भारत–पाकिस्तानको वर्तमान अवस्था

भारत र पाकिस्तानबीच सम्बन्धको पृष्ठभूमि हेर्ने हो भने १९४७ मा ब्रिटिश शासनको अन्त्यपछि भारतको विभाजन भएदेखि नै समस्याग्रस्त रहँदै आएको छ । विभाजनको समयमा भएका हिंसात्मक घटनाहरू र विवादित क्षेत्रहरूले सुरुदेखि नै दुवै देशबीचको सम्बन्धमा नराम्रो छाप पारे, जसले गर्दा मित्रतापूर्ण सम्बन्ध कायम हुन सकेन ।

अझ पछिल्ला वर्षहरूमा यी दुई छिमेकी राष्ट्रहरू बीचको सम्बन्धमा चिसोपना बढेको प्रष्ट देखिन्छ । यसको प्रमुख कारणहरूमा काश्मीरको विवादित विषय, सीमा क्षेत्रमा हुने झडपहरू, आतङ्कवादको समस्या र राजनीतिक मतभेदहरू रहेका छन् । यी विविध कारणहरूले दुई देशबीचको सम्बन्धमा गम्भीर उतारचढाव आउने गरेको छ ।

विशेषगरी, सन् २०१९ मा भारत सरकारले जम्मू–काश्मीरलाई दिइएको विशेष संवैधानिक दर्जा, अर्थात् धारा ३७० खारेज गरेपछि दुवै देश बीचको सम्बन्ध झनै बिग्रिएको थियो । भारत सरकारको यो निर्णयले पाकिस्तानलाई आक्रोशित तुल्यायो, जसका कारण पाकिस्तानले भारतसँगका कूटनीतिक सम्बन्धहरूमा पनि कटौती गर्‍यो । यसबाहेक, दुवै देशबीचको व्यापारिक कारोबार र नागरिकहरूको आवतजावतमा पनि ठूलो मात्रामा रोक लगाइयो ।

द्विपक्षीय सम्बन्धमा आएको यो गिरावटले दुई देशका नागरिकहरूलाई प्रत्यक्ष रूपमा असर पारेको छ । हाल सन् २०२५ सालसम्म आइपुग्दा पनि, दुवै देशबीचको सम्बन्धमा कुनै उल्लेखनीय प्रगति भएको पाइँदैन । बरु, कहिलेकाहीँ सीमा क्षेत्रमा गोलीबारीका घटनाहरू हुने गरेको र तनाव यथावत् रहेको खबरहरू आइरहेका छन्, जसले गर्दा दुई देशबीचको सम्बन्ध सामान्यीकरण हुने सम्भावना अझै टाढा देखिन्छ ।

भारतमा रहेका नेपालीहरूको अवस्था

भारतमा बसोबास गर्ने नेपालीहरूको सङ्ख्या अनुमानित ३० लाखभन्दा अधिक छ । यी नेपालीहरू विभिन्न किसिमका व्यवसाय तथा पेशामा आफ्नो जीवननिर्वाह गरिरहेका छन् । उनीहरूको परिश्रम र सीपले भारतको अर्थतन्त्रमा योगदान पुर्‍याएको छ ।

उदाहरणका लागि – उनीहरू मजदुरीको क्षेत्रमा, सुरक्षा गार्डको रूपमा, होटल व्यवसायमा, निर्माण कार्यमा तथा घरको कामकाजमा समेत संलग्न रहेर जीविकोपार्जन गरिरहेका छन् । यो जनशक्तिले भारतको सामाजिक तथा आर्थिक संरचनालाई गतिशील बनाउनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ ।

अहिलेको अवस्थामा, भारतको आर्थिक क्षेत्र केही कठिनाइहरूको सामना गरिरहेको छ । मुद्रास्फीति बढ्दै गएको छ भने बेरोजगारीको समस्या पनि जटिल बन्दै गएको छ । आन्तरिक राजनीतिक अस्थिरताले पनि जटिलता थपेको छ । यी विविध कारणहरूले गर्दा भारतमा बसोबास गर्ने नेपाली समुदायलाई प्रतिकूल असर परेको छ ।

आर्थिक कठिनाइ र रोजगारीको अभावका कारण धेरै नेपाली कामदारहरू भारतमा आफ्नो जीवन धान्न नसकेर नेपाल फर्किन बाध्य भएका छन् । फलस्वरूप यसको प्रत्यक्ष प्रभाव नेपालको अर्थतन्त्र र सामाजिक जीवनमा देखापरेको छ । स्वदेश फर्किने क्रम बढेसँगै नेपालमा बेरोजगारीको समस्या झन् बल्झिएको छ भने गरिबीको रेखामुनि रहेका मानिसहरूको सङ्ख्यामा पनि वृद्धि भएको छ ।

भारत–नेपाल व्यापार सम्बन्ध

भारत नेपालको महत्त्वपूर्ण र मुख्य व्यापारिक मित्रराष्ट्र हो । दुवै देशबीचको आर्थिक सम्बन्ध निकै पुरानो र गहिरो छ, जसमध्ये भारत नेपालको सबभन्दा ठूलो व्यापारिक साझेदारको रूपमा रहेको छ । नेपालले आवश्यक पर्ने धेरै सामानहरू भारतबाटै आयात गर्छ, जसले गर्दा दुई देशबीचको व्यापार सम्बन्ध अझै महत्त्वपूर्ण बनेको छ । तथ्याङ्क अनुसार, नेपालले आयात गर्ने कुल वस्तुहरूमध्ये लगभग ६५ देखि ७० प्रतिशत सामान भारतबाटै आउने गर्दछ ।

नेपालको दैनिक आवश्यकताका लागि आवश्यक पर्ने अत्यावश्यक सामग्रीहरू, जस्तै पेट्रोलियम पदार्थ, खाद्यान्न (गहुँ, चामल आदि), जीवन रक्षक औषधीहरू, तयार पोशाक, अनि घर तथा अन्य संरचना निर्माणका लागि आवश्यक पर्ने निर्माण सामग्रीहरू भारतबाट आयात गरिन्छन् । यसरी, भारतले नेपालको आर्थिक जीवनलाई प्रत्यक्ष रूपमा प्रभाव पारिरहेको छ ।

यद्यपि, नेपालको भारततर्फको निर्यातको मात्रा भने तुलनात्मक रूपमा कम रहेको देखिन्छ । नेपालबाट भारतमा निर्यात हुने मुख्य वस्तुहरूमा तेलहन, अदुवा, अलैँची, विभिन्न प्रकारका जडीबुटीहरू र हस्तकलाका सामानहरू पर्दछन् । पर्यटन, जलविद्युत र अन्य सेवा क्षेत्रहरू पनि निर्यातको हिस्सा बन्न सक्ने सम्भावना रहे तापनि, हालसम्म निर्यातको मात्रा उल्लेख्य रूपमा वृद्धि हुन सकेको छैन ।

यसकारण, नेपालको व्यापार घाटा लामो समयदेखि नै एउटा गम्भीर समस्याको रूपमा देखापरेको छ । व्यापार घाटाले देशको अर्थतन्त्रमा प्रत्यक्ष असर पार्ने र विकासका योजनाहरूलाई समेत प्रभावित पार्ने हुनाले यो चिन्ताको विषय बनेको हो ।

भारतमा मुद्रास्फीति र सामानको मूल्यवृद्धि

सन् २०२४–२०२५ को अवधिमा भारत देशमा खाद्यपदार्थ तथा ऊर्जाका क्षेत्रमा उपभोग्य वस्तुहरूको मूल्यमा महत्वपूर्ण वृद्धि भएको देखिन्छ ।

यस किसिमको मूल्य वृद्धिका मुख्य कारणहरूमा विश्वव्यापी आपूर्ति शृंखलामा आएको अवरोध, मौसम परिवर्तनका कारण कृषि उत्पादनमा परेको नकारात्मक प्रभाव र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा कच्चा तेलको मूल्यमा भएको अस्वाभाविक बढोत्तरी रहेका छन् ।

यी विभिन्न पक्षहरूको संयुक्त प्रभावको फल स्वरूप भारतमा महँगीले उच्च रूप लिएको छ, जसले सर्वसाधारणको जीवनशैलीमा प्रत्यक्ष असर पारेको छ ।

देशको आधिकारिक तथ्याङ्क निकाल्ने निकाय, केन्द्रीय तथ्याङ्क कार्यालयका अनुसार सन् २०२५ को सुरुवाती चरणमा भारतमा मुद्रास्फीतिको दर सरदर ५.५ देखि ६ प्रतिशतको बीचमा रहन गएको छ ।

यो मुद्रास्फीति दरले उपभोक्ताको खर्च गर्ने क्षमतामा कमी ल्याएको छ, जसले गर्दा दैनिक उपभोग्य वस्तु तथा सेवाहरूको मूल्यवृद्धिले गर्दा मानिसहरूलाई आफ्नो आर्थिक व्यवस्थापनमा कठिनाइ भएको छ ।

यसबाट नेपालमा पर्ने प्रभाव

नेपाल छिमेकी राष्ट्र भारतसँग भौगोलिक निकटता, सांस्कृतिक समानता र भाषागत सम्बन्धका अतिरिक्त, आर्थिक सम्बन्धहरू, व्यापारिक निर्भरता र वित्तीय संयन्त्रहरूबाट समेत गहिरोसँग गाँसिएको छ । भारतमा आर्थिक उतारचढाव आउँदा त्यसको प्रत्यक्ष प्रभाव नेपालमा विभिन्न पक्षहरूमा यस प्रकारले देखिन्छ –

नेपालमा उपभोग्य वस्तुहरूको मूल्यमा वृद्धि

दैनिक जीवनका लागि अत्यावश्यक सामग्रीहरू, जस्तै पेट्रोलियम पदार्थ (पेट्रोल, डिजेल), खाना पकाउने ग्यास, गहुँ र चामल लगायतका वस्तुहरूको मूल्यमा वृद्धि हुन्छ, जसले उपभोक्ताहरूको दैनिक खर्च बढाउँछ । सर्वसाधारण जनता दैनिक उपभोग्य वस्तुहरूको बढ्दो मूल्यका कारण आर्थिक भार खेप्न बाध्य हुन्छन् ।

नेपालको मुद्रास्फीतिमा वृद्धि

भारतमा हुने मुद्रास्फीति (मूल्यवृद्धि) को प्रत्यक्ष असर नेपाली बजारमा पनि पर्छ । यसले गर्दा नेपालमा पनि वस्तु तथा सेवाहरूको मूल्य बढ्छ, जसले मुद्रास्फीतिलाई बढावा दिन्छ । नेपाल राष्ट्र बैंकले सन् २०२५ सम्ममा नेपालको मुद्रास्फीति दर सात प्रतिशतभन्दा माथि पुग्न सक्ने प्रक्षेपण गरेको छ । यसको मतलब, वस्तु र सेवाहरू अझ महँगो हुने सम्भावना छ ।

रोजगारी र रेमिट्यान्स (विप्रेषण) मा नकारात्मक प्रभाव

भारतमा विभिन्न पेशा र व्यवसायमा संलग्न नेपाली कामदारहरूको आम्दानी घट्दा नेपालमा उनीहरूले पठाउने रकम (रेमिट्यान्स) मा कमी आउने सम्भावना रहन्छ । यो अवस्थाले विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रको अर्थतन्त्रमा नकारात्मक असर पार्छ, किनकि रेमिट्यान्सले ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई ठूलो टेवा दिएको हुन्छ ।

साना तथा घरेलु उद्योग र व्यवसायहरूमा प्रतिकूल असर

कच्चा पदार्थको मूल्य बढ्दा नेपालमा सञ्चालित साना उद्योग र व्यवसायहरू नराम्ररी प्रभावित हुन्छन् । यसले गर्दा उत्पादन लागत बढ्छ र कतिपय उद्योग व्यवसाय बन्द हुने अवस्था आउँछ । फलस्वरूप, बेरोजगारीको समस्या झन् बढ्छ ।

विकास आयोजनाहरूको लागतमा वृद्धि

निर्माण सामग्रीको मूल्यमा वृद्धि हुँदा सरकारद्वारा सञ्चालित पूर्वाधार विकास योजनाहरू, जस्तै बाटो, पुल र अन्य संरचना निर्माणको लागत अत्यधिक रूपमा बढ्न जान्छ । यसले गर्दा विकासका योजनाहरू समयमै सम्पन्न हुन सक्दैनन् र बजेटको भार पनि बढ्छ ।

निष्कर्ष :
भारत र पाकिस्तान बीचको तनावपूर्ण सम्बन्धले दुई देशको सीमा क्षेत्रमा अस्थिरता सिर्जना गरेको छ, जुन नेपालका लागि पनि गम्भीर चिन्ताको विषय बन्न पुगेको छ । यस परिस्थितिले भारतमा बसोबास गर्ने नेपालीहरूको जीवनमा प्रत्यक्ष असर पार्ने सम्भावना रहन्छ । किनकि यस्तो तनावले उनीहरूको सुरक्षा र आर्थिक क्रियाकलापमा चुनौती थप्नसक्छ । त्यस्तै, भारतमा बढ्दो मुद्रास्फीति, जसले दैनिक उपभोग्य वस्तुहरूको मूल्यवृद्धि गराउँछ, नेपालको अर्थतन्त्रका लागि अर्को प्रमुख चुनौती हो । यसले नेपालमा आयातित वस्तुहरूको मूल्य बढाउँछ, जसले गर्दा उपभोक्ताहरू मारमा पर्छन् र समग्र आर्थिक वृद्धिमा नकारात्मक असर पर्न सक्छ ।

यस जटिल अवस्थाको दिगो समाधानका लागि नेपालले तत्कालै महत्वपूर्ण कदम चाल्नु आवश्यक छ । पहिलो – नेपालले वैकल्पिक व्यापारिक साझेदारहरूको खोजी गर्नुपर्छ, जसले गर्दा भारतसँगको परनिर्भरतालाई कम गर्न सकियोस् । दोस्रो – स्वदेशी उत्पादनलाई बढावा दिनुपर्छ, जसले आयातमाथिको निर्भरता घटाउँछ र रोजगारीका अवसर सिर्जना गर्छ । तेस्रो – नेपालले आर्थिक स्वावलम्बनमा जोड दिनुपर्छ, जसले देशलाई आर्थिक रूपमा आत्मनिर्भर बनाउन मद्दत गर्छ र बाह्य झट्काहरूबाट बचाउँछ ।

नेपालको वर्तमान आर्थिक संकटलाई सफलतापूर्वक सामना गर्नका लागि केही ठोस नीतिहरू अवलम्बन गर्नुपर्ने देखिन्छ । सर्वप्रथम, भारतसँगको सम्बन्धलाई सन्तुलित बनाउनुपर्दछ, दुवै देशबीचको सम्बन्धलाई सुमधुर बनाउँदै व्यापार, कूटनीति र सुरक्षाका क्षेत्रमा सहकार्यलाई निरन्तरता दिनुपर्छ । दोस्रो, वैकल्पिक आपूर्ति शृंखलाको विकास गर्नुपर्छ, जसले गर्दा नेपालको व्यापारिक मार्गहरू विविधीकरण हुन्छ र कुनै एक देशमा निर्भर रहनुपर्ने अवस्थालाई कम गर्छ । तेस्रो, आयात–निर्यातको सन्तुलन कायम गर्नुपर्छ, जसले व्यापार घाटा कम गर्न र विदेशी मुद्राको सञ्चिति बढाउन मद्दत गर्छ, जसले अन्ततः देशको अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउँछ ।