आज १ अक्टोबर, अन्तर्राष्ट्रिय ज्येष्ठ नागरिक दिवस । यो दिवस सन् १९९१ मा मनाउन थालिएको हो । विगत वर्षहरूमा विविध कार्यक्रमहरूका साथ मनाउने गरिएकोमा यस वर्ष कोभिड-१९ को महामारीको कारण जेष्ठ नागरिकहरूलाई भेला गराई कार्यक्रम गर्न सकिने अवस्था भएन ।

यससम्बन्धी प्रायः सबै कार्यक्रमहरू विद्युतीय माध्यमबाट आयोजन भएका छन् ।

अक्टुवर १ आम ज्येष्ठ नागरिकका लागि महत्वपूर्ण दिन हो । यस सन्दर्भमा आआफ्नो घरमा रहनुभएका सबै ज्येष्ठ नागरिकहरूमा हार्दिक शुभकामना प्रकट गर्दछु । घरमा हुनुभएका ज्येष्ठ नागरिकको उचित स्याहारसुसार र सम्मानका लागि उहाँहरूका परिवारजनमा हार्दिक अपिल पनि गर्दछु ।

संयुक्त राष्ट्रसंघले सन् १९९० डिसेम्बर १४ मा अन्तर्राष्ट्रिय ज्येष्ठ नागरिक दिवस पारित गरेको हो । जसअनुसार, संयुक्त राष्ट्रसंघले सन् १९९१ अक्टोबर १ मा इन्टरनेशनल डे अफ ओल्डर पर्सन्स (अन्तर्राष्ट्रिय ज्येष्ठ नागरिक दिवस) को आरम्भ गरेको हो । नेपालले सन् १९९६ मा यो दिवस मनाउन थालेको हो । यस वर्ष हामीले तीसौँ दिवस मनाइरहेका छौँ ।

यस वर्ष ज्येष्ठ नागरिक दिवसको नारा ‘महामारी : बुढ्यौली र उमेरको कारण ज्येष्ठ नागरिकलाई गरिने हाम्रो सम्बोधनमा परिवर्तन ल्याउछ ?’ भन्ने रहेको छ । विश्वव्यापीरूपमा ज्येष्ठ नागरिकसम्बन्धी तीन वटा दिवसहरू मनाइन्छन्- विश्व अल्जाइमर चेतना दिवस (२१ सेप्टेम्बर), अन्तर्राष्ट्रिय ज्येष्ठ नागरिक दिवस (१ अक्टोबर) र ज्येष्ठ नागरिकप्रति गरिने दुव्र्यवहारविरुद्धको विश्व चेतना दिवस ( १५ जुन) ।

नेपालको संविधानको धारा ४१ मा ज्येष्ठ नागरिकको हक उल्लेख गरिएको छ । उक्त धारामा ‘ज्येष्ठ नागरिकलाई राज्यबाट विशेष संरक्षण तथा सामाजिक सुरक्षाको हक हुनेछ’ भनिएको छ । यो संवैधानिक हक प्रचलनका लागि ज्येष्ठ नागरिकसम्बन्धी ऐन, २०६३ जारी भएको छ । यस ऐनको प्रस्तावनामा ‘ज्येष्ठ नागरिकको संरक्षण र सामाजिक सुरक्षा गर्ने; निजहरूमा रहेको ज्ञान, सीप, क्षमता र अनुभवको सदुपयोग गर्ने तथा निजहरूप्रति श्रद्धा, आदर तथा सद्भावको अभिवृद्धि गर्ने’ कुरा लेखिएको छ ।

हामी आज जतिसुकै दन्तुरुस्त युवा भए पनि एउटा कालखण्डमा वृद्ध हुनै पर्छ भन्ने प्राकृतिक सत्य आत्मसात गर्न सक्यौँ भने आफ्नो घरमा ज्येष्ठ नागरिकलाई अपार सम्मान गर्न जान्ने छौँ ।

यस अतिरिक्त ऐनको दफा ३ मा ज्येष्ठ नागरिकलाई सम्मान गर्नुपर्ने, दफा ४ मा ज्येष्ठ नागरिकको पालनपोषण तथा हेरचाह गर्नुपर्ने र दफा ५ मा ज्येष्ठ नागरिकले मर्का परेमा उजुरी दिनसक्ने कानूनी व्यवस्था छ ।

दफा ६ मा ज्येष्ठ नागरिकले सम्पत्ति आफूखुसी गर्न पाउने, दफा १७ मा ज्येष्ठ नागरिक कल्याण कोष स्थापना हुनुपर्ने र दफा २५ मा ज्येष्ठ नागरिकलाई परिचयपत्र उपलब्ध गराउनुपर्ने व्यवस्था छ । यी संवैधानिक र कानूनी व्यवस्था हुबहु कार्यान्वयन हुनुपर्छ । यसका लागि हामीले बलियो ढङ्गले आवाज उठाउनुपर्छ ।

जीवन नयाँ भएर जन्मिन्छ र पुरानो भएर अस्ताउँछ । प्रकृतिको नियम यही हो । ज्येष्ठ नागरिक भनेको ज्ञान, सीप र अनुभवहरूको अमूल्य भण्डार हो । यसो भन्नुमा कुनै अत्युक्ति ठहरिने छैन । ज्येष्ठ नागरिकहरूले आफ्नो जीवनकालमा कयौँ उकाली-ओराली पार गरी अमूल्य अनुभव हासिल गरेका हुन्छन् । ज्येष्ठ नागरिकले नै संसारको जीवनशैलीलाई निरन्तता दिइरहेका हुन्छन् ।

विश्व ब्रह्माण्डको सृष्टिको नियमअनुसार मानिस जन्मेपछि मर्नुपर्ने प्राणी हो । सृष्टिको यो नियम सबै प्राणीमा लागु हन्छ । हामी मानिस भएर जन्मियौँ । बाल्यावस्था, किशोरावस्था र युवावस्था हुँदै वृद्धावस्थामा पुग्छौँ । जन्मेको जमिन एक दिन छाडेर अनन्तमा विलीन हुन्छौँ । यस अर्थमा हामी सबैको जीवनकालको एउटा हिस्सा ज्येष्ठ नागरिकका रूपमा बित्छ ।

आजको वयस्क पुस्ताले आफ्नो घरका र समाजका ज्येष्ठ नागरिकको सम्मान गर्न सके आजको बाल्यपुस्ताले पनि सिक्छ र अनन्त भविष्यसम्म हस्तान्तरण हुँदै जान्छ । आज हामीले आत्मसात गर्नैपर्ने जडी कुरा यही हो ।

हामी आज जतिसुकै दन्तुरुस्त युवा भए पनि एउटा कालखण्डमा वृद्ध हुनै पर्छ भन्ने प्राकृतिक सत्य आत्मसात गर्न सक्यौँ भने आफ्नो घरमा ज्येष्ठ नागरिकलाई अपार सम्मान गर्न जान्ने छौँ । यही भावनाले हामीलाई वृद्ध हजुरबाआमा, आमाबुबा र आफ्नो समाजका सबै वृद्धवृद्धालाई सम्मान गर्न उत्प्रेरित गर्नेछ ।

‘मातृ देवो भवः, पितृ देवो भवः’ भन्ने हाम्रो परम्पराको मार्मिक छ । यसले हामीलाई हाम्रा अग्रजहरूको महत्व बुझाउँछ । सन्तान जन्मिँदा आमाबाबुको आँखामा जुन खुसी देखिएको हुन्छ, त्यसको आवश्यकता बुढेसकालमा झन् बढी हुन्छ । सन्तानले बुझ्नुपर्ने सत्य यही हो ।

हाम्रो धर्मले आमाबाबुको स्याहारसुसार र पालनपोषण गर भनेको छ । वृद्धवृद्धाहरू हाम्रा घरका देउता हुन् । यिनले नै हामीलाई जन्माए, अनेक कष्ट सहेर हुर्काए । यिनले हामीलाई पालनपोषण गरे, पढाए, बढाए । यो एउटा प्राकृतिक कर्ममात्रै होइन, खुसी भविष्यको अपेक्षा पनि हो ।

वर्तमान समयमा हामी नेपालीलाई पश्चिमा संस्कृतिको हावाले छोएका कारण आफ्नो संस्कार बिर्सिएको जस्तो देखिन थालेको छ । घरमा वृद्ध आमाबाबु एक्ला हुन थालेका छन् । युवाहरू एकल परिवार रुचाउन थालेका छन् । छोराबुहारी र नातिनातिना विदेशमा हुने र वृद्ध आमाबाबु स्वदेशमा एक्लै हुनेको संख्या निरन्तर बढ्दो क्रममा छ । हजुरबाआमा र नातिनातिना बीचको आत्मीयता दुर्लभ हुन थालेको छ ।

आमाबाबुलाई सम्झिने छोराबुहारी भए साता वा महिनामा एकपटक हैसियतअनुसार मोबाइल फोन वा ल्यापटपमा मुखामुख कुरासम्म हुन सक्छ । विदेशमा हुने छोराबुहारी आमाबाबुका लागि आर्थिक अनुदानका स्रोतमा सीमित हुन थालेका छन् । पारिवारिक निटकता र प्रेम कमजोर हुँदै गएको छ ।

फलस्वरूप ज्येष्ठ नागरिकहरूको जीवन निरस र उराठलाग्दो हुन थालेको छ । उनीहरू घरमै अपहेलित हुन थालेका छन् ।

आजको वयस्क पुस्ताले आफ्ना साना छोराछोरीलाई जसरी माया गरेको छ, त्यसरी नै हिजो हामीलाई हाम्रा आमाबाबुले गरेका थिए भन्ने कुरा आत्मसात गरे पनि काफी हुनेछ ।

ज्येष्ठ नागरिकहरूले पनि समयले ल्याएको परिवर्तन आत्मसात गर्न आवश्यक छ । हिजोको कुरा आज हुँदैन, आजको कुरा भोलि हुँदैन भन्ने बुभ्mनुपर्छ । समय गतिशील छ । समयअनुसार चल्न सिक्नुपर्छ । सिकाउने काम चाहिँ वयस्क सन्तानकै हो । वयस्क सन्तानले हाम्रा पुर्खाको गौरवगाथा भुल्नु हुँदैन ।

हामी पनि वृद्धावस्थामा पुग्छौँ र हाम्रा छोराछोरीबाट टाढा हुन सक्छौँ भन्ने कुरा आजै हृदयङ्गम गर्नुपर्छ । यर्थाथमा ज्येष्ठ नागरिक नै पुस्ता हस्तान्तरणका कडी हुन् । जसरी हिजोका युवा आजका ज्येष्ठ नागरिक हुन् । यही रितले निरन्तरता पाउने हो ।

विश्वव्यापी महामारी बनेको कोभिड-१९ ले त ज्येष्ठ नागरिकको हेरचाह र स्वास्थ्य रक्षाको बाटो नै बदल्न थालेको छ । शरीरको रोगप्रतिरोध क्षमता बढाउने सीप पनि ज्येष्ठ नागरिकमा हुन्छ । बेसार, अदुवा, टिमुर, ज्वानो, पिपला, गुर्जो, पारिजात, तुलसी आदिको महत्व हामीले हाम्रै पूर्वजबाट थाहा पाएका हौँ । यसैगरी भावी पुस्तामा हस्तान्तरण हुँदै जान्छ ।

आजको वयस्क पुस्ताले आफ्नो घरका र समाजका ज्येष्ठ नागरिकको सम्मान गर्न सके आजको बाल्यपुस्ताले पनि सिक्छ र अनन्त भविष्यसम्म हस्तान्तरण हुँदै जान्छ । आज हामीले आत्मसात गर्नैपर्ने जडी कुरा यही हो । आजको वयस्क पुस्ताले आफ्ना साना छोराछोरीलाई जसरी माया गरेको छ, त्यसरी नै हिजो हामीलाई हाम्रा आमाबाबुले गरेका थिए भन्ने कुरा आत्मसात गरे पनि काफी हुनेछ ।

अन्तर्राष्ट्रिय ज्येष्ठ नागरिक दिवसका अवसरमा सबैमा हार्दिक शुभकामना !

(लेखक राष्ट्रिय ज्येष्ठ नागरिक महासंघका केन्द्रीय सदस्य हुन् ।)