो । ०७६ सालतिर यो पार्टी खोलिएको हो । उनको पार्टी पनि देशभर विस्तार हुन सकेको छैन । वैद्य नेतृत्वको क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट पार्टीबाट अलग भएको समूहले वैज्ञानिक समाजवादी पार्टी बनाएका थिए । त्यसको निरन्तरता आहुतीले दिए । यो पार्टीले ०८१ असोजमा राष्ट्रिय सम्मेलन गरेको थियो । प्रथम महाधिवेशन २०७८ मा भयो । तर पार्टीले गति लिएन ।

नेकपा संयुक्त

चन्द्रदेव जोशीको समूहले नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी नेकपा संयुक्त ब्युँताएका हुन् । २०७६ असोजमा यो पार्टी ब्युँतिएको थियो । नेकपा संयुक्तले नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी नेकपाको तत्कालीन माओवादीसँग एकता गरेको थियो । तर, एकता भाँडिएपछि जोशी समूहले नेकपा संयुक्त ब्युँतायो । यो पार्टी पनि कोठामै सीमित छ ।

एमालेमा बसेको समूह

रामबहादुर थापा बादल, टोपबहादुर रायमाझी, लेखराज भट्ट लगायत नेकपा विभाजन हुँदा एमालेमै बसे । बादल जनयुद्धका एक वैचारिक र शीर्ष नेता हुन । ०७४ मा नेकपा बनेपछि एमाले र माओवादीबीच एकता भयो । एकतापछि एमाले अध्यक्ष ओली र प्रचण्डबीच मनमुटाव सुरु भयो । त्यसपछि ओलीले २ पटकसम्म प्रतिनिधिसभा विघटन गरे ।

त्यसपछि नेकपामा विवाद बढ्यो । माओवादी र एमाले पुरानै अवस्थामा फर्किए । प्रचण्डनिकट नेता बादल एमालेमा बसेर अहिले उपाध्यक्ष छन् । अर्का नेता टोपबहादुर रायमाझी एमाले सचिव थिए तर अहिले जेलमा छन् । उनीहरूको एमालेमा पकड छैन । एमालेमा बसेर माओवादीको विरोध गरिरहेका छन् ।

एकताबाट टाढा पूर्वमाओवादी घटक

मूलधारको नेकपा माओवादी केन्द्रबाट छुटेका माओवादी नेताहरू कोही सफल छैनन् । पार्टीको नाम माओवादी जोडे पनि जनतामा प्रभाव र उपस्थिति छैन । तर एकता हुने सम्भावना पनि छैन । विप्लवको नेकपा, गंगालाल र महिन्द्र रायको नेसपा, हेमन्तप्रकाश वली र धमेन्द्र बास्तोला नेतृत्वको नेकपा बहुमत पनि एकताको पक्षमा रहेको कुरा आएका थिए । तर त्यो सेलाएको छ । बरु समाजवादी मोर्चातिर प्रचण्डको ध्यान छ ।

०८४ को निर्वाचनसम्ममा पूर्व माओवादी एकता गर्ने योजना बनाएका प्रचण्डलाई पुराना नेताहरूले टेरेका छैनन् । प्रचण्ड र बाबुराम मिल्ने सम्भावना छैन । प्रभु साहले ०७९ को निर्वाचनपछि आमजनता पार्टी गठन गरेका छन् । वैद्यको क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट पार्टी पनि एकतामा तयार छैन । उनले त प्रचण्डका कारण पूर्वमाओवादीले दु:ख पाएको गुनासो गरेका छन् ।

यस्तै, गोपाल किराती नेतृत्वको नेकपा माओवादी पनि एकतामा तयार छैन । विश्वभक्त दुलालको वैज्ञानिक समाजवादी पार्टी, ऋषि कट्टेलको नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी र चन्द्रदेव जोशी नेतृत्वको नेकपा संयुक्तलाई पनि माओवादीले मिल्न भनेको छ । तर उनीहरू पनि तयार छैनन् ।

माओवादी केन्द्रका महासचिव देव गुरुङ पूर्वमाओावदीबीच छलफल र वार्ता भइरहेपनि एकताको बिन्दुमा नपुगेको बताउँछन् । ‘छलफल सकारात्मक छ । तर ठोस कुरा आएको छैन । विप्लव, नेसपा, नेकपा बहुमतका साथीहरू एकताको पक्षमा हुनुहुन्छ । वार्ता भइरहेको छ’, गुरुङले खबरहबलाई भने, ‘सबैलाई समेटेर लान सकिन्न होला । विचार र सिद्धान्त मिल्नुपर्‍यो । माओवादी बलियो बनाउन लागेका छौँ । पुराना साथीहरू जोडिनु होला । आवश्यक नहुने नजोडिन सक्नुहुन्छ ।’

गुरुङ माओवादी केन्द्र फुटेपछि बनेका १० वटा पार्टी र पूर्वमाओवादी सबै नेताहरूलाई फर्काउन नसक्ने बताउँछन् । उनी ०८४ सम्ममा केही पूर्वमाओवादी पार्टी र नेताहरू एक ठाउँमा आउने दाबी गर्छन् । माओवादीले एक वर्षअगाडि पूर्वमाओवादी नेताहरूसँग छलफल गरेपनि त्यो अघि नबढेको गुरुङ बताउँछन् ।

यता नेसपा नेता गंगालाल श्रेष्ठ ०८४ सम्म पूर्वमाओवादीका केही पार्टी र नेता एक ठाउँमा उभिने बताउँछन् । आफूहरू एकता प्रक्रियामा रहे पनि प्राविधिक कुरा मिलाउन बाँकी रहेको बताउँछन् ।

यता विप्लव नेतृत्वको नेकपा पनि ०८४ सम्ममा संसदीय राजनीतिमा आउने तयारीमा छ । पछिल्लो समय विप्लव र प्रचण्डबीच एकताका लागि अनौपचारिक, औपचारिक छलफल भइरहेको छ । तर, उनीहरू पूर्वमाओवादी एक ठाउँमा ल्याउने या समाजवादी मोर्चा बलियो बनाउने कुरामा अन्योलग्रस्त छन् ।

सबै मिल्ने सम्भावना कम : विश्लेषक श्रेष्ठ

सबै पूर्वमाओवादी पार्टी र नेताहरू एक हुने सम्भावना नभएको वाम विश्लेषक श्याम श्रेष्ठ बताउँछन् । उनी केही केही नेता र पार्टी मिले पनि जुँगाको लडाइँका कारण सबै एक ठाउँमा आउन सम्भव नभएको तर्क गर्छन् ।

‘सबै एक ठाउँमा आउन सम्भव नहोला । तर केही–केही मिल्न सक्छन् । विचार, सिद्धान्, कार्यदिशा एउटै भए पनि जुँगाको लडाइ छ’, श्रेष्ठले खबरहबलाई भने, ‘तर एकता भएर आन्दोलनको औचित्य पुष्टि गर्नुपर्ने थियो । सबै कम्युनिस्ट एक भए अझै राम्रो ।’