म अर्थशास्त्री त होइन । इकोनोमिक क्षेत्रमा काम गरेको पनि होइन । पोलिटिक्स र राइटिङको दृष्टिकोणले आफुलाई रुची राखेको केही तथ्याङक खोज्ने गर्छु । मेरो दृष्टिकोण अलि फरक छ । पहिलो कुरा यो छलफलमा हामी राजनितिज्ञलाई बुझाउनु पर्छ भन्ने छ । अल्टिमेट नीति निर्माता उनीहरु हो । मेरो अनुभवमा ९० प्रतिशतमा आर्थिक ज्ञान हुदैन । उनीहरुले बुझ्दै बुझदैनन् । गत चुनावमा नेकपाको घोषणापत्रमा ‘पर क्पापिटा इन्कम’ पाँच वर्षमा पाँच हजार डलर पुर्याउने लेखिएको छ । यो कसरी पुग्छ ? नेपालको पर क्गापिटा इन्कम वृद्धिदर कति छ ? वार्षिक ५० डलर भन्दा छैन । कसले लेख्यो होला, त्यो घोषणा पत्र देखेरै हाँसो लागेको थियो । आर्थिक ज्ञान भएको मान्छे थियो भने उसले त्यस्तो लेख्दैन थियो ।

एक जना पूर्वप्रधानमन्त्रीले भन्नुभयो, ‘घरघरमा ग्याँस पाइप पुग्छ, हनुमान नगरदेखि कोलकत्तासम्म पानी जहाज जान्छ । यसको भिजिलिबिटी के हो ? भन्ने उहाँलाई थाहा भएको भए । या त उहाँलाई थाहा छैन या थाहा भएर पनि मान्छेलाई ढाट्दा हुन्छ भनेर यस्तो भन्नु भएको होला । थाहा पाएर पनि जनतालाई ढाट्न हुन्छ भन्ने सोच राख्नु अनैतिक कुरा हो । थाहा नभएर भनेको हो भने थाहा नपाएको कुरा बोल्नु त फेरी ठिक होइन । म त सुनसरीकै मान्छे हो । कसरी हनुमान नगरबाट कलकत्ता पानी जहाज पुग्ने रहेछ ? खोलामा कति वटा पुल छन् ? कसरी गर्छन् ? यिनीहरुले के भनेका होलान् ?

गएको चुनावमा काठमान्डौको मेयरले मोनोरेल, मेट्रोरेल दुई वटै पाँच वर्षमा बन्छ भन्नुभयो । उँहाले बुझेर भन्नु भयो या नबुझेर भन्नु भयो थाहा छैन । प्रदिप ज्ञवाली त बुझेको मान्छे मानिन्छ यो देशमा । उहाँले पनि महत्व दिएर ट्वीट गर्नुभयो । काठमान्डौमा पाँच वर्षभित्र मोनोरेल पनि बन्दैछ । मेट्रोरेल पनि बन्दैछ । यस्तो खालको ज्ञान भएका नेताहरुसँग के आशा गर्नु ? म राजनीतिमा भएको हुनाले आफै एकपटक क्षमा माग्न चाहान्छु । र, भन्छु हाम्रो देशको नेताहरुलाई आर्थिक ज्ञान दिउँ । हाम्रो अर्थतन्त्रको जुन ढाँचा छ । र, बजेटको जुन ढाँचा छ । यो दुई वटा कुरालाई सँगै लिएर हाम्रो नेपालमा विकास र समृद्धि हुनवाला छ त ? म त देख्दिन ।

नेपालको तथ्याङ्मा अहिले पनि ६२ प्रतिशत मान्छेहरु कृषिमा आश्रित छन् । जीडीपीमा कृषिको योगदान २८ भन्दा कम प्रतिशत छ । म त तथ्याङ्कमा दावी गर्दिन प्रवृत्तिको मात्रै कुरा गर्छु ।

विकसित मुलुकको कुरा गराँै भने कृषिमा ३ दशमलव ५ प्रतिशत मात्र जनसंख्या मात्र छन् । यही जनसंख्याले गरेको कृषि उत्पादनले त्यो देशलाइ खान पुग्छ । निर्यात गर्छ । हाम्रो बजेट संरचनाको आकार जति बढेपनि २०४२ सालदेखि सुनेको बजेट आजसम्म आउँदा दुइ वटा भिन्नता देखेको छु । त्यतिबेला साधारण खर्च र विकास खर्चको मात्र बजेट बनाइन्थ्यो । अहिले चालु खर्च, पँुजीगत खर्च र वित्तिय खर्च भनेर बजेट छुट्याइन्छ । आकार त मात्रात्मक रुपमा जहिले पनि बढाइन्छ । तर दर हेर्दा जहिले पनि एउटै छ ।

६० देखि ६५ प्रतिशतको चालु बजेट, २० देखि २५ प्रतिशत पजुँजीगत खर्चर १० देखि १३ प्रतिशत वित्तिय खर्च हो । यो संरचनामा अहिलेसम्म कतै फरक देख्दिन । यो संरचनाबाट तपाइले गर्न सक्ने खर्च भनेको १ खर्ब होला । यो पनि कुनै कुनै आर्थिक वर्षमा बचेको छ । अहिले यो वित्तीय खर्चको शीर्षक त ठया्कै १ खर्ब छ । हामीलाई ७ देखि ८ खर्ब चालु खर्च चाहिन्छ । बचेको १ खर्ब वित्तीय खर्चमा जान्छ, मैले बुझेको नेपालको बजेट संरचना भनेको यही हो । यो समस्याबाट पँुजीगत संरचना कँहाबाट गर्नुहुन्छ ? रेल बन्न खोज्दैछ, त्यसले धान्छ कि धान्दैन ? पोखरा एयरपोर्ट बन्दै छ ।

त्यसले अपरेटिङ कस्ट निकाल्छ कि निकाल्दैन ? मेरो यसमा बिल्कुलै फरक धारणा छ कुनै पनि देशको पुर्वाधार जुनकुनै मुल्यमा बनाउनु पर्छ । बेसिक पुर्वाधार भनेको दश अथवा बीस वर्षको लागी त हुदैन् नि । युरोप अमेरिकामा आज सबैले ‘न्यू डिल’को आर्थिक संरचनामा रुजबेल्टको आकर्षित कुरा लागेको भनेको उसले त ‘लेवर लोड’को धारणा समेत ल्याएको रहेछ । हामी त पँैसा छापेर मान्छेलाई दिने कुरा गर्छौँ । यसले पहिला मान्छेलाई काम गराउने र उसको कामको लेखा गरेर त्यसको बापत पोष्टपोन्ड गर्ने गर्छ ।

नेपालको कुनै अर्थशास्त्रीले नेपालको कुनै प्रधानमन्त्री या अर्थमन्त्रीलाई यो कुरा भनोस् त हाम्रो लेवर क्यारमबोट खेलेर गाँउमा बसेका छन् । राज्यसँग पैँसा छैन यस्ता जनशक्त्ति परिचालन गर्न ? तपाईं यस्ता कुरा गर्न आटँ गर्नुहुन्न । हामी यस्तो चमत्कार अर्थतन्त्र बनाउन तयार हो कि होइन यो सबै भन्दा ठुलो प्रश्न हो ।

यो कुरा हाम्रो राजनीतिज्ञ, प्रधानमन्त्री र अर्थमन्त्रीलाई कसले बुझाउने त ? हाम्रो अर्थशास्त्रीले मैले अर्थशास्त्र बुझ्दिन भनेर भाषण गर्नुहुन्छ । यस्तो मान्छे अर्थमन्त्री हुने देश न हो यो । ६ वा ७ महिनादेखि देशमा तरलता अभाव छ भनेर थाहा छैन । २० लाख पैँसा बैंकले सजिलो गरी ऋण दिदैन । अर्थमन्त्री भन्नुहुन्छ, ‘पैँसा कँहा गयो खोज्दै छु ?’

यो तरिकाबाट देशमा कुनै ठुलो विकास हुन्छ ? नेपाल बन्छ भन्ने मैलै आशा राख्दिन । आर्थिक धारणा सोच्ने कुरामा नेपालको अर्थतन्त्र सानो छ । अवसर कम छ । गरिब छौँ भन्छौँ । किन सानो छ ? त्यसको उत्तर सरकारले दिनुपर्छ ।

(नेपालको वर्तमान अर्थतन्त्रका विषयमा प्रस्तुत विचारको सम्पादित अंशः)

प्रस्तुती : विपना थापा