काठमाडौं- चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज सुरक्षार्थ खटिएको नेपाली सेनासहितको टोलीमाथि जाइलागेपछि तर्साउन प्रहार गरिएको गोलीबाट मकुनाको मृत्यु भयो ।

कुमरोज मध्यवर्ती सामुदायिक वनको लामीताल इलाकामा मकुना अकस्मात् फेला परेको थियो । तर, उसलाई कोर क्षेत्रतर्फ पठाउन सेनाले गोली चलाउँदा मृत्यु भएको विज्ञप्ति निकुञ्जका सूचना अधिकारी अविनाश थापा मगरले बुधबार निकाले ।

हात्ती स्वीप गस्ती टोलीले ‘स्वीपिङ गस्ती’ गर्दै जाने क्रममा माकुना फेला परेपछि गोली हान्नुको विकल्प नभएको दाबी गरेका छन् । तर चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको विज्ञप्तिमा भने माकुनामाथि पटकपटक गोली प्रहार भएको देखिन्छ ।

‘…घरपालुवा हात्ती (चुरेगज) लाई सिधै आक्रमण गर्न आएकाले अन्य विकल्प नभएको अवस्थामा राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐन, २०२९ को दफा २१ मा भएको व्यवस्था बमोजिम आत्मसुरक्षाको लागि २ (दुई) राउण्ड वार्निङ हवाई फायर गर्दा पनि नभागी हात्तीलाई आक्रमण गर्न आउँदा सानो हात्ती खगेन्द्रप्रसादमा सवार रेञ्जर श्याम तामाङ हात्तीबाट खसेकाले ज्यानको सुरक्षा गर्न अत्यन्तै कठिनाइ भएको कारण ३ (तीन) राउण्ड फायर गर्दा केही पर भागी पुनः फर्किएर आक्रमण गर्न आएकोमा थप १ (एक) राउण्ड फायर गर्दा अन्यत्र भागेको र पछि खोज्दै जाने क्रममा करिव १ किलोमिटर टाढा ढलेको आवस्थामा फेला परेको…’, निकुञ्ज प्रशासनले निकालेकै विज्ञप्तिको यही भनाइले पनि मकुनामाथि गोली बर्साएको देखाउँछ ।

निकुञ्ज प्रशासनको तर्क मान्ने हो भने हवाइ फायर गर्दा पनि नभागी आक्रमण गर्न आउँदा सानो हात्ती खगेन्द्रप्रसादमा सवार रेञ्जर श्याम तामाङ खसेपछि तीन राउन्ड फायर गर्नुपरेको थियो । तीन राउन्ड फायरपछि केही पर भागेको मकुना पुनः फर्किएर आक्रमण गर्न आएपछि थप एक राउन्ड गोली चलाइएको पनि जिकिर गरिएको छ ।

गोली प्रहारपछि भागेको मकुना घटनास्थलबाट एक किलोमिटर टाढा मृत अवस्थामा भेटिएको थियो । पोस्टमार्टम रिपोर्टअनुसार दाहिनेतर्फको घाँटीमै लागेको गोलीका कारण माकुना मरेको पुष्टि भएको छ । प्रशासनले हवाइ फायर भनिए पनि मकुनालाई ताकेरै मरणमा गोली हानेकै कुरा यसले पुष्टि गरेको छ।

गत पुस १५ गते पनि सौराहामा भएको ‘हात्ती महोत्वसमा’ मकुना प्रवेश गरेको थियो । त्यसबेला बाघमारा सामुदायिक वनको चौरमा कार्यक्रम थियो । उक्त चौर हात्ती ओहोरदोहोर गर्ने नियमित रुटमै पर्छ । त्यसबेला कार्यक्रमस्थलबाट सेनाले धपाउने प्रयास गरे पनि मकुना फर्कीफर्की आएको थियो ।

महोत्सव आयोजकले त्यसबेला पनि जबरजस्ती हात्तीको रुटमा कार्यक्रम राखेका थिए । मकुना आफ्नो रुटमा हिँडे पनि मानिसहरू महोत्सवका नाममा हल्लाखल्ला गरेर बसेका थिए । मकुनाको मृत्युपछि सामाजिक सञ्जालमा पशुअधिकारकर्मीदेखि आमनागरिकले विरोध गरेका छन् ।

सामाजिक सञ्जालमा गोविन्द दाहाल लेख्छन्, ‘समाधानको अन्य विकल्प हुँदाहुँदै सिधै मार्ने बाटो किन रोजियो ? त्यो पनि जङ्गलमै गएर ? मकुनाको हत्याले अबदेखि कुनैपनि जंगली हात्ती बस्ती नछिर्ने प्रत्याभूति हुन्छ ?’, उनले सोधेका छन् ।

वसन्त ढुङगाना लेख्छन्– महानिर्देशकज्यूको भनाइअनुसार निकुञ्ज विभागको आधिकारिक धारणा अस्ति निकालिएको विज्ञप्ति नै हो । यस विषयमा अब केही हुन्छ जस्तो लाग्दैन ।

त्यसैगरी, एनिमल राइट्स क्लब नेपालका संस्थापक अध्यक्ष सुराजन श्रेष्ठले मकुनालाई मान्छेले उसको घरमै गएर मारेको आरोप लगाएका छन् । खबरहबसँग कुरा गर्दै उनले भने, ‘ऊ निर्दोष थियो, उसले मानवलाई अहिलेसम्म हानी पुर्‍याएको थिएन । खतराको सम्भावनाको आधारमै उसको घरमै छिरेर आक्रमण गरी मारियो । मकुनाले न्याय पाउनु पर्छ ।’

‘उसले आफ्नो प्राकृतिक व्यवहार देखाउँदा मानव जातिको आँखाको कसिङ्गर हुन पुग्यो । विवेकशील मानव जातिले जनावरको घरलाई अतिक्रमण गरेको छ,’ श्रेष्ठ थप्छन्, ‘आफ्नो फाइदाका लागि मान्छे वन छिरेको छ । रमाइलोका लागि सफारी गरेको छ । र, उल्टै पर्यटकीय गतिविधिमा अवरोध गरेको नाममा जंगली जनावरलाई बन्दुक तेर्‍स्याएको छ ।’

आफ्नो अधिकारको चेतना नभएको प्राणीमाथि मानव सभ्यताले कहिलेसम्म अत्याचार गर्ने भनेर उनी प्रश्न गर्छन् । ‘यो सम्पूर्ण प्रकृयामा वन्यजन्तु हुनुको अस्तित्व खोई त ? जे पनि हामी मानिसले चाहेकै हुनु पर्ने ? उनीहरूको चाहना बुझेको खोई ? खोई त सबै जनावरबीच समता ?’

चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जले वन तथा वन्यजन्तु व्यवस्थापनसँगै संरक्षणका लागि पनि हात्ती पाल्दै आएको छ । हात्तीको संरक्षणका लागि २०४४ सालमा चितवनको खोरसोरमा प्रजनन केन्द्र स्थापना गरिएको थियो । स्थापनादेखि खोरसोरमा हालसम्म ४८ छावा जन्मेका छन् । ती सबै छावाका बुवा निकुञ्जका जंगली हात्ती नै हुन् ।

प्रजनन केन्द्रका ज्वाइँ ध्रुवे, रोनाल्डो र मकुना हुन् । ध्रुवे हात्ती निकै उग्र थियो । ऊ केन्द्रमा नझुल्किएको धेरै भयो । उसले पनि निकुञ्ज प्रशासनका कयौँ गोली खाएको छ । अर्को रोनाल्डो हात्ती ध्रुवेभन्दा शालीन छ । मकुनाको ध्रुवेकोभन्दा ठूलो दारा थियो ।

चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा घरेलु भाले हात्ती पनि छन् । तर पोथी हात्ती जंगलीबाट नै गर्भवती हुन्छन् । घरेलु हात्तीबाट ठूलो, बलियो र स्वस्थ बच्चा नजन्मने हुँदा जंगली हात्तीलाई नै प्रजनन केन्द्रमा प्रवेश दिइन्छ । हात्ती गभर्वती भएको २२ देखि २४ महिनामा ब्याउने गर्छन् ।

ध्रुवे हात्ती अहिले बेपत्ता छ, मकुनाको हत्या गरियो । अब प्रजननका लागि रोनाल्डो मात्रै बाँकी छ । यदि उसलाई पनि केही भएमा हात्तीको प्रजनन ठप्प हुने अवस्था छ । यो जटिल समस्याको समाधान निकुञ्ज प्रशासनसँग छैन ।

हात्ती प्रजनन् केन्द्र अहिले स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटकको आर्कषणको केन्द्र बनेको छ । मासिक झण्डै चार हजार पर्यटक केन्द्रमा आउने गरेका छन् । प्रजनन रोकिने अवस्था आएर हात्ती नजन्मिै निकुञ्ज प्रशासनले पर्यटकलाई भविष्यमा के देखाउँछ ?

छानबिन समिति

सरकारले चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको मध्यवर्ती क्षेत्र कुमरोजमा भएको जङ्गली हात्ती (मकुना)को मृत्यु प्रकरणमा बिहीबार छानबिन समिति बनाइएको छ ।

राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागका महानिर्देशक डा. रामचन्द्र कँडेलले वन मन्त्रालयका सहसचिव बुद्धिसागर पौडेलको संयोजकत्वमा पाँच सदस्यीय छानबिन समिति बनाएको बताए ।

समितिमा वन विभाग, राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभाग, नेपाली सेनाका एक-एकजना प्रतिनिधि तथा चितवनका एकजना पशु चिकित्सक सदस्य रहेको महानिर्देशक कँडेलले बताए ।