काठमाडौं – नेपाली हिन्दू धर्मावलम्बीका लागि नवरात्र केवल नौ दिनको पूजा मात्र होइन, शक्ति, भक्ति र सामाजिक एकताको महापर्व हो। यस पर्वको नौ दिनमा देवी दुर्गाको विभिन्न रूपको आराधना गरिन्छ । प्रत्येक दिनको आफ्नै विशेष महत्त्व हुन्छ। ती नौ दिनमध्ये नवमीलाई पर्वको अन्तिम तयारी र महाअनुष्ठानको दिनको रूपमा विशेष मानिन्छ।

नवमी दिन देवी दुर्गाको बलिदान, विजय र नकारात्मक शक्तिको पराजयको प्रतीकको रूपमा रहेको छ। यस दिन विशेष पूजाआराधना, हवन, कलश स्थापना र अन्य धार्मिक अनुष्ठान गरिन्छ, जसले भक्तजनमा आध्यात्मिक शान्ति, मानसिक सन्तोष र सामाजिक मेलमिलापको अनुभव दिलाउँछ।

हनुमानढोका दरबारमा पशुबलि
नेपालको सांस्कृतिक परम्परामा नवमी दिन हनुमानढोका दरबारमा पशुबलि दिने प्रचलन प्रसिद्ध छ। यो परम्परा केवल धार्मिक अनुष्ठान मात्र होइन, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक महत्त्व बोकेको विधि हो।

हनुमानढोका दरबारमा नवमीका दिन हुने यो अनुष्ठानले देवी दुर्गालाई सम्मान गर्ने र नकारात्मक शक्तिको पराजय सुनिश्चित गर्ने विश्वासमा आधारित छ। भक्तजनका अनुसार, बलिमार्फत् घर-परिवार, समुदाय र देशमा सुरक्षा, समृद्धि र शान्ति कायम रहन्छ।

पशुबलि दिने क्रममा पुरोहितहरूले पवित्र मन्त्रपाठ, हवन र आराधना गरेर देवीको आशीर्वाद माग्छन्। यस अनुष्ठानमा प्रयोग हुने सामग्री र विधि धेरै प्राचीन परम्परासँग जोडिएको छ। बलिदान दिइने पशुलाई विशेष पूजा-संसकार गरेर अर्पण गरिन्छ, र यसमा सहभागी भक्तजनहरूले शास्त्रअनुसार भक्तिपूर्ण श्रद्धा, आध्यात्मिक समर्पण र सांस्कृतिक चेतना व्यक्त गर्छन्।

यो अनुष्ठान केवल धार्मिक दृष्टिले होइन, सांस्कृतिक धरोहरको रूपमा पनि महत्वपूर्ण छ। यसले नेपाली समाजमा नवरात्रि पर्वको गहिरो अर्थ, ऐतिहासिक परम्परा र समुदायमा मेलमिलापको भावना प्रकट गर्छ। हनुमानढोका दरबारको नवमी पशुबलि आज पनि हजारौं श्रद्धालुका लागि आस्था र सांस्कृतिक पहिचानको केन्द्रबिन्दु हो।

विश्वकर्मा पूजा – नवमीको सृजनात्मक र सुरक्षात्मक अनुष्ठान
नवरात्रिको नवमी दिन सिर्जनाकर्ता देवता विश्वकर्माको विशेष पूजा गरिन्छ। विश्वकर्मा हिन्दू धर्ममा सर्वसर्जक, निर्माणकर्ता र वास्तुविद् देवताका रूपमा पूजिन्छन्। यो दिन विशेष रूपमा सिर्जनशील कार्यस्थल, औजार र प्रविधिको सुरक्षाका लागि समर्पित हुन्छ।

भक्तजनले आफ्नो सवारीसाधन, औजार, यन्त्र, कम्प्युटर, मेशिनरी र अन्य कार्यसम्बन्धी उपकरणलाई पूजामा राख्छन्। पूजा गर्ने क्रममा विशेष मंत्रपाठ, दीप प्रज्वलन, फूल-फल र प्रसाद अर्पण गरिन्छ।

यस्तो पूजाले भविष्यमा दुर्घटना र क्षति रोक्ने, सामग्री र उपकरणको दीर्घायु सुनिश्चित हुने, कार्यस्थलमा सफलता र समृद्धि ल्याउँछ भन्ने विश्वास रहेको छ ।

विश्वकर्मा पूजाको महत्त्व केवल धार्मिक नभएर व्यावसायिक र सामाजिक दृष्टिले पनि उच्च छ। यो दिन उद्योग, निर्माण, व्यापार र प्रविधि क्षेत्रमा कार्यरत मानिसहरूका लागि आध्यात्मिक सुरक्षा र प्रेरणाको स्रोत मानिन्छ।
सारांशमा भन्नुपर्दा, विश्वकर्मा पूजा नवमीको दिनमा मात्र नभई, कार्यस्थल र दैनिक जीवनमा सुरक्षा, दक्षता र समृद्धिको प्रतीकको रूपमा पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ।

तालेजु मन्दिर दर्शन – नवमीको विशेष अवसर
हनुमानढोका दरबार परिसरमा अवस्थित तालेजु मन्दिर सामान्यतया राजा, दरबारका सदस्य र उच्चधिकारवाला अधिकारीका लागि मात्र खुला रहन्छ। यसको दर्शन सामान्य जनताको लागि प्रतिबन्धित हुन्छ। तर नवरात्रिको नवमीमा यो नियम भंग हुन्छ र जनताका लागि विशेष दर्शनको अवसर प्रदान गरिन्छ।

तालेजु मन्दिरमा नवमीको दिन भक्तजनहरूले देवी दुर्गाको शक्ति र संरक्षणको आशीर्वाद प्राप्त गर्न सक्छन्। दर्शनको क्रममा मन्दिरमा दीप प्रज्वलन, फूल अर्पण, कलश पूजा र मन्त्रपाठ गरिन्छ। यस दिन मन्दिर परिसरमा भक्तजनहरूको भीड देख्न पाइन्छ, र सांस्कृतिक माहोल अत्यन्त जीवन्त हुन्छ।

नवमीमा तालेजु दर्शनको महत्व केवल धार्मिक मात्र होइन, ऐतिहासिक र सांस्कृतिक दृष्टिले पनि विशेष छ। यो प्रचलनले काठमाडौं दरबार क्षेत्रको राजसत्ता र धार्मिक परम्पराको नजिकको सम्बन्ध झल्काउँछ।

तालेजु मन्दिरमा नवमीको दर्शनले भक्तिको अनुभव, सांस्कृतिक चेतना र ऐतिहासिक गर्व सबैलाई एउटै ठाउँमा प्रदान गर्छ।

घरेलु पूजा र सामाजिक मेलमिलाप
नवमीको दिन घर-परिवार देवी दुर्गाको विशेष आराधनाका लागि एकत्रित हुन्छन्। यो केवल धार्मिक अनुष्ठानको दिन मात्र होइन, पारिवारिक एकता र सामाजिक मेलमिलापलाई प्रगाढ बनाउने अवसर पनि हो।

कलश पूजाआराधना – घरमा कलश स्थापना गरी त्यसमा पानी, फलफूल, फूल, अक्षत र पवित्र सामग्री राखेर देवीको उपस्थितिको प्रतीक मानिन्छ।

दुर्गा सप्तशती पाठ – भक्तजनले दुर्गा सप्तशतीको पाठ गरेर देवीको शक्ति र संरक्षण प्राप्त गर्ने विश्वास राख्छन्। यसले मानसिक शान्ति र आध्यात्मिक ऊर्जा प्रदान गर्छ।

दीप प्रज्वलन र फूल अर्पण – घरमा दीपक बालेर, रंगीचंगी फूल र प्रसाद अर्पण गरेर देवीको कृपा र आशीर्वाद प्राप्त गर्ने परम्परा छ।

परिवारिक कामना र एकता – नवमीको दिन परिवारका सदस्यहरूले एकअर्काको स्वास्थ्य, सुरक्षा, समृद्धि र सुख-शान्तिको कामना गर्छन्। यस दिन आपसी भेटघाट, आदान-प्रदान र सम्मानले सामाजिक र पारिवारिक सम्बन्धलाई अझ मजबुत बनाउँछ।

यसरी नवमीको घरेलु पूजा र सामाजिक मेलमिलापले केवल धार्मिक भावनालाई मात्रै होइन, पारिवारिक र सामाजिक सम्बन्धको महत्वलाई पनि उजागर गर्छ। यसले दशैँ पर्वलाई आध्यात्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक दृष्टिले समृद्ध बनाउँछ।

तन्त्रिक अनुष्ठान र हवन

नवमीको दिन कतिपय घरमा विशेष तन्त्रिक अनुष्ठान र हवन-यज्ञको आयोजना गरिन्छ। यस अनुष्ठानमा घरका सदस्य, पुजारी र पारिवारिक सदस्य मिलेर देवी दुर्गाको कृपा र संरक्षण प्राप्त गर्ने उद्देश्यले विधिपूर्वक पूजाआराधना गर्छन्।

यो दिन घर-परिवार एकत्रित भएर देवी दुर्गाको आराधना गर्छन् र एकअर्कामा शुभकामना आदान-प्रदान गर्छन् । यसले समुदायमा मेलमिलाप बढाउँछन्।

हवनमा अक्षत (चामल), घिउ, गहुँ, फूल, सुपारी र विभिन्न पवित्र सामग्री प्रयोग गरिन्छ। यज्ञको दौरान पुजारीले श्लोक र मन्त्रहरू उच्चारण गरेर अग्निमा ती पवित्र सामग्री अर्पण गर्छन्। यस प्रक्रियाले केवल देवीको आशीर्वाद प्राप्त गर्न मद्दत गर्दैन, तर घर-परिवारमा सकारात्मक ऊर्जा, बाधा निवारण र सुरक्षात्मक शक्ति सुनिश्चित गर्ने विश्वास पनि रहिआएको छ।
साथै, हवनको धूप र घिउको सुगन्धले वातावरणलाई पवित्र, शान्त र आध्यात्मिक बनाउँछ। यसरी नवमीको दिन गरिएको हवन-यज्ञले शारीरिक, मानसिक र आध्यात्मिक सुरक्षा प्रदान गर्ने धार्मिक विश्वासलाई अझ बलियो बनाउँछ।

नवमीले सामाजिक, सांस्कृतिक र पारिवारिक आयाममा पनि विशेष भूमिका खेल्दछ। यो दिन घर-परिवार एकत्रित भएर देवी दुर्गाको आराधना गर्छन् र एकअर्कामा शुभकामना आदान-प्रदान गर्छन् । यसले समुदायमा मेलमिलाप बढाउँछन्। साथै, नवमीले दशैँ पर्वलाई उत्कर्षमा पुर्‍याउने अवसर प्रदान गर्छ, सबैलाई विजय, सुरक्षा र समृद्धिको आशा दिलाउँछ। यस दिनको उत्सवले भोलि आउने दशमी (विजयादशमी) को तयारी सुनिश्चित गर्ने मात्र नभई, सांस्कृतिक र पारिवारिक परम्परालाई पनि बलियो बनाउँछ।