यस वर्षको साताव्यापी फागु पर्व राजधानी काठमाडौँ लगायत पहाडी क्षेत्रमा यही चैत ८ गते शुरू भई १५ गते र तराई क्षेत्रमा पूर्णिमाको भोलिपल्ट अर्थात् १६ गते उत्कर्षमा पुगी समापन हुँदैछ ।

धर्म, संस्कृतिको अक्षुण्णता कायम राख्ने नेपालीहरूका घरआँगनमा वसन्तको महोत्सव होली पर्व हर्ष र विजयोत्सवका रूपमा सदाझैँ यस वर्ष पनि आइपुगेको छ ।

नयाँ ऊर्जा, नयाँ उत्सव, नवीनतम जोस र जाँगर लिएर नेपालको भावी चित्र खिच्ने अभिलाषामा नव वसन्तको खोजी गरिरहेका आम नेपालीहरू आपसमा कटुता बिर्सेर धार्मिक, साँस्कृतिक सद्भाव र मौलिक चिनारी प्रस्तुत गर्न उद्यत् हुन्छन् ।

तराई, उपत्यका र पहाड सबैतिर एक हप्तासम्म होली महोत्सव मनाउने चलन छ । चीरदाहको नामले पनि परिचित फागु असत्यमाथि सत्यको विजयोत्सवका रूपमा लिइन्छ ।

राजधानी काठमाडौँको वसन्तपुरमा एकहप्ता अगाडि नै पच्चीस फिट अग्लो काठको लिङ्गो ठड्याई विभिन्न रङ्गका कपडाले बेरेर बडो उल्लासका साथ फागु आगमनको संकेत दिने चलन छ । यो लिङ्गोलाई वृन्दावनको आनन्द कदमको रूखको प्रतीक मान्ने चलन छ । लिङ्गोको टुप्पोमा छत्राकार दिइएको चीर ठड्याउने कार्यलाई फागु पूर्णिमाको अघिल्लो राति राखेर जलाइन्छ ।

चीर दहन गरिने भएकाले चीरदाहको नामले फागु पूर्णिमाका दिन खुशीयालीका रूपमा जात्रा मनाइन्छ ।

आफन्तहरूसँग भेटघाट गरी खुशी साटासाट गर्ने, उपहार दिने र मीठा खानेकुरा खाने पर्व पनि हो होली । नयाँ अन्न स्वास्थवद्र्धक जौ, चना, गहुँको परिकार बनाउने र त्यसको आहुति दिँदै आत्मेश्वर शरीरभित्रको परमेश्वरलाई भोगप्रसाद लगाउने चाड हो होली । आहुती दिइएको तिलक टीका लगाउने चलन पनि छ ।

चीरको खरानी दल्ने, त्यसको टीका लगाउने, घर सजाउने, शरीरमा रङ्गीबिरङ्गी चित्र बनाई एक आपसमा फागु खेल्ने चलन छ । शत्रुता र वैरभाव बिर्सेर आपसी भाइचारा बढाउने र मित्रताको गाँठो बलियो पार्ने चाडको रूपमा फागु मनाइन्छ ।

तराईमा फागुको रौनक पूर्णिमाको भोलिपल्ट हुन्छ । मिथिला (जनकपुर) मा धुमधाम मनाइने यो पर्वको पहुँच तराईका प्रत्येक कुनासम्म छ । तराईका ग्रामीण परिवेशमा रहेका फोहोर र झारपात जलाएर चीरदाह उत्सव मनाइन्छ ।

वसन्तका नयाँ पालुवा झैँ जीवनमा नयाँ उत्साहको ऊर्जा थप्ने चाड फागु नेपालका कुनाकाप्चासम्म बडो उत्सुकताका साथ मनाउने गरिन्छ । अधिकारको दुरुपयोग गर्नेहरूलाई विशेष सतर्क गराउने संकेत दिने होलिका दहन उत्सवले प्राचीन इतिहासको पनि संकेत गर्छ ।

धन, पद, प्रतिष्ठा, क्रोध र लोभको प्रतीक हिरण्यकशिपुले सात्विक कार्यका प्रतीक प्रह्लादको अन्त्य गर्न भरमग्दुर प्रयत्न गरेको थियो । सत्यको विनाश हुन नसक्ने देखेपछि हिरण्यकशिपुले अग्निले दहन गर्न नसक्ने दैवीशक्ति लिएर बसेकी आफ्नै बहिनी होलिकाको काखमा राखेर भक्त प्रह्लादलाई अग्नि कुण्डमा जलाउने प्रयत्न गर्‍यो ।

अन्ततः शक्तिको दुरुपयोग भएको देखेर अग्निदेवले प्रह्लादको सट्टा होलिकालाई नै दहन गरिदिए । असत्यको प्रतीक हिरण्यकशिपुकी समर्थक बहिनी होलिका दहनको खुशीयालीमा दहनको खरानीको टीका लगाई खुशी व्यक्त गर्ने क्रममा फागु खेल्ने परम्परा विकसित हुँदै आयो ।

प्रह्लादलाई बाजागाजासहित रङ्गीन उत्सवका साथ अवीरयात्रा गरिएको संस्मरण स्वरूप फागु पूर्णिमा मनाउने चलन चलेको हो ।

सत्ययुगको उपरोक्त संस्मरणले द्वापरयुगको संकेत स्वरूप वृन्दावनमा गोपिनीहरूका साथ श्रीकृष्णले रसरङ्ग गरेको प्रसङ्ग पनि जोडिन पुग्छ । होलिको उत्सव गर्दै कल्मष हटाउने; आत्मीयता बढाउने; सुख, समृद्धि र ऐश्वर्य वृद्धि गर्ने चाडको रूपमा द्वापरयुगदेखि मान्दै आएको पर्व कलियुगको आजसम्म उत्तिकै उल्लासले चलेको छ ।

आफन्तहरूसँग भेटघाट गरी खुशी साटासाट गर्ने, उपहार दिने र मीठा खानेकुरा खाने पर्व पनि हो होली । नयाँ अन्न स्वास्थवद्र्धक जौ, चना, गहुँको परिकार बनाउने र त्यसको आहुति दिँदै आत्मेश्वर शरीरभित्रको परमेश्वरलाई भोगप्रसाद लगाउने चाड हो होली । आहुती दिइएको तिलक टीका लगाउने चलन पनि छ ।

फागुका अनेक गीत गाउँदै, नृत्य गर्दै र खासगरी व्यङ्ग्य गीत गाउँदै बडो हर्षोल्लासका साथ मनाइने पर्व फागु विजय उत्सवको नमूना हो । काठमाडौँमा चक्रद्य मूर्ति दीपाङ्करको आकारमा बनाई खुशीयाली गर्ने परम्परा कायमै रहेकाले किम्बदन्तीमा विश्वास गर्ने आधारहरू छन् ।

राजा युधिष्ठिरको पालामा पनि होली महोत्सव मनाउने गरिन्थ्यो । भविष्य पुराणको कथानक अनुसार ढुण्डा नामकी राक्षसनीले केटाकेटीहरूमाथि उपद्रव गर्न थाली । उसको प्रतिरोधमा हातमा मसाल लिएर ठूलो जनसमूहले अग्नि प्रज्ज्वलित गर्दा ढुण्डा राक्षसनी डराएर केटाकेटी अपहरण गर्न बन्द गरी । यसबाट सबैलाई शान्ति मिल्यो ।

फागू महोत्वसमा अग्नि दहन गर्दा वरिपरिको वातावरण स्वच्छ र पवित्र हुने, रोग निरोधक शक्ति वृद्धि हुने, रोगका कीटाणुहरू र फोहोर नाश हुने, शरीर निरोगी हुने विश्वास गरिन्छ ।

नेपालमा होली पर्वको थालनी मल्ल राजाहरूबाट भएको हुन सक्ने कुरा हनुमान ढोकामा चीर ठडयाउने कार्यारम्भले संकेत गर्छ । फागुको राग गाउने परम्परा पनि मल्लकालीन इतिहासवाट आरम्भ भएको देखिन्छ ।

एउटा किम्बदन्तीअनुसार भोट गएका एक व्यापारी आफ्नो बस्ती काठमाडौँको ठहिटी टोलमा फर्कन सकेको खुशीयालीमा काठमाडौँ शहरमा अवीरजात्रा गर्ने परम्परा शुरू भएको भन्नेहरू पनि छन् ।

काठमाडौँको ठबलि महाविहारबाट ‘चक्रद्य’ जात्रा सुरु हुने परम्परा भएकाले उपरोक्त कुराको थप पुष्टि हुन जान्छ ।

काठमाडौँवासीले होलीलाई ‘चक्रद्य’ पनि भन्ने गरेका छन् । त्यसैले यो जात्रा होलीकै सम्झनामा शुरू भएको हुन सक्ने कुरा संस्कृतिविद्हरू बताउँछन् । भगवान मत्स्येन्द्रनाथको पुकार गर्दै ‘सार्थबाहु’ नामक व्यापारी ठूलो कष्टका साथ भोटबाट फर्कन सकेको संस्मरणस्वरूप पनि काठमाडौँवासीले यो जात्रा सुरु गरेको भन्ने किम्बदन्ती छ ।

यसरी मन, मस्तिष्क र समग्र समाजको प्रदूषण हटाई नवीन चेतना, उत्साह र नयाँ कार्यमा प्रेरणा दिने फागु पर्वले हाम्रा घर आँगनीमा सामाजिक एकता र सद्भाव कायम गर्न सकोस् । सबैलाई फागुको शुभकामना !

आफ्नो भदा प्रह्लादलाई काखमा रोर जलाउन खोज्दा होलिका आफैँ डढेको खुसियालीमा होलिका दहन उत्सव मनाउने गरिएको हो । सत्ययुगमै आरम्भ भएको फागु उत्सवले आफ्नो अधिकार दुरुपयोग गर्नेको हालत होलिकाकै जस्तो हुन्छ चन्ने चेतावनी दिन्छ ।

हिरण्यकशिपुको वितण्डा समाप्त पार्न सत्य, शान्त र भक्तिभावले ओतप्रोत रहेका प्रह्लादलाई बचाउन जगदीश्वर श्रीविष्णुको आज्ञाले हिरण्यकशिपुकी बहिनी होलिकाको अन्त्य गरेको पौराणिक प्रसङ्ग छ ।

फागुका अनेक गीत गाउँदै, नृत्य गर्दै र खासगरी व्यङ्ग्य गीत गाउँदै बडो हर्षोल्लासका साथ मनाइने पर्व फागु विजय उत्सवको नमूना हो । काठमाडौँमा चक्रद्य मूर्ति दीपाङ्करको आकारमा बनाई खुशीयाली गर्ने परम्परा कायमै रहेकाले किम्बदन्तीमा विश्वास गर्ने आधारहरू छन् ।

व्यापारी सार्थवाहुलाई बाटामा अनेकौँ झन्झट आइलागे पनि मत्स्येन्द्रनाथको कृपाले उनी घर फर्कन सकेका थिए । उनको टोलीमा रहेका कतिपय साथीहरू राक्षसको आहार बनेका पनि थिए रे !

फागु उत्सवमा आगोमा भुटेको अन्न बढी पौष्टिक मानिन्छ । यसले शरीर निरोगी र फुर्तिलो बनाउँछ भनिन्छ ।

यसरी मन, मस्तिष्क र समग्र समाजको प्रदूषण हटाई नवीन चेतना, उत्साह र नयाँ कार्यमा प्रेरणा दिने फागु पर्वले हाम्रा घर आँगनीमा सामाजिक एकता र सद्भाव कायम गर्न सकोस् । सबैलाई फागुको शुभकामना !