भुटानी शरणार्थीहरू ३० वर्षभन्दा बढी समयदेखि पूर्वी नेपालको झापा र मोरङमा बस्दै आएका छन् । सन् १९९० देखि नेपालको पूर्वी क्षेत्रमा बसोबास गर्दै आएका उनीहरू नेपालको नजरमा गैर-नागरिक हुन्। नेपाल र भुटानबीच कयौँ चरणका वार्ता भइसक्दा पनि यो समस्याले निकास पाएको छैन ।

मोरङ र झापामा आश्रय लिइरहेका उनीहरूमध्ये धेरैजसो आफ्नो भविष्य सुरक्षित गर्न तेस्रो देशमा पुनर्स्थापनाको विकल्पमा गएका छन् ।

शरणार्थी समस्याको समाधान खोज्न भुटान तयार हुने कुनै सम्भावना नदेखेर उनीहरूले त्यो विकल्प रोजे । भारतको असममा बसोबास गर्ने गैर-नागरिकहरू सन् २००७ देखि आफ्नो घर (भुटान) फर्किएका छन् । यता नेपालमा रहेकाहरूले अमेरिका, अष्ट्रेलिया, बेलायत, क्यानडा, नर्वे, डेनमार्क, नेदरल्याण्ड लगायत तेस्रो देशमा पुनर्वासको विकल्प रोजेका छन् ।

नेपाल र भुटानी शरणार्थी तेस्रो मुलुकमा बसोबास गरेपछि भुटानले आफ्ना नागरिकलाई स्वदेश फर्काएर ‘कूटनीतिक जित’ हासिल गर्ने प्रयासलाई विश्वले हेरिरहेको छ । भुटानी शरणार्थी प्रमाणीकरणका चार आधारमा सहमति गरेर तीनचौथाइ नागरिकलाई स्वदेश फिर्ता गर्नुपर्ने बमोजिमको वार्ता र प्रतिबद्धतापछि भुटान भागेको छ । यसले भुटानलाई विश्वले प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा विश्वास गर्न सक्ने अवस्था छैन ।

पुनर्वाससँगै तेस्रो मुलुक पुगेका भुटानी शरणार्थीहरू अहिले त्यही दर्जामा रहेनन् । उनीहरूको पहिचानबाट शरणार्थी शब्द हटाइएको छ । यो कामले शरणार्थी समस्याको वैकल्पिक समाधान दिन सफल भयो। भुटानी शरणार्थी समस्याको समाधानका लागि तीनवटा विकल्प प्रस्तुत गरिएको थियो । ती विकल्पहरूमध्ये तेस्रो पुनर्वास प्रक्रिया मात्रै सफल भयो । बाँकी दुई विकल्प ‘स्वदेश फिर्ता’ र ‘स्थानीयकरण’ नामका मात्रै विकल्पका रूपमा बाँकी छन्।

‘स्वदेश फिर्ता’ भन्नाले भुटानमा फर्कनु र ‘स्थानीयकरण’ भन्नाले नेपालमै अधिकार दिएर नेपाली नागरिकता दिनु हो। तेस्रो देश पुनर्वास प्रक्रिया पनि सन् २०१६ देखि बन्द भएको छ । जबकि अन्य दुई विकल्प कहिल्यै सुरु गरिएन। भुटान आफ्ना नागरिकलाई नेपाल र भुटानबाट अलग गरेर नेपालीका रुपमा राख्न तयार छैन ।

अब प्रश्न उठ्छ, नेपालमा रहेका ७ हजार भुटानी शरणार्थी अझैसम्म त्यही हालतमा कहिलेसम्म बस्ने ? कतिञ्जेलसम्म उनीहरूले भुटानी शरणार्थीकरु रुपमा त्यहाँ बसोबास गर्नुपर्छ?

यिनै शिविरहरूका शरणार्थीबारेमा हामी अन्य देशमा रहेकाहरूले बेलाबेला हाम्रा चिन्ता र सरोकारका मुद्दामा बेला बेला छलफल र बहस गर्दै आएका छौँ । हाम्रा कतिपय समुदाय भुटानी नभई आफूलाई नेपाली मात्रै भन्न चाहन्छन् । अब, किन आफूलाई (एनआरएन) का रुपमा चिनाउँदैनन् ? आफूलाई भुटानको नेपाली भन्ने अर्को भीड पनि छ । आफ्नो पहिचान नेपालीभन्दा भुटानी रहेको उनीहरूको तर्क छ । नेपाल आएर शरणार्थी भएर बसोबास गर्ने र अहिले विभिन्न तेस्रो मुलुकमा पुगेका नेपाली भाषी भुटानीहरूको पेशा थाहा छ ? यो प्रश्न बारम्बार उठेको छ वा उठिरहने छ । तेस्रो मुलुकमा बसोबास गर्ने भुटानीहरूको परिचय विस्तारै शरणार्थीबाट हट्दैछ भने पूर्वी नेपालमा बस्नेहरू अझै शरणार्थीकै दर्जामा छन् ।

अहिले राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी (रासु्पा)का सहप्रवक्ता रमेश प्रसाई अमेरिका आएका छन् । उनलाई नेपालीसँगै नेपाली भाषी भुटानी समुदायले पनि स्वागत र सम्मान गरिरहेका छन् । यसै क्रममा भुटानी समुदायबीच पेन्सिलभेनियाको ह्यारिसबर्गमा आयोजित एक कार्यक्रममा उनले भने, ‘तिमीहरू सबै नेपाली हौ, भुटानी मान्न तयार छौ ?’

नेपालको एउटा राष्ट्रिय पार्टीका सह-प्रवक्ताले यस्तो अभिव्यक्ति दिएको मैले धेरै सुनेको छु। अब उनको अभिव्यक्तिलाई यसरी सामान्य लिनु पनि कसरी भन्न सकिन्छ ? केही समयअघि यही विषयमा एउटा फोरममा भुटानी समाजका एकजना वरिष्ठ व्यक्तिले भनेका थिए, ‘सन् १९७२ मा भुटानका तेस्रो राजा जिग्मे दोर्जी वाङ्चुक नेपालीले भुटान र उनका छोरा चौथो राजा जिग्मे सिङ्ये वाङ्चुकलाई भेट्टाए । नेपाली भाषी जनतालाई देशबाट निष्कासन गरेकै कारण भुटानी राजालाई विश्व समुदायले प्रश्न उठाइरहन्छ । हामी नेपाली भाषीहरूले यस्ता कुरा सुनेका छौँ ।

अहिले रमेश प्रसाईं हामीलाई भुटानी मान्न तयार छैनन् । चिनेजानेका रमेश प्रसाईंले हामीलाई स्वीकार्न नसक्ने, अब हामी भुटानी बोल्ने नेपाली हौं भनेर कसरी भनौँ ? रमेश प्रसाईंकै भाषामा नेपाल सरकारले त्यसबेला भुटानीलाई नागरिकता दियो त ? तर अब भुटानी हुन तयार छैनौं । वास्तविक रमेश प्रसाई को हुन् भन्ने प्रश्न अहिले उठिरहेको छ । एकदमै गहकिला वक्ता, सञ्चारकर्ता र स्पष्ट बोल्ने वा लाखौँ भुटानीले चिनेका रमेश प्रसाईं कुन चाहिँ वास्तविक हुन् त?

अमेरिकामा रमेश प्रसाईंले हामी सबै नेपाली भएकाले तिमीहरू पनि नेपाली हौ भन्नुभयो । हामीसँग नेपाली भएको प्रमाण हुनुपर्छ, जुन नेपालसँग भुटानीको सम्बन्धको प्रमाण हो। नेपाली भाषा बोल्ने सबै नेपाली होइनन् । जस्तै अंग्रेजी बोल्ने सबै अंग्रेज होइनन्। रीतिरिवाज, नेपाली संस्कार, संस्कृत र चाडर्वलाई मैले हाम्रा पुस्ताबाटै लिएर आएको छु । त्यो हाम्रो सम्पत्ति हुनुपर्छ। हामीले यसबारे जान्नै पर्छ। तपाईंले हाम्रो पहिचान स्थापित गर्न खोज्नु भएको छैन। अब रमेश प्रसाईंले (तेस्रो देश) र भुटानी जनताबारे धेरै चिन्ता लिनु पर्दैन । यदि तपाईं यसलाई फेरि उठाउन चाहनुहुन्छ भने यसलाई पूर्वी नेपालमा बस्ने भुटानीहरूकहाँ लैजानुहोस्। रमेश प्रसाईंजी तपाईले भनेझैँ पूर्वी नेपालमा बसोबास गर्ने भुटानीहरू पनि नेपाली हुन् त ? यदि त्यसो हो भने उनीहरूलाई नागरिकता दिने व्यवस्थाका लागि ल‍गत थपिनुपर्छ ।

उनीहरूको राय लिनुहोस् र ‘स्थानीयकरण’ को मुद्दामा सहयोग गर्नुहोस्। तपाईंको पार्टीले पूर्वी नेपालमा बसोबास गर्ने भुटानी जनताको मुद्दा संसद्‍मा उठाउन कति पहल गरेको छ ? सम्बन्धित ठाउँमा छलफल गर्नुपर्ने विषयमा विदेश आएर बोल्नुको अर्थ छैन । घोक्रो मात्रै सुक्छ । नेपालको नागरिकता दिने कानुन परिमार्जन हुनुपर्छ भन्ने कुरामा म सहमत छु । नेपालीलाई नागरिकता दिने कुरा त्यति सजिलो छैन । निर्वासित भुटानी जनताको आफ्नै अधिकार छ ।

त्यसैले त्यहाँ बसोबास गर्नेहरू तपाईंले भनेजस्तै नेपाली होइनन्, हामीले भनेजस्तै भुटानी हुन् । पूर्वी नेपालमा बसोबास गर्ने भुटानीहरूलाई परिचयपत्र र यात्रा अनुमति प्रदान गर्ने कार्य गृहमन्त्रालय अन्तर्गत पर्दछ। अहिलेलाई त्यति गरिदिनु भएमा भुटानीलाई ठूलो राहत हुने छ । यसका लागि कानुन संशोधन गर्नुपर्ने आवश्यकता छैन । तपाईंको पार्टीका सभापति रवि लामिछाने गृहमन्त्री भएकाले यो काम हुन सक्छ । प्रक्रिया टुंगोमा पुर्‍याएर काम छिटो गर्न सकिन्छ। अन्त्यमा रमेश प्रसाईंलाई अनुरोध, ‘हाम्रो पहिचान जे छ, त्यसलाई स्वीकार गर्नुहोस्।’

हाल – अमेरिका