गाउँघरमा बस्नेहरूको लागि सहर सपना हो ।  शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार र वैदेशिक यात्रासँग सम्बन्धित हरेक सेवा सुविधा काठमाडौँमा सीमित छ । अहिले मात्र होइन उहिल्यै पनि मानिसको व्यक्तित्व विकासको मूल थलो सहर नै थियो । सहरले प्रञा र चेतनाको बाटोलाई फराकिलो बनाउँछ । गाउँका मानिस अवसर खोज्न सहर र त्यहाँबाट विदेश लाग्ने परम्परा पुरानै हो । अहिले खुल्ला विश्वमा त त्यो क्रमले अझ फाँटिलो रुप धारण गरेको छ ।

हाम्रो सन्दर्भमा हेर्ने हो भने पनि तनहूँका भानुभक्त आचार्य, पोखरामा जन्मिएका कविशिरोमणि लेखनाथ पौड्यालजस्ता स्वनामधन्य कवि समेत काठमाडौंले प्रमाणित गरिदिएपछि अमर बने । राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिकदेखि सांस्कृतिक विषयमा समेत यही मनोविज्ञान लागू हुन्छ ।  काठमाडौंसंग आशा र गुनासा दुवै छ । काठमाडौं भित्रिएपछि पहिलो समस्या गाँस, बास, कपासकै हो । सामान्य कमाईबाट यहाँको दैनिकी चल्दैन । हिङदेखि हर्दीसम्म बजारमा भर पर्नुपर्छ ।

धेरै मानिसको उपस्थितिका कारण भनेजस्तो डेरा पाउन सम्भव छैन । यही समस्याको निदान खोज्न काठमाडौं उपत्यकामा यत्र, तत्र, सर्वत्र निजीक्षेत्रमा होस्टेल खुलेका छन् । यस्ता होस्टेलले सामाजिक सुरक्षा सहित बस्ने खाने सेवा प्रवाह गर्दै आएका कारण पनि भरोसा बढेको हो ।

होस्टेल विशेषगरी काठमाडौं बाहिरबाट आएका विद्यार्थी, विदेश जाने तयारीमा रहेका र एक्लो रहेर जागिर खानेका लागि राम्रो आवासको माध्यम हो । जुनसुकै समयमा काम गर्न होस्टेलले सहज वातावरण बनाइदिएको छ ।

काठमाडौँमा केही समय अगाडि धमाधम बढिरहेका होस्टेलहरू पछिल्लो समय बन्द हुने अवस्थामा पुगेका छन् । कारण लामो समयसम्म होस्टेलमा बस्ने विद्यार्थीहरू पातलिएपछि व्यवसाय धर्मराएको हो । प्लस टु को शिक्षा अधिकांशले आफ्नै घरगाउँ या सदरमुकामका स्कुल, क्याम्पसबाट लिन्छन् । विदेश जान भाषा र कन्सल्टेन्सीको कागजात मिलाउन आउनेहरू नै प्रमुख रूपमा होस्टेलका उपभोक्ता हुन ।

युवापुस्ता विदेशिने क्रम तीव्र छ । अनौपचारिक तथ्यांकअनुसार अहिले दैनिक १५ सय बढीले देश छोड्छन् । विदेशबाट आउने हवाई चापले नेपालको त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल चौबीसै घण्टा व्यस्त हुन्छ । अझ दश जोड दुई पढेका पिँढीमा बिदेसिने एकखाले भूत नै चढेको छ भन्दा फरक पर्दैन । यसरी विद्यार्थीहरू दैनिक रूपमा बाहिर नेपालको धेरै क्षेत्रमा असर परेको छ । त्यसमा पनि अहिले होस्टेल व्यवसायमै आग्लो लाग्ने अवस्था आएको  गुनासो व्यवसायीहरूको छ ।

पहिला विश्वव्यापी फैलिएको कोरोना महामारीले देशभर भएको लकडाउनको प्रभाव होस्टल व्यवसायीमा नराम्रोसँग परेको थियो । अहिले घरभाडादेखि खाद्य सामग्रीमा अत्यधिक मूल्यवृद्धि र पानीको अभावले व्यवसायीहरु टिक्न हम्मे भएको बताउँछन् । अघिल्लो वर्ष भन्दा यो वर्ष होस्टेलमा बस्ने आधा संख्या घटेको  बताइन्छ ।  कलेजमा पनि जुन संख्यामा विद्यार्थीहरू भर्ना हुनुपर्ने हो, त्यो मात्रामा नै विद्यार्थी छैनन् जसले गर्दा होस्टेलमा पनि कम मानिसको उपस्थिति भएको नेपाल होस्टेल एशोसियसनका केन्द्रीय केन्द्रीय अध्यक्ष अरुण पराजुली बताउँछन् ।

उनी भन्छन् ‘मागको हिसाबकिताब नगरी अहिले होस्टेलहरू बढिरहेका छन् , जसमा विद्यार्थी नहुनु अहिलेको होस्टल व्यवसायको निकै ठूलो जटिलता हो । यसका साथै महँगी अर्को चुनौतीका रूपमा देखिएको छ ।’ होस्टेलमा देशभरबाट विद्यार्थी आउने गर्छन् । काठमाडौं बाहिरबाट आउने अधिकांशको किशोर किशोरी मात्र हैन, अभिभावक पनि सन्तानलाई होस्टेलमा राख्न रुचाउँछन् ।

एउटा कोठामा कति जना बस्छन् त ? कोठाको साइज अनुसार तीन देखि ४ जना सम्म राखेर सेवा सुविधा दिने पराजुली बताउँछन् । कोठामा पनि ठूलो कोठामा ४ जनासम्म पनि राख्ने गरिएको छ । कुनै कोठा सानो छ भने सिंगल पनि राख्ने गरेको उनी बताउँछन् ।

कोठाको आकार हेरेर ११ हजार देखि १४ हजार भित्र खान बस्न प्याकेजमा होस्टेलले सुविधा उपलब्ध गराउँछ । होस्टेलमा बसेका विद्यार्थीहरूमा कुनै स्वास्थ्य समस्या आयो भने अभिभावकसंगको परामर्शमा अस्पताल लैजाने व्यवस्था होस्टेल प्रशासनले मिलाउँछ । सुरक्षाका लागि वार्डेनहरुको व्यवस्था मिलाइएको उनको भनाइ छ । किशोरी र महिला हकमा होस्टेलहरुले अझ सावधानी अपनाउँछन् ।

खानपान, मनोरन्जन, वाईफाई हरेक गतिविधिका लागि समय निर्धारण गरिएको हुन्छ । ब्वाईज होस्टेलमा पनि उनीहरुको बाहिरी गतिविधि र खानपानको निगरानी गर्ने गरिएको बताइन्छ । बाहिरको कुसंगत, लागू पदार्थ दुर्व्यसनको प्रभाव नपरोस् भन्नका लागि पनि होस्टेलले निगरानी राख्ने गरेको सञ्चालकहरू बताउँछन् ।

अध्यक्ष पराजुली सर्वसुलभ पैसामा गुनासो आउन नदिने गरी अधिकतम सेवा सुविधा दिने गरेको दाबी गर्छन् । होस्टेल पूर्णतः शैक्षिक वातावरण केन्द्रित भएकाले पनि विद्यार्थीहरूको भरोसा बढेको उनको बुझाई छ । विद्यार्थीहरूले शारीरिक र मानसिक रूपमै होस्टेललाई घरकै रूपमा ग्रहण गरुन् भन्ने आफूहरूको ध्यान केन्द्रित हुने गरेको  सञ्चालकहरू बताउँछन् ।

काठमाडौँ जस्तो बाक्लो जनसंख्या भएको सहरमा विद्यार्थीलाई बस्न, काम गर्ने एकल व्यक्तिहरूका होस्टेलहरू निकै प्रभावकारी बनेको छ । पछिल्लो समय धेरै होस्टेल बन्द हुने अवस्थामा पुगेको अर्का व्यवसायी कृष्णा तिवारी बताउँछिन् ।

होस्टेल स्कुल कलेज पढ्ने विद्यार्थीको लागि मात्र हैन काठमाडौँ जस्तो सहरको लागि एउटा सजिलो वासस्थानको माध्यम रहिआएको छ ।  बिहान बेलुका होस्टेलमा बस्न र काम गर्नेहरूको लागि अत्यन्तै सहज बनेको होस्टेल अहिले व्यवसायमा अहिले केही मात्रामा शुल्क घटाउँदा पनि विद्यार्थीहरू नआएको गुनासो उनको छ ।

होस्टेल एउटा सजिलो र आफू एक्लै काठमाडौँ बस्दा सुरक्षित महसुस हुने नयाँ बानेश्वरमा रहेको आइभीवाई रेसिडेन्स गल्र्स होस्टेलमा बस्ने सपना रायमाझी बताउँछिन् । आफू पहिला उक्त होस्टेलमा भर्ना हुन आउँदा भएका साथीहरू मध्ये अहिले धेरै कम भएको अनुभव गर्छिन् ।

उनी भन्छिन्, ‘म यो होस्टेलमा बिहान बेलुका बस्छु ।  दिउँसो काममा जान्छु ।  खान, बस्न मात्र हैन सामाजिक सुरक्षाका दृष्टिले पनि राम्रो भएकाले होस्टलको बसाई मलाई एकदमै मनपर्छ’ महिनाको १३ हजार रुपैयाँ तिरेर दैनिक बिहान बेलुकाको खाना र अफिस छुट्टी हुँदा खाजाको राम्रो व्यवस्था भएको कारण होस्टल बसाई खर्चिलो नभएको विश्लेषण उनको छ । अझ खाना पकाउने, सरसफाईको समय बच्ने हुँदा त्यो समय आफ्नो बृत्तिविकासमा लगाउन सकिने बुझाई छ ।

उनी थप्छिन्– ‘होस्टेलमा खाना र बस्न सबै राम्रो छ । तर अहिले चिसो एकदमै बढेको छ तर पनि हामीले चिसो पानी गर्नुपर्छ । जाडोको समयमा कम्तीमा  तातोपानी प्रयोग गर्न पाए जाति हुन्थ्यो ।’

‘घरबाट कलेज आउन २ वटा बस चढ्नु पर्छ । त्यसैले समयको बचतका लागि होस्टेल बसेकी छु ।’ होस्टेलमा बस्ने करिस्मा रोक्का भन्छिन्  । लेलाङबाट त्रिभुवन विश्वविद्यालय आउन २ वटा बस चढ्नुपर्छ । पढ्ने समय बाटैमा सकिने भएकाले होस्टेल बसेर पढ्नु परेको उनी बताउँछिन् ।

‘महिनाको ९ हजार तिर्छु । पैसा अनुसार सेवा सुविधा राम्रो पाएकी छु । खाना पनि स्वस्थकर नै छ ।  पानीमा भने केही समस्या छ । इनारको पानी हप्तामा दुई दिन मात्र चलाउन पाइन्छ । त्यसमा पनि नुहाएको दिन कपडा धुन पाइँदैन ’ पानीको राम्रो व्यवस्थापन भए उचित उनको भनाइ छ ।  एउटा कोठामा आफूहरू दुई जना बसेको उनी बताउँछिन् । होस्टेलले बिदाको बेलामा घर जान आउने सहज वातावरण दिएको उनको भनाइ छ ।

होस्टेललाई घर भाडा लगाउनेको पनि आफ्नै दुखेसो छ । अनामनगरस्थित आफ्नो तीनतले घर भाडामा दिएका महेन्द्रनाथ राई घर खाली गराउने बताउँछन् । होस्टेललाई पानी पुर्याउन कठिन रहेको बताउने उनी धाराबाट नियमित पानी नआउने, जमिनमुनिको पानी तान्दा तान्दा भविष्यमा बस्न बनाएको घर नै धरापमा पुग्ने अवस्था आएको बताउँछन् । पचासौँ मानिस एउटा घरमा बस्दा त्यसको प्रभाव छरछिमेकमा पर्ने भएकाले गुनासो आएको भनाइ राईको छ ।

खुलेका कतिपय होस्टेल दर्ता प्रक्रियामा आएका छैनन् । तिनीहरूलाई कानुनी प्रक्रियामा ल्याउने योजनामा एशोसिएसन रहेको बताइन्छ ।

बजारको आंकलन नगरी देखासिकीमा व्यवसाय गर्ने प्रचलन छ । होस्टेल व्यवसायमा पनि त्यो रोग देखिएको छ । होस्टेलमा बस्ने उपभोक्ता घट्ने लगानी बढ्ने प्रवृत्ति आफैँमा आत्मघाती हो । शैक्षिक परामर्शदाता कम्पनी र भाषा सिकाउने केन्द्र नजिकैको दुरीका होस्टेल खचाखच भएको पाइएको छ । यस दृष्टिले होस्टेल व्यवसाय एक प्रकार मौसमी बन्दै गएको प्रमाण हो यो । त्यसैले बजारको अवस्था हेरी घरलौरी खुलेका होस्टेललाई नियमन गर्न आवश्यक छ । यसतर्फ सरोकारवालाको ध्यान जान जरुरी छ ।

काठमाडौं बाहिर उल्टो छ अवस्था

बहुचर्चित दोलखाको जिरी प्राविधिक शिक्षालयको होस्टेलको अवस्था भने विपरीत छ । विद्यार्थीको माग धान्न नसक्दा धेरै विद्यार्थी होस्टेलको सेवाबाट बन्चित छन् । २०७२ सालको भूकम्प अघि लगभग २४० जना विद्यार्थी आवासीय रूपमा बस्ने व्यवस्था भएको होस्टेल संरचना ध्वस्त भएपछि १५० जनामा खुम्चिएको छ ।  शिक्षालयमा कार्यरत कुमार अधिकारीका अनुसार होस्टेलको अत्यधिक माग भए पनि पूरा गर्न असम्भव छ । अहिले छात्रालाई होस्टेलमा प्राथमिकता दिइएको बताइन्छ ।

सरकारले सीमान्तकृत र छात्रवृत्तिमा आएका विद्यार्थीलाई होस्टेल उपलब्ध गराउनुपर्ने नियम ल्याएको छ । यद्यपि संरचनाको अभावमा सेवा दिन नसकेको बाध्यता अधिकारी स्वीकार्छन ।

जिरीको प्राविधिक शिक्षालयमा फार्मेसी, नर्सिङ पनि पढाइ हुने भएकोले त्यहीँका प्राविधिकबाट स्वास्थ्य सेवा दिने गरिएको छ । सरकारी स्वामित्वमा रहेकाले शिक्षालयले नर्सिङहरूले सुविधा दिने र केही समस्या भयो भने नजिकै रहेको जिरी अस्पतालमा लगी उपचार सेवा प्रदान गरेको अधिकारी बताउँछन् ।