काठमाडौँ – पछिल्लो समय चाडपर्वमा धेरैले रक्सी पिउने गर्छन् । गाउँघरमा स्थानीय उत्पादनको रक्सी पिउने भए पनि बजारमा भने महँगो ब्राण्डको रक्सी खानेको संख्या बढ्दो छ । नेपाली समाजमा रक्सी खाएर एक अर्कासँग रमाइलो गर्ने भए पनि कोही कसैले अत्यधिक रक्सी पिउँदा दुर्घटना हुने गरेका छन् । चाडपर्व नजिकै आउँदा रक्सी पिउँदा हुने हानी र नोक्सानीका विषयमा स्नायु रोग विशेषज्ञ डा.चन्द्रमान प्रजापतिसँग खबरहबका लागि विना न्यौपानेले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश:

पछिल्लो समय मानिसहरू आनन्द हुन्छ भनेर मदिरा सेवन गर्ने गरेका छन् । मदिरा र आनन्द वा मस्तिष्क र स्नायु प्रणालीबीच कस्तो सम्बन्ध छ ?
पिउने मदिरालाई हामी ‘इथाइल अल्कोहल’ भन्छौँ । यो मान्छेको विकाससँगै सुरु भएको अनुमान गरिन्छ । त्यसमा रसायन प्राप्त हुन्छ, धान चामल कुहिदा अल्कोहल आउँछ । यो हाम्रो शरीरको विभिन्न भागमा जान्छ र ब्रेनमा पनि जान्छ । स्नायु सञ्चालन हुन ब्रेनका विभिन्न भागहरू हुन्छन् । ब्रेनले काम गर्ने विभिन्न लेबलहरू हुन्छन् । एउटा ब्रेनले गरेको कामको कोअर्डिनेशन अर्कोले कसरी गर्छ र सुचना कसरी गर्छ त भनेर यिनीहरूले आफ्नो काम गरिरहँदा जस्तोः मान्छे जिउँदै छ, चेतना दिएको जस्तो कामहरू गर्छन् । त्यो काम गरेको सुचना एक आपसमा बाँड्ने भनेको हामीले एम्ससम्स भन्छौँ । त्यो भनेको शरीरको मसिना सेलहरूको एक प्रकारका पाटहरू हुन्छ । त्यसमा केमिकलहरू ट्रान्सफर हुन्छ र त्यहाँ न्युरो ट्रान्समिसन सेलहरु बन्छन् । त्यसलाई मदिराले भिन्न बनाई दिन्छ र यसले गर्दा कम डोजमा मदिरा सेवन गर्दा कुनै सेन्टरलाई रोक्दिन्छ । मानिसलाई भित्र ब्रेनमा भएको कुराहरू, बिचारहरू लुकाएका हुन्छन् । कसैलाई पोख्न नसकेका हुन्छन् । त्यसलाई इनिबिसन हुँदा त्यो कुराहरू दबाएर राख्ने सेन्टहरूलाई खोल्दिन्छन् र मानिसले आफ्नो बिचार बाहिर पोख्छन् । जब डोज हाम्रो शरीरमा बढ्यो भने नराम्रो असर जस्तो हामीले केही काम गर्न खोज्छौँ, त्यो गर्न सक्दैनौँ ।

रक्सी पिएका कत्तिलाई धेरै गाह्रो हुने हुन्छ भनिन्छ, कसैलाई कम गार्हाे हुने भन्ने सुनिन्छ यो व्यक्ति अनुसार फरक पर्ने हो ?
हामीले पहिलादेखि नै सेवन गर्ने र प्रयोग गर्ने गरेको पाइएको छ । हाम्रो सामाजिक संरचना जसरी बनेको छ । त्यही अनुसार संस्कृतिले अगाडि ल्याएको छ । मान्छेलाई यो कसरी कन्ट्रोल गर्ने भनेर नै संस्कृतिहरूले गरेको छ । ब्रेन सेल्सहरुले काम गर्दा धेरै काम गरेका हुन्छन् । कुनैले डर लाग्ने ठाउँ रोक्ने हुन्छ । कुनैले खुसी बनाउने हुन्छन् । त्यसैले यो अल्कोहल सेवन गर्दा कसैलाई डर लाग्ने कसैलाई खुसी हुने भएको हो ।

अल्कोहल पिउँदा स्नायु प्रणालीमा कस्तो असर गर्दछ ?
कुनै पिउन साथ देखिने असर हो । यो डोजले यो काम गर्दिन भनेर बस्दा त्यो गर्ने हुन्छन् । नयाँ व्यक्तित्वहरू हुन्छन् । हाई डोजले कोअर्डिनेसनको कामहरूमा असर पर्न थाल्छ । श्वासप्रश्वासमा नै समस्या हुन्छ । धेरै भने छारे रोग लाग्ने र अन्तिममा मृत्यु हुने पनि हुन्छ ।

कति खाँदा ठिक हुने र कति खादा असर गर्ने व्यक्ति अनुसार फरक हुन्छ कि ?
कहिल्यै नखाने व्यक्तिहरूलाई त थोरैले पनि असर गर्दछ । लामो समयसम्म पिइरहेका व्यक्तिहरूमा हामी मेडिकल भाषामा टलरिङस भन्छौँ । अलि बढी नै डोज खायो भने केही असर आउने हुन्छ । कति डोजले असर गर्ने भन्दा बेलायततिर वन ड्रिक भन्छन् । त्यसलाई वैज्ञानिकहरूले शरीरमा कति अल्कोहलको मात्र छ, पत्ता लगाउँछन् । जस्तो २५ एमजि हुँदा थोरै हुने ५० मा पुग्दा खुसी हुने १०० हुँदा तालमेल नहुने, १५० मा पुगे पछि आँखा कम देख्ने र २५० पुगेपछि कोमामा नै पुग्ने हुन्छ । बियरको एक बोतल खादा २ युनिट भन्छौँ, ६५ प्रतिशत अल्कोहल भएको स्प्रीड खादा १ युनिट भनिन्छ । वाइनको एक गिलास खाँदा २ युनिट भन्छन् ।

पुरुषको तुलनामा महिलामा यसको प्रभाव छिटो देखिने हो ?
हाम्रो शरीरको बनावटमा भर पर्दछ । पुरुषको शरीर महिलाको भन्दा ठुलो छ, त्यति डोजले नै भिन्नता धेरै हुन्छ । र महिलामा छिटो प्रभाव देखिन्छ ।

चाडपर्व भनेर जति पनि पिउँदा स्नायु प्रणालीमा कस्तो असर गर्दछ ?
पिउनासाथ देखिने असर हुन्छ । यसले ब्रेनको कामलाई धमिलो बनाउँदै लान्छ । स्नायुसँगै अरु अङ्ग प्रत्याङ्गसँग जोडिएर आउने । अहिलेको अध्ययनहरूले हिसाब गर्दा यो अल्कोहलले मृत्यु हुनेको संख्या हेर्दा २०१६ मा ५.३ प्रतिशत भएको रहेछ । त्यसमा २८ प्रतिशत सडक दुर्घटनाका कारणले भएको रहेछ । अरु फोक्सोको क्यान्सर भएर मिर्गौला बिग्रिएर हुन्छ । मादक पर्दाथ सेवन गरेर रोक्छु भनेर नसोच्दा हुन्छ । किनकि त्यो त शरीरले पनि दिँदैन एक्युकमा यो भनेर ट्रोनिकमा स–नासाना रेसा नशाहरू लाई ड्यामेज गराउँछ । अन्त्यमा गएर ब्रेन सेल्सहरू सुक्दै जान्छ र बिर्सने रोग आउँछ ।

बियरको सट्टामा वाइन राम्रो हो त ?
म्याड्रिड ड्रिङकिङ गर्दा मुटुमा राम्रो हुन्छ भन्ने निस्किएको थियो । तर त्यसले फोक्सोमा पेटमा क्यान्सर हुने हुन्छ । सडक दुर्घटनाको चान्स पनि धेरै हुन्छ । त्यसैले खाने नखाने आफैले बुझ्नु पर्दछ ।

अत्यधिक मदिरा पिउँदा आँखाको दृष्टि नै गुम्छ ?
यो बिक्री गर्ने मान्छेमा भर पर्दछ । रक्सी खान जानु भयो । रक्सी भनेको इथाईल अल्कोहल हो । यो जस्तै अर्को पनि हुन्छ । यिनीहरूको बनोट कार्बन हाईड्रोजनको मात्रामा फरक छ । टक्सिक अल्कोहल भन्ने हुन्छ । मिथानोल एक विषाक्त रक्सी हो । यो ज्यान लिने रक्सी पनि हुन्छ । यसले आखाको नशा नै नै बिगार्छ । न्याुरोप्याथीले गर्दा असर पर्दछ ।

यो मदिराको सेवनले मस्तिष्क पक्षघात हुने सम्भावना कति छ ?
मस्तिष्क पक्षाघात भन्नाले स्ट्रोक दुई प्रकारको हुन्छ । इस्केमिक स्ट्रोक र हेमोरेजिक स्ट्रोक । इस्केमिक भनेको ब्रेनमा जाने रगत नलीहरू आफ्से आफ सानो भएर बन्द हुँदै जाने र ब्रेनले काम गर्न छोड्ने हो । हेमोरेजिक भनेको टाउकोमा जाने मसिना रगत नलीहरू आफै फुटेर रगत बग्ने र ब्रेन ड्यामेज भएर त्यो भागले काम नगर्ने । इस्केमिकमा यसको सम्बन्ध देखिएको छैन । तर हेमोरेजिक रक्सी बढी खाने मान्छेहरूमा यो देखिएको अध्ययनहरूले देखाएको छ ।

अन्तिममा के सन्देश दिन चाहनु हुन्छ ?
मदिराले लत बढाउँदै जान्छ । सकेसम्म नखानुहोस् । खानै परे घरमा बसेर थोरै मात्रा नै खाएर सन्तुष्ट हुनुहोस् । अनि बिस्तारै छाड्नुहोस् ।[प्रस्तुती : पुष्पाञ्जली बस्नेत]