उर्लाबारी– साँझपख मोरङको उर्लाबारीमा एक घरको भान्साकोठाबाट हल्ला मच्चियो । भान्सामा अचानक देखिएको लामो सर्पले सबैलाई त्रसित बनायो । भयवित परिवारका सदस्यले आत्तिँदै नजिकका एक परिचितलाई फोन गरे – उनी थिए रमेश भण्डारी ।

रमेश आए । शान्त स्वरमा सबैलाई ढाडस दिए । सर्पको किसिम बुझे । सावधानीपूर्वक सुरक्षितरूपमा उद्धार गरे । यो एउटा दृश्य हो, जुन रमेश भण्डारीका लागि सामान्य भइसकेको छ । पछिल्ला आठ वर्षदेखि उनी र उनको टिम सर्प उद्धार अभियानमा सक्रिय छ ।

उमेरले २९ वर्ष पुगेका रमेश मोरङको उर्लाबारी–४ निवासी हुन् । हालसम्म १५०० बढी सर्पहरूको सफल उद्धार गरिसकेका छन् उनले । खेत, घर, खोर, विद्यालय, जङ्गल, पोखरी, सडक, नाली— जहाँ जहाँ सर्प देखिए पनि रमेश पुगिहाल्छन् । आफ्नो जीवनको जोखिम मोलेर उनले सर्प र मानव समुदायबीचको सहअस्तित्वलाई जीवन्त बनाइरहेका छन् ।

२० वर्षको उमेरमा सर्पप्रति चासो राख्न थालेका रमेशले वन प्राविधिक प्रेम विष्टसँग सर्प समात्ने सीप सिके । सुरुमा उनी विषरहित सर्प मात्र उद्धार गर्थे । तर अनुभव र आत्मविश्वास बढ्दै जाँदा उनले अत्यन्तै विषालु सर्पहरू ‘कोब्रा’, ‘करेत’, ‘रसेल्स भाइपर’ जस्ता प्रजातिसमेत उद्धार गर्न थाले ।

‘सर्प आफैंले आक्रमण गर्दैन, डरका कारण मानिसहरूले झटपट निर्णय लिँदा उल्टै क्षति हुन्छ ।’ उनी भन्छन् ।

प्राकृतिकरूपमा सर्पहरूले मुसा, छेपारो, कीराबिजन खाएर वातावरणको सन्तुलनमा सहयोग पु¥याउँछन् । तर जब मानवीय गतिविधिले जङ्गल, खोल्सा, र वन क्षेत्रहरू मास्न थाल्छ तब सर्पहरू बाँच्नका लागि बस्ती पस्न बाध्य हुन्छन् ।

रमेश सर्पलाई मित्र मान्छन्, काल होइन । सर्पप्रति मानिसहरूमा रहेको डर र भ्रम हटाउने उद्देश्यले उनी विभिन्न विद्यालय, सामुदायिक संस्था, कृषक समूहमा सचेतनामूलक कार्यक्रम गर्छन् ।

‘सर्प नभएको भए खेतबारीमा मुसाले जति बाली नष्ट गर्थे, हामीले सोच्नै सक्दैनौँ’, उनी भन्छन्, ‘तर दुर्भाग्यवश मानिसहरूले अझै सर्पलाई नकारात्मक रूपमा मात्र हेर्छन् ।’

रमेशले आफ्नो व्यक्तिगत खर्चमा पोस्टर, पम्प्लेट र सामाजिक सञ्जालमार्फत् सर्पबारे जानकारीमूलक सामग्री पनि वितरण गर्दै आएका छन् । कहिलेकाहीँ स्कुले बालबालिकाले उनलाई चिठ्ठी लेखेर धन्यवाद दिन्छन्, जसलाई उनी आफ्नो ठूलो उपलब्धि मान्छन् ।

सर्प उद्धारको काम ‘९ देखि ५’ को जागिर होइन । उनीकहाँ कहिले बिहानीपख त कहिले आधा रातमा फोन आउँछ । बर्खायाममा त झन् दिनको पाँच–छ पटकसम्म उद्धारका लागि बोलाउने गरिन्छ । सर्पले ओछ्यानमा सुतिरहेका मानिसहरूका छेउमा पुगेको, खोरमा पालेका गाईबस्तुका बीच पुगेको, बालबालिकाले खेल्ने ठाउँमा देखिएको— यस्ता थुप्रै घटनामा रमेशले उद्धारका काम गरेका छन् ।

सर्प समात्ने काममा खतरा पनि उत्तिकै छ । ‘कहिलेकाहीँ उद्धार गर्दा कोब्रा उफ्रेर अनुहारसम्म आउँछ, कहिले करेत सर्प चुपचाप झोलाभित्र पसेको हुन्छ । एकपटक त सुतिरहेको सर्पलाई समात्न जाँदा उसले एक्कासी टोक्न खोज्यो’, उनी सम्झन्छन्, ‘त्यो क्षण मैले आफूलाई बचाउन सकेँ, तर यस्तो जोखिम त हरेक पलमा हुन्छ ।’

सुरुका दिनमा रमेशको परिवार चिन्तित हुन्थे । ‘किन यस्तो खतरनाक काम गर्छस् ?’, ‘अरू काम गर, पैसा कमा,’ भन्ने सल्लाह बारम्बार आइरहन्थ्यो । तर रमेशले आफ्नो उद्देश्य प्रष्ट्याउँदै जाँदा अहिले उनीहरू नै गर्व गर्छन् । छरछिमेकमा पनि उनलाई ‘सर्प डाक्टर’ भनेर चिनिन्छ । रमेश भन्छन्, ‘म पैसा कमाउँदिन, तर जनमानसको विश्वास र सम्मान कमाएको छु । यही मेरो वास्तविक सम्पत्ति हो ।’

रमेशको यो कामलाई कतिले पेशा ठान्छन् । कतिले सोख । तर रमेशका लागि यो न त सोख मात्र हो, न पेशा । यो जीवनको अभियान हो । ‘मलाई कुनै संस्था वा सरकारबाट तलब आएको छैन’, उनी भन्छन्, ‘म स्वयंसेवक हुँ, सर्प र मानिसबीचको सन्तुलन बचाउने यो मेरो धर्म हो ।’

उनले भविष्यमा सर्प उद्धारलाई अझ व्यवस्थित बनाउने लक्ष्य लिएका छन् । कुनै दिन सर्प उद्धार, रेस्क्यु तथा शिक्षा केन्द्र स्थापना गर्ने सपना पनि राखेका छन् ।

‘हामीसँग एउटा सानो टिम छ’, उनी भन्छन्, ‘तर ठूला योजनाको लागि सरकारी वा निजी क्षेत्रको साथ आवश्यक छ ।’

रमेशको सन्देश स्पष्ट छ– सर्प मारेर होइन, बुझेर मात्र हामी सुरक्षित रहन सक्छौं ।