पाथीभरा केबलकार बहस गर्नुपर्ने विषय हो । यो बहसलाई निरन्तरता दिनुपर्छ । यो बहस सम्बन्धित थलोमा पनि चलाइयो भने केही न केही निकास आउला । म यस विषयमा दुईवटा पाटोमा कुरा गर्छु । खासगरी पाथीभरा, मुक्कुम्लुङ जे भने पनि त्यहाँ केबलकार निर्माणको थालनीपछि समस्या कसरी आयो ? यसको निकास के हुन सक्ला ? मैले यी विषयमा कुरा गर्नेछु ।

हरेक विषयमा मान्छेका आ–आफ्नो धारणा हुन्छन् । दृष्टिकोण हुन्छन् । सहमति–विमति हुन्छन् । यो मेरो व्यक्तिगत धारणा पनि हो र म अध्यक्ष रहेको मेरो संस्था (नेकपा एमालेनिकट लोकतान्त्रिक लिम्बू संघ) को धारणा पनि हो ।

खास गरेर पाथीभराको सन्दर्भमा लिम्बूहरूको आस्था र मुन्धुमको सन्दर्भमा से मुक्तिबुङ लगायतका के–के शब्दहरु आउँछन् । म मुन्धुमको अध्येता होइन । मुक्कुम्लुङ (नाम) को विषय पनि चर्को रूपमा उठेकै छ । त्यसपछि यसको नाम विभिन्न ढंगले आयो होला । लिम्बूहरूले मुक्कुम्लुङ भन्छन्, सेमुक्तु मुक्तिकोक्मा पनि भन्छन् । अन्यले काली पनि भन्छन् । आ–आफ्नो छ । यो एउटा विषय भयो ।

आजभन्दा एक सय, ७०/७५ वर्ष अगाडि गुरुङ भेडीगोठालाले मूर्ति स्थापना गरेपछि पुज्ने चलन भयो भन्छन् । त्यो हामीले सुनेको आख्यान हो । यतातिर पनि अध्येताहरुको अध्ययन गयो भने हामीले त्यसलाई अध्ययन गर्न पाउने थियौँ भन्ने मलाई लाग्छ । यो मेरो जिज्ञासाको विषय हो ।

पहिचानको विषय ज्यादै गम्भीर विषय हो भन्ने लाग्छ । खासगरी हामी जनजातिहरुले जनजातिको पहिचान पाउन लामो श्रृंखलापछिबाट पाइयो । पहिचानको अर्थ चाहिँ थुप्रै हुने रहेछ । नेपाली शब्दकोशमा हेर्‍यो भने विविध रहेछ । तर, खास हामीले अहिले उठाएको पहिचानको विषय र मैले भन्ने गरेको पहिचान चाहिँ वास्तवमा हाम्रो कला, संस्कार, संस्कृति र जातिको अस्थित्वको विषय प्रमुख चिज होला । नत्र पहिचान त जँड्याहा भन्ने पनि हुने रहेछ । अर्कोलाई के भन्ने पनि हुने रहेछ । मेरो बुझाइमा पहिचान सहअस्तित्वको विषय पनि महत्वपूर्ण रहने रहेछ ।

ताप्लेजुङ विकासको भोको छ

केबलकारको सन्दर्भमा कुरा गर्दा केबलकार अहिलेको विषय होइन । यो मैले थाहा पाउँदा ०५२–०५३ बाट नै सुरु भएको हो । मैले बारबार भन्ने गर्छु– वालुङ देर्जो र फ्राङ तेन्जिङहरुले अमेरिकाबाट आएपछि केबलकारको प्रयास गरे । अनामनगरको हनुमानथान मन्दिर नजिक कञ्चनजंगा हाउस भनेर कार्यालय राखे । अनि कञ्चनजंगा केबलकारको नामले प्रयास गरे । त्यो अफिस ०६२ सालसम्म रह्यो । उहाँहरूले सक्नुभएन र छोड्नुभयो ।

पछिल्लो समय ध्रुवनारायण श्रेष्ठले केबलकार कम्पनी दर्ता गर्नुभयो । दर्ताका क्रममा पनि सांघाई ग्रुपको अर्को कम्पनी पनि दर्ता भयो । तर, लामो समय सर्वोच्च अदालतमा मुद्दा भयो । मैले पहिले दर्ता गरें, मेरो एकलौटी हुनुपर्छ भन्ने दुईतर्फी दाबी आयो । धु्रवनारायण श्रेष्ठले मैले निवेदन दिएको हो, मेरो हुनुपर्छ भन्नुभयो । ध्रुवनारायण पक्ष किन बलियो भयो भने केबलकारको बेसमेन्टमा आफ्नै जग्गा हुनुपर्ने रहेछ । ध्रुवनारायण श्रेष्ठले मुद्दा जित्नुभयो । त्यसपछि केबलकार निर्माणको प्रकृया अगाडि बढेर यहाँसम्म आएको छ ।

लगभग ०५२/०५३ सालदेखि नै जस्तो लाग्छ, शहरी विकास कार्यालय इलामका प्रमुख त्यसबेला सुरेश नेम्बाङ हुृनुहुन्थ्यो । उहाँ प्रमुख रहेका बेलामा सहरी विकास कार्यालयले पनि डीपीआर तयार गरेर केबलकारको स्टेसन तोकेको देखिन्छ ।

पछि आएर ०७२ सालमा दर्ता भएको देखिन्छ । त्योबेलामा प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली र उद्योगमन्त्री लेखराज भट्ट हुनुहुन्थ्यो । त्योबेला उद्योग मन्त्रालयका दर्ता भएको छ ।

म गलत पनि हुन सक्छु, तत्कालीन अवस्थामा वन मन्त्रालयसँग ०७५ सालमा सम्झौता भएको हो । त्योबेला ओली नै प्रधानमन्त्री र वनमन्त्री अग्नि प्रसाद सापकोटा हुनुहुन्थ्यो । प्रदेशले पनि गरेको देखिन्छ । कोशी प्रदेशमा मुख्यमन्त्री शेरधन राई हुनुन्थ्यो, अर्थमन्त्री माओवादीबाट इन्द्र आङ्बो हुनुहुन्थ्यो । वनमन्त्री पनि माओवादी पार्टीबाट हुनुन्थ्यो । यसरी यो प्रक्रिया आयो ।

त्योबेलामा एकपटक फेरि ताप्लेजुङ–पाथीभराको गुरुयोजना बनाउने क्रममा म पनि पुगेको थिएँ । त्यस बेलामा यो विषयमा प्रशस्तै कुरा उठेको थियो । त्योबेला पर्यटनमन्त्री योगेश भट्टराई हुनुहुन्थ्यो र त्यो बेलामा छलफलमा आएको विषय धेरै नामको सन्दर्भमा थियो । धेरै छलफल पनि भयो । यसलाई पाथीभरा मात्र होइन, मुकुलुङ पनि भनिनुपर्छ भन्ने थियो । हामीले पनि त्यो भए हाम्रो हुन्थ्यो भन्यौँ । नाम राख्ने त त्यसबेला व्यापारीले हो, हामीले थिएन ।

व्यक्तिगत हिसाबले पाथीभरालाई साच्चिँकै भर्जिन ल्याण्डकै रूपमा छाड्नुपर्छ भन्ने मान्यता राख्ने मान्छे म पनि हो । मैले त्योबेला मात्र होइन, निकै अगाडिदेखि उठाउँदै आएको विषय के पनि हो भने पाथीभरा साँच्चिकै पहिले हामीले देखेजस्तै छ ? आजभन्दा ०२७/०२८ वर्ष अगाडिको अवस्थामा पाथीभरालाई राख्न पाइयो भने सबैभन्दा त्यसको राम्रो पक्ष त्यो थियो ।

त्यहाँनेर दुईवटा चिज भए– एउटा हिन्दुहरूले अति हिन्दुकरण गरे, अर्को– सत्यहाङमा टोलीबाट बढी सत्यहाङमाकरण पनि भयो । मैले शुरुबाट आपत्ति जनाएको विषय पनि यही हो ।

महागुरु फाल्गुनन्दको मूर्ति राख्ने सन्दर्भमा मैले मेरो अभिमत पनि राखेको हो । त्यहाँ नमिसाउँ । अपवित्र हुन्छ । गुरुकै पवित्रतामाथि समस्या हुन्छ । किनभने, त्यहाँ पाथीभरामा त काटमार गर्छन् । रगतपक्षे हुन्छ त्यो ठाउँ । गुरु त त्यो भन्दा अलक (अहिंसावादी) हो । त्यसैले फागुनन्दको मूर्ति अलग्गै बनाऊँ । फागुनन्दका लागि महत्वपूर्णस्थल सिलौटी नै हो ।

पाथीभरामै स्थापना गर्ने हो भने अलि सहज हुने एउटा डाँडामा फागुनन्द पार्क बनाऊँ भन्ने थियो । तर भएन, त्यहीँ राखियो । सांस्कृतिक अतिक्रमण त्यहीबेला भयो भन्ने लाग्छ । अब अहिले हटाएर पनि सम्भव छैन । त्यसलाई त्यतिकैमा सुधार गर्नुभन्दा अरू उपाय छैन । हटायो भने ठूलो सामाजिक सद्भाव भड्किने सम्भावना विद्यमान रहन्छ । यो कुरामा मैले त्यहीबेलादेखि उठाएको विषय हो ।

केबलकार निर्माणको सन्दर्भमा मेरो तर्फबाट भन्नुपर्दा ताप्लेजुङ विकासको भोको छ । संघीयता लागू भइसकेपछि ताप्लेजुङ उजाड छ । त्यहाँका धेरै मान्छे विस्थापित छन् । केही पनि छैन । देशको सबैभन्दा टाढा, उत्तरपूर्वी क्षेत्र भएकाले त्यहाँ विकास केही छैन । कञ्चनजंघा चढ्न धेरै मानिसहरु जाँदैनन् । त्यो अप्ठ्यारो विषय पनि हो ।

काठमाडौँमा ताप्लेजुङ, पाथीभरा र कञ्चनजंघा चिनाउनका लागि थुप्रै चिजहरू गरियो । कहिले महोत्सव गरियो । कहिले फोटो प्रदर्शनी गरियो । कहिले के गरियो । पछिल्लो समय पाथीभरा अलिकति बढी चर्चामा आयो ।

अब यसभित्र उद्योगी, व्यापारिक व्यवसाय के हो, यो विषयमा मलाई प्रवेश गर्नु छैन । सबै हामी जानकार छौँ । कुन क्षेत्रमा बढी राज्यले हात हाल्छ, कुनमा व्यापारीले हाल्छ, त्योबारे हामी जनकार छौँ । केवलबार निमार्णको सन्दर्भमा जुन प्रकारले जग्गाको विषय आएको छ, मेरो पनि शुरुदेखि आपत्ति हो । त्यो गलत छ । केही व्यक्तिहरूले कम्पनीभित्रबाट त्यो अपचलन गरे । त्यो गलत छ ।

हामीले शुरुदेखि उठाएको विषय के भने केबलकार निर्माणका क्रममा त्यो चिज जनतालाई भार पर्ने गरी राखिनु हुन्न । यो व्यापारिक विषय म बुझ्दिनँ । त्यो विषय गलत थियो । खास गरी बरुवालहरूसँग जग्गा किने होला ।

अर्को पाटो, मैले जिल्लावासी भएको हिसाबले के उठाउँछु भने त्यो केबलकार निर्माणका क्रममा प्रक्रिया अगाडि बढाइएको कुरा गलत थियो । संस्थापक ध्रुवनारायण श्रेष्ठमाथि अलिकति अन्याय भएको छ । उहाँले जग्गा सित्तैमा दिनुभएको छ । त्यो पाटोहरू व्यक्ति भयो, मैले यो विषयमा यति मात्रै राखेँ ।

समाधानको उपाय : सरकार र आन्दोलनरत पक्ष दुबै लचिलो हुनुपर्छ

केबलकार निर्माण भयो भने ताप्लेजुङको विकास होला भन्ने हाम्रो आशा हो । केबलकार निर्माण हुँदा त्यहाँको कला, संस्कार, संस्कृति र पहिचानमाथि हस्तक्षेप नगरिकन बनाउनुपर्छ भन्ने हो । यसको निकास खोज्ने जिम्मा त राज्यको हो ।

निकास के होला भन्दा प्रमुखरूपमा वार्ता र सहमतिविना अरू निकास दुनियाँमा सहज बाटो छैन । कि होइन भनेदेखि दुई पक्ष नै आमने–सामने भएर युद्ध लड्नुपर्छ । हार्नेले भाग्छ, जित्नेले गर्ने हो । होइन भनेदेखि वार्ता र साझा सहमतिबाटै यसको निकास निकालिनुपर्छ ।

सहमतिका निम्ति दुवै पक्ष लचिलो हुनुपर्छ । सहमति त आफ्नो कुरामा मात्र टेकेर सम्भव छैन । सबै पार्टी लचिलो हुनुपर्छ । म एमालेको नेतृत्व निकायमा छैन तर नेकपा एमालेको कार्यकर्ता हो । एमालेको एउटा संगठन (लोकतान्त्रिक लिम्बू संघ) को अध्यक्ष हो । त्यस कारण भनेका छौँ– सबैले लचिलो हुनुपर्छ ।

पहिचानको आन्दोलन साझा हुनुपर्छ

योचाहिँ आन्दोलन गर्ने साथीहरूलाई मेरो सुझाव हो, यो सुन्नुपर्छ पर्दैन आफ्नो ठाउँमा छ । हामीले कोशी प्रदेशको आन्दोलनमा पनि भनेको हो – पहिचानको आन्दोलन साझा हुनुपर्छ । त्यो भयो भने मात्र त्यसले सही निकास निकाल्छ । संघबाट कोशी प्रदेश नामको सन्दर्भमा ‘नो कोशी आन्दोलन’ मा भाषण गर्ने म पनि हो । आज आन्दोलन साझा बनेन कि भन्ने लाग्छ । सबै मान्छे आउनुपर्छ, साझा बन्नुपर्छ भन्ने छ ।

अन्त्यमा, यो विवादलाई लामो समय कसैले पनि राख्नु हुँदैन । राज्यले पनि र नो केबलकार पक्षले पनि राख्नु हुँदैन । वार्ताबाट, केबाट हुन्छ, वारपारमा पुग्नुपर्छ । किनभने, यो लम्बियो भने ताप्लेजुङ अशान्त हुन्छ । ताप्लेजुङ गिजोलियो भने सद्भाव भड्किन्छ । त्यसकारण कि ‘यस केवलकार’ भनेर अगाडि बढ्नुपर्छ कि त नो केबलकार भनेर पूर्णविराम लगाउनुपर्छ ।

(ताप्लेजुङ निवासी चित्रगुप्त साँवा नेकपा एमालेसमर्थित लोकतान्त्रिक लिम्बू संघका केन्द्रीय अध्यक्ष हुन् । आइतबार काठमाडौंमा खबरहब डटकमले आयोजना गरेको ‘पाथीभरा मुक्कुलुङ केबलबार विवाद : कारण र समाधान’ विषयक छलफल कार्यक्रममा साँवाद्वारा व्यक्त विचार यहाँ सम्पादनसहित प्रस्तुत गरिएको हो । )

यो पनि-

‘ताप्लेजुङमा महिलामाथि भिजिलान्तेको आतंक छ’

संवादका लागि गृहमन्त्री आफैँ पाथीभरा जान सक्दैनन् ?

पाथीभरा मुक्कुम्लुङ केबलकार : खेलाँची नगर्न सरकारलाई सुझाव