उनले घरजम गरेनन् । खुट्टामा जुत्ता लगाउँदैनन् । कछाड बेरेपछि पहिरनको काम तमाम । नून, प्याज, लसुनजस्ता तामसी पदार्थ लटपट नभएको एक छाक ‘चोखो प्रसाद’ खान्छन । यिनको हकमा हिउँद बर्खा, उकाली ओराली, सुखदुख समान छन् । मानौं जीवित अवस्थामै मोक्ष पाएका छन् । यसो भन्दैमा जोगी सन्यासी जस्तो फिरंगी पनि होइनन् । न त अर्ती छाँटेर कथित भक्त जम्मा गर्ने शहरका अखडा सञ्चालक नै हुन् । न उमर्को लाग्ने गरी सामाजिक सञ्जालमा बत्तिएर आकास पाताल जोड्ने सम्मोहनले नै तानेको छ । बरु आफू जन्मिएको धरामा सौम्य, शान्त र निश्चल भएर प्रज्ञा र चैतन्यको अखण्ड दियो बालिरहेका ती सत्पात्रको नाम हो– जोगप्रसाद पाण्डे ।

जीवन के हो ? सम्भवत : यो धेरै सोधिने तर चित्तबुझ्दो उत्तर नआउने दार्शनिक प्रश्न हो । तर, सत्य नजिक रहेको सन्दर्भ के हो भने जन्मँदा मानिससँग सास हुन्छ नाम हुँदैन, मर्दा नाम हुन्छ तर सास हुँदैन । हो, यही दुई अवस्था बीचको यात्रा नै जीवन हो भनेर मान्ने धेरै छन । यो यात्रामा मानिसले छोडेर जाने स्मरण नै हो ।

सत्कर्म र कुकर्मको पत्रैपत्रको जगमा मानिसको कीर्ति बन्ने हो । कुकर्म र सुकर्मअनुसार ब्याज असुल हुने हो । जोगप्रसादजस्ता महाज्ञानी पनि अहिले त्यही पथमा छन । पत्र खोज्दाखोज्दै प्याज सकिएजस्तै रनभूल्लमा जीवन नसकियोस भनेर नै यस्ता पात्रहरु कर्मको ध्यानमा लागेका छन् । कर्मको दियोमा तेल थप्नुलाई नित्य धर्म बनाएका छन् । हावाको झोंकाले बत्ती निभाउला भन्ने किञ्चित चिन्ता उनमा छैन ।

स्याङ्जाको कालिगण्डकी गाउँपालिकास्थित बिर्घा गाउँमा एउटा मातृभूमि पुस्तकालय छ । त्यही पुस्तकालयमा जगको ढुंगादेखि गजूरको निर्माणसम्म जोगप्रसादको पसिना खर्च भएको छ । होचा कदका उनी उमेरले ६५ नाघे । तर, बिहान, दिउँसो, बेलुका जुन समयमा पनि यी पात्र ज्ञानमन्दिरमा हाजिर छन् ।

मातृभूमि पुस्तकालयमा झाडु बढारुदेखि नयाँ पुस्तासँग प्रविधिमा हेलिने यिनी रातबिहान दौंतरीसँग हारमोनियम बजाएर भजनमा रौसिन्छन । परत्र र वरत्रको बाटो जोड्ने सेतू कर्मलाई बनाएका छन । घरमा जानुस गोठाला, खेताला, भैंसीको कुँडो पकाउनेदेखि चुल्हो चौकोसम्म धानेका छन् । यसबाहेक हरेक सामाजिक र धार्मिक काममा उपस्थिति दोस्रो भएको रेकर्ड छैन ।

कुपात्रहरु तोरी हातमा लिएर प्वाल खोजिरहन्छन् । तर जोगप्रसाद कर्मभित्र कर्म खोज्छन । प्राप्तिका लागि नभएर दिनु अनि दिइरहनुलाई आफ्नो निजी विश्वविद्यालय बनाएका छन, जोगप्रसादले । सरकार कहाँ छ ? कसले कति भ्रष्टाचार गर्‍यो ? कुन पार्टी सत्तामा पुग्यो, कुन ओरालो लाग्यो ? यी प्रश्नसँग जोगप्रसादको कुनै साइनो छैन । यस वर्ष पुस्तकालय दिवसका दिन सरकारले सम्झिएर पुरस्कारका लागि निम्तो दियो, त्यसैका खातिर चालीस वर्षपछि काठमाडौं टेके । तर, चार दिनको बसाईँ पनि उनका लागि कष्टकर बन्यो । अर्थशास्त्र बुझ्दैनन् । यद्यपि सबै नेपालीको चुल्हो सस्तो होस, स्वास्थ्य र शिक्षा सबैको सरल र सहज पहुँचमा होस भन्ने कामना जोगप्रसादको छ ।

मानिसका मानवीय, पारिवारिक र सामाजिक पाटाहरु छ्न् । बौद्धिकता, संवेदनशीलता र जिम्मेवारीहरु छन् । पढ्नुपर्ने, जागिर खानुपर्ने, वैवाहिक जीवनमा प्रवेश, छोराछोरी पालनपोषणका अभिभाराहरु छन् । यी अलिकति परिवार, अलिकति समाज र धेरैजसो आफैँले निर्धारण गर्ने विषय हुन् । यसलाई स्वाभाविक मान्ने कि अस्वाभाविक, बोझ मान्ने कि रोज, भोग, प्रयोग कि मोज ? कसरी लिने भन्ने मूल प्रश्न हो । त्यसै पनि सिंगो स्याङ्जा शिक्षा र चेतनाका दृष्टिबाट अगाडि छ ।

बौद्धिक र सरकारी सेवामा ‘स्याङ्जाली’ कीर्तिमानी जीब्रो जीब्रोमा व्याप्त छ । जोगप्रसादलाई घरजम, सरकारी सेवा, आमोदप्रमोदको मोहले किन तानेन, बालब्रम्हचर्यको सोच कसरी पलायो ? ‘म केही समय भारत बसेँ । धार्मिक चरित्र भएकाले यस्ता अनुष्ठानमा सक्रिय भएँ । अध्यात्म दर्शनसँग साक्षात्कार हुने मौका मिल्यो । घरमा पनि पारिवारिक दायित्व आफैँले निभाउनुपर्ने अवस्था आयो । अझ भनौं अरुको रहर पुर्‍याउँदा आफ्ना रहर छेउ लागेको पत्तै भएन । स्वयं आफूलाई पनि सामाजिक र धार्मिक काममा सक्रिय हुँदा आनन्द आउन थाल्यो । त्यसपछि लाग्यो मलाई परमात्माले जुन कामका लागि सिर्जना गर्नुभयो, म त्यसैमा समर्पित हुनुपर्छ ।’

आफ्नो सामाजिक र धार्मिक उडानको बेलिविस्तार लगाउँदै पाण्डे थप्छन्– ‘मेरो रुचिको कार्यथलो पुस्कालय बन्यो । एउटा सानो कोठाबाट सुरु भएको पुस्तकालय यात्रा अहिले सुविधा सम्पन्न भवनमा अनुवाद भएको छ । मलाई पुस्तकालयको यो रुप देख्दा जप तप पूरा भएझैं लाग्छ । साँच्चै भन्ने हो भने मेरो जीवनको चारधाम भनेकै यही हो । बाँकी जीवन पुस्तकालयकै उन्नयनमा खर्च गर्ने धोको छ ।’

पुस्तकालयको श्रीवृद्धिका लागि जोगप्रसादले के गरे भन्दा पनि के गरेनन् भन्नु चाहिँ उचित हुन्छ । तीन दशकअघि गाउँको पुरानो घरको लथालिङ्ग कोठाबाट पुस्तकालय व्यवस्थापनको जिम्मेवारी लिए । पुस्तक चाँजोपाँजो मिलाउन कयौं रात गुन्द्रीमा सुतेर रात काटे । पुस्तकालयलाई सुम्पिएको समय कुनै आर्थिक लेनदेनसँग सम्बन्धित थिएन । आत्मशान्तिका लागि सेवामा लागेको बताउने जोगप्रसादको सङ्कल्प झन्झन् सतिसाल बन्दै गइरहेको छ ।

पुस्तकालयको आर्थिक स्रोत जुटाउन ५० को दशकमा पुस्तकालयले सार्वजनिक फोन चलाएको थियो । त्यो बेला दैनिक ५, ६ घण्टाको उकालो बाटो हिँडेर जोगप्रसाद ब्याट्री चार्ज गर्न र टावरमा आएको प्राविधिक समस्या हल गर्न गुल्मीको हिले र पाल्पा पुग्थे ।

पुस्तक अलावा पाठकहरुको रुचि विभिन्न दैनिक, साप्ताहिक र मासिक पत्रपत्रिकामा हुँदा दाता खोजेर पुस्तकालयलाई हराभरा पार्ने मात्र होइन, दैनिकजसो आउजाउमा ३ घण्टा लाग्ने मिर्मी बजारसम्म पुगेर पत्रिका काँधमा ल्याउन निर्वाह गरेको त्यो क्षण अहिले उनको स्मरणमा सिनेमाको रिलझैँ घुम्छ । साँच्चै भन्ने हो भने पुस्तकालयका लागि जहाँ आपत, त्यहाँ जोगप्रसाद भनेजस्तै भएको छ ।

२०७२ सालको भूकम्पले जीर्ण अवस्थामा पुगेको पुस्तकालय भवनदेखि कोभिड महामारीले जनजीवन अस्तव्यस्त रहँदा जोगप्रसादले पाठकलाई पुस्तकालय तान्ने मेसो मिलाइरहे । अझ गाउँका दिवंगत सदस्यका परिवारका सदस्यलाई विश्वासमा लिएर अक्षयकोष स्थापना गर्ने कामको अभिभारा उनैले सम्पन्न गरे । अहिले त्यो कर्मले अघोषित संस्कृतिकै रुप धारण गरेको छ ।

जोगप्रसादहरुले जीवनलाई फूलजस्तो हलुङ्गो र आकर्षक बनाउन सुझाएका छन् । यदि हामीले बाध्यताको जीवन बाँच्छौं भने हाम्रो शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक र आत्मिक क्षमता क्षयीकरण हुन्छ । अरुचिपूर्ण जीवनको गुढ बाँच्दैनौ–बाँचिदिन्छौं, हाँस्दैनौं– हाँसिदिन्छौं, खाँदैनौं– खाँइदिन्छौं, गर्दैनौं– गरिदिन्छौं, लाउँदैनौं– लगाइदिन्छौं, भोग्दैनौं– भोगिदिन्छौं । यी सबै बाध्यताले ल्याउने रंगहरु हुन ।

जोगप्रसादले आजसम्म कुनै ओखती खानुपरेको छैन । कसैप्रतिको डाहले निद्रा बिथोलिएको सम्झना छैन । सबैमा समभाव देख्छन । वसुधैव कुटुम्बकम् उनको जमिन हो । जीवनको सूत्र के त ? जोगप्रसादको जीवन नाप्ने तराजुले भन्छ– ‘सबैको जीवन यात्रा असत्यबाट सत्य, अन्धकारबाट प्रकाश, असफलताबाट सफलता, अंशबाट पूर्णता र मृत्युबाट अमरतातर्फको नै हो र हुनुपर्छ । तर, गर्नु पर्ने मूल कुरा हो– नियमपूर्वक अभ्यास, सकारात्मक सोच, पूर्ण विश्वास, मेहनत र संघर्ष ।’

जोगप्रसादजस्ता निस्कपट पात्रकै कारण समाजभित्र प्राण छ । भविष्यप्रति मानिसको केही हदसम्म आशाको त्यान्द्रो मरेको छैन । विन्स्टन चर्चिलको सफलताको तीन सुत्र– हरेस नखाउ, हरेस नखाउ र हरेस नखाउले बाँच्नको लागि जोड दिएजस्तै जोगप्रसाद पात्र आशाका ओखती हुन् । समाजका अक्सिजन हुन् । अस्ताउँदाहरुका लौरो हुन् । उदाउँदाहरुको आशा हुन् । मानव कल्याणको कसीमा सागरभित्रका पूज्य शालिग्राम हुन् । कालिगण्डकीको जलभित्र पत्थर शालिग्राम प्राप्य छ भने धरामा जोगप्रसादले त्यो धर्म धानिरहेका छन् । यो बीउ जगाउनु बाँकीको दायित्व हो । कामना गरौं– खरानीभित्र यस्ता झिल्काहरु सुरक्षित भइरहुन् । आगो ननिभ्नु भनेको सत्यको विरासत धानिनु पनि त हो ।