मेरो नाम इभा हो । पेशाले म प्राध्यापक । पेशा जेसुकै भए पनि घरव्यवहार, छोराछोरी, इष्टमित्र सबै मेरो भागमा पर्छन् । थोरै समय फुर्सद पाएँ भने समसामयिक विषयमा लेखहरू लेख्न मन पराउँछु ।

महिलालाई समय व्यवस्थापन गर्न निकै कठिन छ । एकातिर घर, अर्कोतिर जागिर । जहाँ इच्छा त्यहाँ उपाय भनेझैँ यी सबै समस्या भन्दा कहिलेकाहीँ माथि उठ्छु र आफ्नो कलम तिखार्छु ।

सेक्सपियर, सुकरात अरस्तुका समयका महिला लेखक खोज्छु । आइसल्याण्डमा सर्प खोजेजस्तै लाग्छ । फेरि अहिलेका पुस्ताका नारी लेखक सम्झिन्छु । छाती गर्वले फुल्छ ।

बाहिर झमझम पानी परिरहेछ । सानो छोरो भित्र चिच्याइरहेछ– दुई एकान दुई, दुई दुना चार । अर्को कोठामा सासूआमाको खोकीको चर्को आवाज सुन्छु । भर्खरै श्रीमानको फोन आयो, ‘भरे आउन अलि ढिला हुन्छ है !’

आज केही लेख्न मन लागिरहेछ । तर, के लेख्ने ? मनभित्र सम्झनाका उछाल चल्छन् । ल्यापटप अन गरेर इमेल चेक गर्छु ।

अहो ! बहिनी इराको इमेल आएको रहेछ । उसले मलाई कहिल्यै यसरी इमेल गरेकी थिइन । मुटुको धड्कन तीब्र गतिमा धड्कियो । गोडा लगलग काँपे । हतार–हतार डाउनलोड गरेँ ।

प्यारी दिदी इभा,

योमध्य बर्खामा मन खडेरीले डढेको छ । छोरी मान्छे, त्यसमाथि अविवाहित भएर समाजमा बाँच्नु अपराध मानिन्छ भने विवाह गरेर पराई घरमा बाँच्नु पनि सगरमाथा चढेभन्दा सजिलो छैन ।

मनमा चलेका आँधीहुरी तिमीलाई नसुनाई बस्नै सकिनँ । मेरा रहर, खुसी, स्वतन्त्रता, अस्तित्व सबै लुटिएको दुःखद खबर तिमीलाई बाहेक कसैलाई पनि सुनाउने हिम्मत छैन । अझ भनौँ, सुनाउनुको कुनै अर्थ छैन । तिमीसँग मलाई सम्झाउने शब्द त नहोला, तैपनि यो कुरा तिमीलाई भनेर मन हलुका बनाउन चाहन्छु कपासजस्तै ।

तिमीसँग बाआमाको आँगनीमा सँगै खेलेका दिन खुब याद आउँछन् । जब माइतीघरको त्यो बार्दली सम्झन्छु, मन पुतलीझैँ उड्छ । तिमीसँग गरेको चकचक, प्रेम, झगडा सबैसबै ताजा छन् ।

जब तिमी विवाह गरेर पराईकी भयौँ । त्यस रात म बेस्सरी रोएकी थिएँ । तिम्रो प्रेम, त्याग, समर्पण सबै उर्लिएर पोखियो । त्यसपछिका हरेक दिन तिम्रा सम्झनामा बिते । तिमीलाई भन्न बाँकी धेरै कुराहरू थिए । मैले चाहेर पनि भन्न सकिनँ ।

मेरो पनि विस्तारै उमेर बढ्दै गयो । प्लस टु सकेर बसेकी थिएँ । सोचेथेँ अब सहरतिर गएर काम गर्दै बीएड पढ्नु पर्ला । केही गर्ने, केही बन्ने सपना र उत्साह मनभरि थिए । तर मलाई यो थाहा भएन, म त बाआमा, दाजुभाइ र आफन्तका लागि बोझ हुन थालेँछु ।

पढ्दै जागिर गर्दै अगाडि बढ्ने नवीन कल्पना गर्दै गएँ । यता घरमा दिनप्रतिदिन मेरो चिन्ता र विवाहको कुरा चल्न थालेछ । आफ्नो सुन्दर भविष्यका लागि हजारौँ बिन्ती गर्दा पनि काम लागेन । अन्ततः परिवार, आफन्त मिलेर विवाह पक्का गराइदिए ।

त्यसपछि पनि मैले आमासँग लाखौँ बिन्ती गरेँ । छोरी भएकै कारण आमाले मेरो कुरा विश्वासै गर्नुभएन । अन्ततः म बाध्यताको भुमरीमा नमज्जासँग पछारिएँ । जतिबेला मेरो विवाह पक्का भयो, त्यतिबेला तिमी आमा बनिसकेकी थियौ ।

दूधे बच्चा काखमा राखेर तिमी मेरो विवाहमा सहभागी भयौ । त्यतिबेला तिमीलाई अँगालो हालेर रुनुजस्तै भएको थियो । विवाहमा म बाहेक सबै खुसी थिए ।

बाआमाको आँखाको आँसु पनि हर्षको हो भन्ने बुझ्न मलाई समय लागेन । रगतको साइनोलाई सिन्दुरको जिम्मा लगाएर जब बिदा गरे, मलाई त यो संसारमा आफ्नो कोही छ जस्तो पनि लागेन ।

रातो पहिरनमा सिँगारिएर जब पराईको घरतिर पाइला बढे, त्यतिबेला लाग्यो। म आफ्नै रहरको मृत्युउत्सव मनाइरहेछु ।

छोरीको जात न माइती घरमा अटाउँदो रहेछ, न पराइघरमा । न माइतीघर आफ्नो हो भन्ने हक रहन्छ, न चटक्कै भुलेर बाँच्न सकिन्छ । यो दोधारे जिन्दगी हुनुभन्दा नहुनु बेस लागेको थियो ।

इभा,

तिमीलाई थाहा छँदैछ । विवाह गर्दा म १९ वर्षकी थिएँ । उनको उमेर ३४ वर्षको थियो । युके बसेको केटा, सबैले राम्रो छ भन्थे । बाआमाको खुसीको सीमा नै थिएन । उहाँहरूले पीआरसँग आफ्नी छोरी किन साट्नुभयो, म जान्दिनँ ।

विवाह भएको २ महिना नबित्दै मलाई छाडेर युके जानुभयो । आफूले विवाह गरेर आएको मान्छे कस्तो छ बुझ्न नपाई टाढिँदाको पीडा म व्यक्त गर्न सक्दिनँ ।

मलाई त त्यहाँका मान्छेदेखि हावापानीसम्म बिराना लाग्थे । बुहारी भएर पराइघर गएपछि एउटी नोकर्नीले सरह काम गर्नुपर्ने रहेछ । मैले दुखे पनि ऐया भन्न पाइनँ ।

घरका सबै जहानले खाएको भाँडा धुनुपर्ने । कपडा धुनेदेखि लिएर सबै काम गर्नुपर्यो । जीवनसाथी बनाउँछु भनेर विवाह गरेका श्रीमानको घरमा मैले दासीको जस्तो जीवन बिताएँ । परिवारका सबै सदस्यहरू एकातिर थिए भने म अर्कोतिर हुन्थेँ ।

घरका सबै महत्वपूर्ण निर्णयहरूमा उनीहरूको मात्रै सहभागिता हुन्थ्यो । मलाई  रोबर्टजस्तै बनोस् भन्ने चाहना राख्थे । म त्यो हुनै सक्दैनथेँ । विवाहपछि जिन्दगीका सुखद क्षणहरू गुमाएँ । माइतीघरकाले सुख पाएकीले आफूहरूलाई बिर्सिएको आरोप लगाउँथे । त्यतिबेला मन चरक्क हुन्थ्यो ।

श्रीमानलाई कहिलेकाहीँ मनका कुरा भन्दा पत्याउँदैनथे । हुन त रगतको साइनोभन्दामाथि सिन्दुरको साइनो किन हुन्थ्यो र ? म उनीसँग केही अपेक्षा राखेर आफ्ना दुःख सुनाउँथे । उनी आफू बीचमा परेको भन्दै पन्छिन खोज्थे । सबैले हेर्ने भनेको आफ्नो सहजता त रैछ नि ।

मनमा जति पीडा भए पनि मैले हरेक पटकको फोन संवादमा हाँसेर बोल्नुपर्थ्यो । रातभरि रोएर बिहान ठिक छु भन्ने जवाफ दिन्थेँ । उनी कसरी बाँचेका थिए, उनैले जानून् ।

एउटै कोखमा हुर्किएर एउटै आँगनीमा खेलेको मान्छे त आफ्नो नहुँदो रहेछ । म त हिजो जोडिएकी मान्छे, कसरी आफ्नो जस्तो हुन सक्थेँ र ? फेरि सोच्थेँ, रगतको साइनो त आफ्नो भएन भने यो सिन्दुरको साइनोले बनाएको सम्बन्धको के आड के भरोसा ?

सिधैभन्दा नरकजस्तो लाग्छ दिदी ! डरमा कतिन्जेल हाँस्ने ? जिन्दगी कहिले समाज त कहिले परिवारको डरमै सकिने रहेछ । विवाह गरेको दुई महिना नबित्दै युके गएका श्रीमान जम्मा एकपटक घर आए । उनीसँग उनी मात्रै आएनन्, मलाई बच्चाको सवाल पनि आयो । एक महिनाको बिदामा आएका थिए । उनी फर्केपछि दिनप्रतिदिन बच्चाको कुरा लिएर ममाथि प्रहार हुन थाल्यो । आफ्ना रहरका फूल अरूका लागि फुलाउनुपर्दा म कुन जिन्दगी बाँचे हुँला, अनुमान गर्नुस् त !

कहिलेकाहीँ काममा गलेर खाना पकाउन नसक्ने अवस्थामा पुग्छु । त्यतिबेला कसैले पनि सहयोग गर्दैनन् । देवर–जेठाजुले भाँडा धुने त कहाँ हो कहाँ, थालमा चुठेर हिँडिदिन्छन् । त्यतिबेला त मलाई लाग्छ, यहाँ यिनीहरूको घर चलाउने भन्दा बाहेक मेरो कुनै प्रयोजन नै छैन ।

छोरा मान्छेले कमाएको हरेक कुराको हिसाब हुने, तर छोरी मान्छेको कर्तव्य, प्रेम, त्याग समर्पणको कुनै मूल्य नहुँदो रहेछ ।

बाआमालाई हेला नगर्नू, नन्द आमाजूको आदेश मान्नू, सबैसँग मिठो बचन बोल्नू– श्रीमानको आदेश । समाजको इज्जत राख्नू– ससुराको निर्देशन । मेरा कुनै सन्तानलाई हेला नगर्नू–सासूको वचन । अनि मेरा रहर र खुसी… ?

 अचेल लाग्छ, म यो घरकी बुहारी होइन, घर कुरुवा मात्रै हुँ । फेरि सोच्छु मेरो जाने ठाउँ कता छ ? जति दुःख परे पनि मेरा बाआमा र दाजुभाइको अगाडि मैले आफ्नो अनुहार देखाउन मिल्दैन । यहाँ श्रीमानले दिएको सिन्दुर र पोतेबिना आफ्नो भन्ने केही पनि छैन । मैले जाने कहाँ ? सुनाउने कसलाई ? कोसँग पोख्ने मनको बह ? कसरी शीतल बनाउने जलेको मुटु ?

माइतीघरमा आफ्नो दुःख सुनाए सहानुभूति बाहेक केही पाउँदिनँ । देउरानी जेठानीलाई आफ्नो दुःख सुनाउँदा हाँसोको पात्र हुन्छु । लेख्नका लागि आफूसँग तिम्रोजस्तो कला छैन ।

एकदिन म आफन्तको घरमा गएकी थिएँ । उनीहरूले सबैभन्दा पहिले मेरो कानका गहना र शरीरका कपडा नियालेँ । यस्तो संकुचित दायराभित्रको समाजका यी मान्छेहरू देखेर मलाई एकपटक घृणा लाग्यो ।

हामीले आफ्नो जिन्दगी बाँच्न नपाउने हो र ? यो समाज परिवार र अरूलाई देखाउनका लागि कतिन्जेल आफ्नो रहर र जिन्दगीको तिलाञ्जली दिने ? छिमेकी देशले अन्तरीक्षमा यान पठाउँदा हामी अझै पनि कसले कति गहना लगाउँछ, उसले लगाएको कपडाको मूल्य कति हो  ? बाहिर हिँड्दा म राम्री देखिन्छु कि ऊ राम्री देखिन्छे भन्ने विषयमा प्रतिस्पर्धा गरिरहेका छौँ । मलाई हाम्रो समाजको यही पक्ष पटक्कै मन पर्दैन ।

सम्झी ल्याउँछु मेरा रहरहरू यति मात्र हैनन् । यो धर्तीमा मेरो उदयको केही उपलब्धि  छैन र ? यो उपलब्धिहीन जिन्दगी बोकेर बाँच्नुको कुनै तुक छैन । मेरो जीवन या मरणले यो राज्यलाई, यो पृथ्वीलाई कुनै असर पर्नेवाला छैन । एउटा धुलोको कण जति पनि मेरो अस्तित्व र महत्त्व छैन ।

हरेक साँझ आर्यघाटमा लास जलाउँदै गरेको दृश्य सम्झन्छु । आगो लागेपछि सबै शरीरको हैसियत उस्तै हो । तर, कोही इतिहासको पानामा अमर भएर रहन्छन् भने कसैको अस्तित्व धुँवाको मुस्लोसँग विलीन हुन्छ । सामान्य मान्छे जन्मनु र मर्नुले खासै फरक पार्दैन ।

बाहिर म ठीक छु भन्ने देखाएर भित्रभित्र जलन भएर म बाँच्नै सक्दिनँ । मलाई स्वतन्त्र पक्षी भएर खुला आकाशमा उड्न मन पर्छ । म हरेक पल समतामूलक समाजको परिकल्पना गर्छु ।

म फेरि सोच्ने गर्छु, नेपाली समाजमा धर्म भन्ने कुरा हामी छोरी मान्छेको लागि मात्रै लागू हुने रहेछ । दमन, शोषण अन्याय, अत्याचार सबै छोरी मान्छेले मात्र भोग्नुपर्ने रहेछ । विवाहमा प्रेम, त्याग समर्पण सबै हुनुपर्छ तर पछिल्ला चरणका विवाहहरूमा सम्झौता र स्वार्थ बाहेक अरू केही पनि देखिनँ ।

समतामूलक समाजको परिकल्पना पनि गर्ने, त्यही अनुरुप आफूलाई ढाल्न पनि नसक्ने समाजमा स्थापित छौँ हामी । मैले अहिले पनि हाम्रो समाजमा देखेकी छु, जापान, कोरिया, अष्ट्रेलिया जस्ता विकसित मुलुकहरूमा भएका अधवैँसेलाई आफ्ना फूलजस्ता छोरीहरूको विवाह गर्न तयार हुन्छन् । ‘जेनेरेशन ग्याप’ का कारण कयौँको घरबार विघटन हुन पुगेका छन् ।

समाजका धेरै छोरीहरूले आफ्नो आवाज उठाउन पनि सक्दैनन् । अनमेल विवाह, मन नपर्दा नपर्दै आफ्नो परिवारका लागि भए पनि विवाह गर्न विवश छन् । म त भन्छु, हरेक छोरीहरूले एक्लै बाँच्ने र हिँड्ने साहस राख्नुपर्छ ।

बाल्यकाल बाबुको नियन्त्रणमा, जवानी श्रीमानको नियन्त्रणमा अनि बुढेसकाल छोराको नियन्त्रणमा । अनि हाम्रो जिन्दगी सधैँभरि अरूकै नियन्त्रणमा मात्रै चलाउनुपर्ने ?

छोरी मान्छेको जिन्दगी पराईको घरमा जाने, भाँडा धुने, उनीहरूका जहानलाई खाना खुवाउने, उनीहरूको इज्जतको ख्याल गरिदिने, उनीहरूको कुल र वंश जोगाउने । के यति मात्रै हो त त हाम्रो प्रयोजन ? जब उनीहरूको घरमा काम, उनीहरूको कुलको इज्जतका लागि आफ्नो सम्पूर्ण रहर समर्पण गर्नुपर्छ, त्यतिबेला छोरी हुनु पनि ठूलो अपराध जस्तो लाग्छ ।

साँच्चै छोरी मान्छेको जिन्दगी खुकुरीको धारमाथि हुँदो रहेछ । घरको काम र दिक्दारीले निरास भएको बेलामा बाआमाको फोनमा हरेक पटक कहिले आउँछेस् भन्ने सवाल आउँछ । त्यतिबेला मन भारी भएर भक्कानो फुट्छ तर रुन पाउँदिन । एउटी छोरी मान्छेले क–कसको चिन्ता लिनु दिदी ? श्रीमानका आफन्त, परिवार सबैलाई रिझाउँदा रिझाउँदै म त आफू को हो भन्ने पहिचान नै बिर्सिसकेँ ।

रहर लाग्दा र आशलाग्दा जिन्दगीको समय यसैगरी विघटन हुँदै गइरहेको छ ? दिदी, अर्को सत्य के हो भने उहाँले मलाई यता घरकुरुवा जस्तै बनाएर युकेमा अर्को विवाह गर्नुभएको थाहा पाएँ ।

यो कुरा मैले कसैसँग सोधिनँ र भनिनँ पनि । मनमा उठेको ज्वालामुखीलाई भित्रभित्र दबाउने कोसिस गरेर जापानिज भाषा सिकेँ । भरे राति नौ बजेको फ्लाइट छ । म कसैको घर कुरुवा हैन, अस्तित्व र पहिचान बन्न चाहन्छु ।

इराको इमेल पढिसकेपछि लामो सास फेरेँ ।

छतमा गएर आकाशतिर हेरेँ । भर्खरै एउटा जहाज उड्यो ।

मनमनै भनेँ– प्यारी बहिनी ! तिमीलाई शुभकामना र शुभेच्छा !