आज पुस १६ । ठीक ४९ वर्षअघि नेपालकै पहिलो जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री बीपी कोइराला मेलमिलापको नीति लिएर स्वदेश फर्किएका थिए । कांग्रेसका नेताहरुले आज राष्ट्रिय मेलमिलाप दिवसका रुपमा बीपीलाई स्मरण गर्दैछन् । तर, जोसँग मिलापको नीति लिए, उसैले बीपीको नीतिको सान्दर्भिकता र महत्व बुझेनन् अनि स्वयं कांग्रेस र यसका नेताहरुले पनि।

नेपालमा मेलमिलापभन्दा धोकाधडीको राजनीति चल्छ । सायद राजनीतिमा यस्तै हुन्छ होला । पहिले राणाले राजालाई, पछि राजाले कांग्रेसलाई, अनि विस्तारै एउटा दलले अर्को दललाई, एक नेताले अर्को नेतालाई, यस्तै-यस्तै । यहाँ प्रसंग जोड्न खोजिएको बीपी कोइरालाको हो र उनले आफ्नो राजनीतिक जीवनमा कस कसबाट धोका पाए भन्ने हो ।

बीपीले राष्ट्रियता र प्रजातन्त्रका सवालमा कोही कसैसँग सम्झौता गरेनन् । न कसैलाई दोष नै लगाए । बीपी मुलुकमा जनताको शासन होस् भन्ने चाहन्थे । यसो भनिरहँदा राजाको गद्दीमाथि कहिल्यै प्रश्न उठाएनन् । तर, तिनै बीपीलाई दरबारले पटक-पटक धोका दियो ।

पार्टीकै केही नेताले पनि साथ छाडे । अनि, नजिकको छिमेकी मुलुक भारतले पनि उनै बीपीलाई धोका दियो ।

यो आलेखमा बीपीलाई यी तीन पक्ष दरबार, पार्टीका नेता अनि भारतले कसरी धोका दियो भनेर केलाउन खोजिएको छ ।

बीपीका लागि दरबार सधैं तरबार

जब २००७ सालमा नेपाली कांग्रेसले देशव्यापी आन्दोलन घोषणा गर्यो, राणा मात्रै होइन, राजा पनि तर्सिए । राजा त्रिभुवन दरबारबाट निस्केर पाल्पा पुग्ने योजनामा थिए । तर, उनी भारतीय दूतावास हुँदै दिल्ली पुगे। भारतको मध्यस्थतामा राजा, राणा र कांग्रेसबीच सहमति भयो । त्यही सहमतिअनुसार २००७ साल फागुन ७ गते राणा शासनको अन्त्य र प्रजातन्त्रको घोषणा गरियो ।

मोहन शमशेरको नेतृत्वमा यी तीनै पक्ष सम्मिलित मन्त्रिपरिषद बन्यो । मन्त्रिपरिषदमा कांग्रेसको नेतृत्व गरेका थिए बीपी कोइरालाले गृहमन्त्रीका रुपमा । सहमतिअनुसार एक वर्षभित्र संविधानसभाको चुनाव गर्ने भन्ने थियो । तर, राजा त्रिभुवनले चुनाव टार्दै गए । एकातिर चुनाव हुन सकेन, अर्कातिर सरकार पनि स्थिर हुन सकेन । फागुनमा बनेको सरकार कात्तिकमै ढल्यो । पहिले बीपीलाई गृहमन्त्रीबाट राजीनामा गर्न लगाइयो । प्रधानमन्त्री मोहन शमशेरले पनि राजीनामा दिए ।

गृहमन्त्रीबाट राजीनामा गराउँदा बीपीलाई प्रधानमन्त्री बनाउने भनिएको थियो । तर, बीपीलाई होइन, मातृकाप्रसाद कोइरालालाई प्रधानमन्त्री बनाइयो । बीपीमाथि राजा त्रिभुवनले सबैभन्दा ठूलो घात यहीँ गरेका थिए ।

पहिले राणाको अधीनमा रहेको राजदरबार प्रजातन्त्र आएपछि शक्तिशाली बनिरहेको थियो । त्रिभुवनपछि राजा बनेका महेन्द्र त बीपीप्रति झनै अनुदार र कठोर बने । बीपी र महेन्द्रबीच व्यक्तिगत घनिष्ठ सम्बन्ध पनि थियो । महेन्द्र दरबारभित्रै समस्यामा पर्दा बीपीले सघाएका थिए भनेर त दरबार निकटस्थले नै बताउने गरेका थिए ।

जब महेन्द्रकी पत्नी इन्द्र राज्यलक्ष्मीको निधन भयो, महेन्द्रले इन्द्रकै कान्छी बहिनी रत्नलाई बिवाह गर्न चाहन्थे । तर, राजा त्रिभुवन सहमत थिएनन् । बीपीले नै रत्नसँग महेन्द्रको विवाहका लागि त्रिभुवनलाई राजी बनाएका थिए  

जब महेन्द्रकी पत्नी अर्थात तत्कालीन युवराज्ञी इन्द्र राज्यलक्ष्मीको निधन भयो, महेन्द्रले इन्द्रकै कान्छी बहिनी रत्नलाई बिवाह गर्न चाहन्थे । तर, राजा त्रिभुवन सहमत थिएनन् । प्रजातन्त्र आइसकेकाले राणाकी छोरीसँग विवाह गर्न नहुने उनको तर्क थियो । राजा त्रिभुवन र युवराज महेन्द्रबीच रत्नसँगको विवाहको विषयमा झगडा परिरहेका बेला बिपीले नै रत्नसँग महेन्द्रको विवाहका लागि त्रिभुवनलाई राजी बनाएका थिए । यसरी व्यक्तिगत जीवनमै सघाएका बीपीलाई उनै महेन्द्रले सबैभन्दा ठूलो धोका दिए ।

२०१५ सालको फागुनमा संविधानसभा चुनाव गर्ने भनिएकोमा महेन्द्रले एकाएक संसदीय चुनावको घोषणा गरिदिए । बीपीले त्यसलाई पनि स्वीकार गरे । पार्टीलाई पनि सहमत गराए । २०१५ साल फागुन ७ गते सुरु भएको चुनाव ४५ दिन चल्यो । एक सय नौ सिट रहेकोमा कांग्रेसले ७४ सिट जित्यो । निर्वाचन परिणामप्रति महेन्द्र खुसी थिएनन् ।

चुनावको नतिजा आएको कैयौं हप्तापछि २०१६ असार १६ गते मध्यराति मात्रै महेन्द्रले संसदको पहिलो बैठक बोलाए । बीपी नै प्रधानमन्त्री बन्ने निश्चित थियो । महेन्द्र भने बीपीलाई प्रधानमन्त्री बनाउन चाहँदैनथे । तर, उनै बीपी एक वर्षपछि पद छाड्ने सर्तमा प्रधानमन्त्री नियुक्तिका लागि सिफारिस भए । बीपीलाई प्रधानमन्त्री नियुक्त गरियो । यसरी बीपी नेपालकै पहिलो जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री भए ।

बीपी प्रधानमन्त्री, महेन्द्र राजा । यी दुवैबीच व्यक्तित्वको टकराव बढ्न थाल्यो । अन्तर्राष्ट्रिय रुपमा पनि बीपीको प्रभाव बढ्न थाल्यो । महेन्द्रले यो देखिसहेनन् । २०१७ साल पुस १ गते महेन्द्रले कु गरिदिए, संसद भंग गरिदिए, प्रधानमन्त्री बीपीसहित मन्त्रीहरुलाई जेल हालिदिए ।

२०२८ साल माघ १७ गते राजा महेन्द्रको निधन भएपछि नयाँ राजा बने वीरेन्द्र । महेन्द्रभन्दा अलि उदार मानिन्थे वीरेन्द्र । पढेलेखेका पनि थिए । अन्तर्राष्ट्रिय परिवेश पनि फरक थियो । देशमै पनि आन्दोलन चलिरहेको थियो । भारतले दक्षिण एसियाका अन्य देशसँगै नेपालको राजनीतिमा पनि एकपछि अर्को हस्तक्षेप बढाउँदै थियो । भारतमै निर्वासनमा रहेका बीपी कोइरालाले यसलाई राम्ररी बुझेका थिए । देशमा प्रजातन्त्र पुनर्वहाली र राष्ट्रियताको रक्षाका लागि कांग्रेस र राजा मिल्नुपर्छ भन्दै राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति लिएर बीपी कोइराला २०३३ साल पुस १६ गते स्वदेश फर्किए ।

तर, राजा वीरेन्द्रले बीपीलाई विमानस्थलमै पक्राउ गरी सिधै सुन्दरीजल जेल पुर्याइदिए । वीरेन्द्रले पनि बीपीलाई बुझेनन् । बीपीको स्वास्थ उपचारमा वीरेन्द्रले तत्परता देखाए तर राजनीतिक रुपमा भने वीरेन्द्र पनि कठोर बने ।

भारत : जसका लागि लडे, उसैले रुचाएन

नेपालका राजाहरुले त बीपीलाई धोका दिए नै, नेपालको सबैभन्दा नजिकको छिमेकी भारतको संस्थापन पक्षले पनि बीपीलाई पटक्कै रुचाएन । बीपी तिनै व्यक्ति हुन्, जसले भारतमा प्रजातन्त्र नआई नेपालमा प्रजातन्त्र ल्याउन सम्भव छैन भनेर भारतमा चलेको अंग्रेजविरोधी आन्दोलनमा आफैं संलग्न भएका थिए । आन्दोलनका क्रममा उनी पक्राउसमेत परे । बेलायतले भारतलाई स्वतन्त्र बनाएपछि बीपीले नेपालमा आन्दोलनका लागि आह्वान गरेका थिए ।

जतिबेला राजा, राणा र कांग्रेसबीच दिल्लीमा सहमति भयो, भारतमा प्रधानमन्त्री थिए जवाहरलाल नेहरु । सोही सहमतिका आधारमा नेपालमा प्रजातन्त्र घोषणासँगै नयाँ सरकार बनाइएको थियो । फागुनमा गृहमन्त्री बनेका बीपीले कात्तिकमा राजीनामा दिए । राजीनामा दिँदा उनलाई प्रधानमन्त्री बनाउने भनिएको थियो । तर, नेहरुकै दबावमा त्रिभुवनले बीपीलाई प्रधानमन्त्री बनाएनन् । बरु उनकै दाजु मातृकाप्रसाद कोइरालालाई प्रधानमन्त्री बनाइयो । मातृका दरबार र भारतप्रति लचिलो रहेको प्रदीप गिरिद्वारा सम्पादित ‘विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाः आधारभूत संकलन’ नामक पुस्तकमा उल्लेख छ ।

पहिले कांग्रेसकै सभापति रहेका मातृकालाई पार्टी छाड्न लगाइयो । मातृकाले नेपाल प्रजा पार्टी बनाए, त्यसपछि फेरि प्रधानमन्त्री बने । अनि जुन नेता भारतप्रति लचिलो छन्, पालैपालो प्रधानमन्त्री बने । जस्तो- टंकप्रसाद आचार्य र के आई सिंह । संसदको चुनावपछि प्रधानमन्त्री बन्न पनि भारतले अड्को थापिरह्यो । नेहरुलाई मनाउन बीपीले डाक्टर तुलसी गिरीसहितका नेताहरुलाई दिल्ली पठाउनु परेको थियो । डेढ वर्ष सत्ता सम्हालेका बीपीलाई भारतले परराष्ट्र र सुरक्षा नीतिमा सल्लाह गरेर मात्रै अगाडि बढ्न दबाब नै दिएको थियो ।

यतिसम्म कि चीन भ्रमणमा नजानसमेत नेहरुले सुझाएका थिए भनेर त बीपीले फर्केपछि पार्टीको बैठकमै भनेको कांग्रेसका दस्तावेज र इतिहासमा भेटिन्छ । बीपी चीन भ्रमणमा गए । चीनले भव्य स्वागत गर्यो । चीनका प्रधानमन्त्री चाउ एन लाई र बीपीबीच घनिष्ठ सम्बन्ध स्थापित भयो । भारतसँग सम्बन्ध झनै चिसियो ।

इन्दिरा गान्धी नेपाललाई पनि सके सिक्किम जस्तै भारतमा बिलय गराउने, नसके भुटानमा जस्तो विदेश र सुरक्षा नीति भारतले लिने योजनामा थिइन् । बंगलादेशलाई स्वतन्त्र देशको मान्यता दिन महेन्द्रले ढिलाइ गरेपछि इन्दिराले बारम्बार दबाब दिइरहेकी थिइन् । यतिसम्मकि दियालो बंगलामा महेन्द्रको निधन हुनुभन्दा एक दिनअघिसम्म पनि इन्दिरा गान्धीले दरबारमा फोन गरेकी थिइन्    

यता राजा महेन्द्र बीपीलाई हटाउन चाहन्थे, उता भारत । १७ साल पुस १ को कू मा यी दुवैको स्वार्थ मिलेको थियो । सुन्दरीजल जेलबाट छुटेपछि बीपी फेरि भारत निर्वासनमा गए । जुनबेला बीपी भारत निर्वासनमा थिए, भारतमा इन्दिरा गान्धी प्रधानमन्त्री थिइन् । उनी यति शक्तिशाली थिइन् कि त्यसैबेला सिक्किम भारतमा बिलय भयो, पाकिस्तान विभाजित भयो । इन्दिरा गान्धीकै सहयोगमा पूर्वी पाकिस्तान बंगलादेश बनेको थियो ।

इन्दिरा गान्धी नेपाललाई पनि सके सिक्किम जस्तै भारतमा बिलय गराउने, नसके भुटानमा जस्तो विदेश र सुरक्षा नीति भारतले लिने योजनामा थिइन् । बंगलादेशलाई स्वतन्त्र देशको मान्यता दिन महेन्द्रले ढिलाइ गरेपछि इन्दिराले बारम्बार दबाब दिइरहेकी थिइन् । यतिसम्मकि दियालो बंगलामा महेन्द्रको निधन हुनुभन्दा एक दिनअघिसम्म पनि इन्दिरा गान्धीले दरबारमा फोन गरेकी थिइन् । महेन्द्रको निधनपछि राजा बनेका वीरेन्द्रमाथि पनि इन्दिराले दबाब बढाइरहेकी थिइन् ।

भारत निर्वासनमा रहेका नेपाली नेताहरुमाथि इन्दिरा प्रशासनले निगरानी बढाएको थियो । अर्कातिर सोसलिस्ट इन्टरनेसनलनमा बीपीको उचाइ जसरी बढिरहेको थियो, त्यसमा पनि भारत खुसी थिएन । हो, यही अवस्था बुझेर बीपीले स्वदेश फर्किने नीति लिएका थिए । बीपीले आफ्नै आत्मवृत्तान्तमा यी कुरा खुलाएका छन् । एकातिर बीपीमाथि, अर्कातिर दरबारमाथि इन्दिराको दबाब बढ्दै गयो ।

पञ्चायतमा पसे गिरी र थापा

महेन्द्रले कु गर्नुअघि नै कांग्रेसका नेताहरुलाई एक्लाएक्लै दरबारमा बोलाउने र भोज खुवाउने गर्थे । यसको कारण हो, केही नेतालाई कांग्रेसबाट भड्काउने । यो कुरा बीपीलाई पनि थाहा थियो । दरबार जान पाउँदा कतिपय नेताले त बीपीलाई खबरसमेत गर्दैनथे । सुरुमा थाहा नपाएझै गरेका बीपीले पछि त खबर नगरी दरबार नजानसमेत नेताहरुलाई भनेका थिए । चलाख महेन्द्रले कतिबेला के गर्ने हुन् भन्ने चासो सर्वत्र थियो ।

डाक्टर तुलसी गिरी र विश्वबन्धु थापा बीपीले अत्यन्तै विश्वास गरेका नेता थिए । यी दुवैलाई सम्भावना भएका नेताका रुपमा बीपीले ‘ग्रुमिङ’ पनि गरिरहेका थिए । तर, उनीहरु दुवै जना राजा महेन्द्रको कित्तामा पुगे । उनीहरुले किन बीपीलाई छाडेर महेन्द्रलाई रोजे ? यसको मुख्य कारण हो, प्रधानमन्त्री बन्ने उनीहरुको महत्त्वाकांक्षा

डाक्टर तुलसी गिरी र विश्वबन्धु थापा बीपीले अत्यन्तै विश्वास गरेका नेता थिए । यी दुवैलाई सम्भावना भएका नेताका रुपमा बीपीले ‘ग्रुमिङ’ पनि गरिरहेका थिए । तर, उनीहरु दुवै जना राजा महेन्द्रको कित्तामा पुगे । उनीहरुले किन बीपीलाई छाडेर महेन्द्रलाई रोजे ? यसको मुख्य कारण हो, प्रधानमन्त्री बन्ने उनीहरुको महत्त्वाकांक्षा ।

बीपीसँगै पार्टीमा बस्दा प्रधानमन्त्री बन्न नपाइने, राजासँग मिले पाइने उनीहरुको बुझाइ थियो । तुलसी गिरी प्रधानमन्त्री बने पनि विश्वबन्धु थापाले भने प्रधानमन्त्री बन्ने अवसर पाएनन् । डक्टर गिरी त पछि ज्ञानेन्द्रले कु गरेपछि पनि नेपाल आएर मन्त्रिपरिषदको उपाध्यक्ष बने ।

कहाँ छ कांग्रेस ?

कांग्रेसका आधारभूत सिद्धान्त हुन्- राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र, समाजवाद र धार्मिक स्वतन्त्रता । यी सिद्धान्त बीपी कोइरालाको नेतृत्वमा नै तय गरिएको थियो । प्रजातान्त्रिक समाजवाद त बीपी स्वयंले नै प्रतिपादन गरेको सिद्धान्त हो । अहिले मुलुकमा संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र छ । मुलुक धर्मनिरपेक्ष छ । संविधानमै समाजवादउन्मुख भनेर लेखिएको छ ।

बीपीले त्यतिबेला गणतन्त्रको कल्पना गरेका थिएनन् । अहिले गणतन्त्र छ । समय अनुसार राजनीति पनि फेरिएको छ । अवस्था फेरिएको छ । राजतन्त्रको ठाउँमा गणतन्त्र आयो । समाजवाद निकै पुरानो भइसक्यो । बीपीले देखेको ‘एउटा सानो घर, दुहुनो गाई …’ को परिभाषाबाट संसार निकै अगाडि बढिसक्यो ।

बीपी विशेषगरी दोस्रो विश्वयुद्धपछि युरोपेली मुलुकहरुले अंगीकार गरेको समाजवादी अर्थव्यवस्थाबाट प्रभावित थिए । अहिले युरोपेली मुलुकहरु त्योभन्दा अगाडि बढिसकेका छन् । युरोपमा अहिले चलनचल्तीमा रहेको अर्थराजनीतिक व्यवस्था सामाजिक लोकतन्त्र ‘सोसियल डेमोक्रेसी’ हो । त्यसैले पनि होला समाजवाद नै भनेर बसिरहने कि सामाजिक लोकतन्त्रको अभ्यासमा जाने भनेर कांग्रेसमा बहस हुन थालेको छ ।

सामाजिक लोकतन्त्र समाजवादकै उन्नत रुप हो र समाजवादकै धरातलतमा रहेर सामाजिक लोकतन्त्र अवलम्बन गर्न सकिने कांग्रेसकै नेताहरुले बताउन थालेका छन् । तर, यसको नेतृत्व लिन भने कुनै पनि नेता तयार भइसकेका छैनन् ।

अन्त्यमा,

जब, पुस १६ आउँछ, कांग्रेसले अरु सबै पार्टीलाई मेलमिलापको पाठ सिकाउँछ । कांग्रेसका नेताहरुले, ‘बीपीले यसो भन्नुहुन्थ्यो, उसो भन्नुहुन्थ्यो’ भनेर भाषण गर्छन् । तर, उनै बीपीले निर्माण गरेको पार्टीमा मेल हुन छाडेको वर्षौं भयो । बीपीले कहिल्यै कसैलाई दोष लगाएनन् । तर, अहिले एकले अर्कालाई दोष लगाएर जिम्मेवारीबाट पन्छिने प्रवृत्ति कांग्रेसमा हाबी भएको छ ।

चुनावमा घात र अन्तरघातको खेल चल्छ । सत्ताका लागि जो कसैसँग पनि कुम जोड्छन् । उतिबेला प्रजातन्त्र बहाली र राष्ट्रियताको रक्षाका लागि देशभित्रका सबै शक्तिबीच मेलमिलाप आवश्यक थियो । तर, अहिलेको आवश्यकता सुशासन र आर्थिक विकासमा मेलमिलापको हो । के कांग्रेसले यो अभियानको नेतृत्व लिन सक्ला ?

( लेखक अर्याल पत्रकार हुन् )