शुक्रबार नेकपा एमालेको शिक्षा तथा मानव स्रोत विभागले अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीसँग अन्तरक्रिया गरेको थियो । सार्वजनिक कार्यक्रममा पुगेपछि मुख्य विषयबाट बहकिने उनको स्वभाव यस कार्यक्रममा पनि उस्तै देखियो । ओली करिब तीन घण्टा निरन्तर बोलिरहे । सुरुवातमा उनले देशमा पार्टीको इतिहास राणाकाल जस्तो जहानियाँ शासनको समयबाटै कायम गरिएको स्मरण गरे । जसमा प्रजातान्त्रिक र वामपन्थीको उत्तिकै भूमिका रहेको बताए । 

समय क्रमको घटना सम्झिँदै जाँदा जब उनी भदौ २३/२४ गते भएको जेन–जी आन्दोलनमा पुगे, उनको आवाज आक्रोशसहित थप बुलन्द सुनियो । २४ गते आफूले लोकतन्त्र र संविधानको पूर्णपालना तथा कार्यान्वयन गर्न राष्ट्रपति रामचन्द्र पौड्याललाई सिफारिस दिए पनि व्यवहारमा त्यसको उल्टो भएको बताए । संविधानका पालकले नै संविधान र जनादेश विपरीत प्रतिनिधि सभा भङ्ग गर्दै जेन–जी सरकार स्थापित गरेको एमालेलाई सह्य नभएको दोहोर्‍याए । 

‘संसद् राखेर पूर्व प्रधानन्यायाधीस प्रधानमन्त्री बन्न नपाउने गरी संविधान संशोधन गरेर सरकारमा जान सकिन्थ्यो होला, संविधानले बाटो दिँदादिँदै त्यसलाई मिचेर आवश्यकताको सिद्धान्त भन्न पाइन्छ ? लोकतन्त्र, संविधान र अदालतका नजिर नमानेर बनेको हाइहुइको सरकारलाई हामी मान्दैनौँ, चुनाव गराउने भनेर आएको सरकारले विद्युत् काट्ने, कम्पनी बन्द गर्ने, राजदूत फिर्ता बोलाउने किन गरेको छ ? हामीले प्रदेश, पालिका, प्रशासन मान्छौ ती पनि राज्य भित्रका अंग हुन् तर अहिलेको सरकार जस्तो, जसरी र जसको बन्यो त्यो भने हामी मान्दैनौँ,’ उनले दोहोर्‍याए । 

बोल्ने क्रममा अध्यक्ष ओलीले पटक–पटक सरकार र जेन–जी आन्दोलनबारे आगो ओकलिरहे । देश र समाजप्रति कुनै उद्देश्य नै नभएका व्यक्ति सरकारमा पुगेर सुशासन कायम गर्लान् ? उनले प्रश्न गरे । 

‘देश बनाउँछु भनेर संकल्प गरेको मान्छे भ्रष्टाचारमा चुप्लुप्क डुबेको हामीले देखेका छौँ । वडाध्यक्ष समेत हुन्छु भन्ने नसोचेको मान्छे मन्त्री भएको छ, जनताले नछानेको, जनताको बीचबाट नआएको यस्तो फेद न टुप्पोको आकाशबेली जस्तो बतासे सरकारले आफूजस्तै ठानेर पासपोर्ट रोक्का गर्ने, फागुन २१ मा चुनाव गर्ने रे ! देशको मुख्य पार्टीलाई काठमाडौं नछाड्न भनेको छ रे, मलाई कुनै पत्र आएको छैन, निर्वाचनमा आफैँ–आफै मात्रै लड्छौँ कि पार्टी लड्छ ? 

सोही क्रममा उनले आफूलाई ग्रिसको एथेन्समा इसा पूर्व ४७० मा जन्मिएका दार्शनिक सुकरातसँग तुलना गर्न समेत भ्याए । सत्य र न्यायको पक्षमा तर्कसंगत विचार प्रवाह गर्ने दार्शनिकका रूपमा परिचित सुकरातसँग आफूलाई तुलना गर्दै उनले भने, ‘कुनै राजनीतिक तथा सामाजिक अठोट नै नभएका सुकरात त राज्यले लगाएको आरोप सत्य नरहेको प्रमाणित गर्न विषको प्याला पिउन तयार भए भागेनन्, आजको केपी ओली भाग्छ ? मर्न परे यहीँ देशमा मर्छ, के सोच्या यिनीहरूले ? 

को हुन् सुकरात ?

पश्चिमी दर्शनका जनक मानिने सुकरातको जन्म ईसा पूर्व ४७० मा युनानको राजधानी एथेन्समा भएको थियो । उनका बुबा सोफ्रोनिस्कस मूर्तिकार र आमा फेनारेते दाइमी (धाइआमा) थिइन् । सानो उमेरदेखि नै सुकरात असामान्य जिज्ञासु र विचारशील थिए । बुवासँगै उनले मूर्तिकला सिके पनि बिस्तारै आफ्नो जीवनलाई ज्ञान, सत्य र नैतिकताको खोजतर्फ मोडे ।

युवा उमेरमा उनले एथेन्स सेनामा सेवा गरे र युद्धमा असाधारण साहस प्रदर्शन गरे । तर युद्धपछि उनी दार्शनिक अध्ययन र शिक्षणमा समर्पित भए । उनले एथेन्सका सडक र बजारमा सामाजिक परिप्रेक्षबारे तर्कसंगत संवाद गर्दै आम नागरिकबीच सचेतना फैल्याउँथे । तर उनले कुनै पुस्तक लेखेनन्, न विद्यालय नै खोले ।

उनी सडक र बजारमा मानिसहरूसँग संवाद गर्दै तर्क र प्रश्न–उत्तरमार्फत सत्यको खोज गर्थे । उनको त्यो शैलीले मानिसहरूलाई सोच्न र आत्मबोध गर्न प्रेरित गर्थ्यो । यही शैलीलाई पछि ‘सोकरेटिक विधि’ नाम दिइएको बुझिन्छ । 

सुकरातका विचार अनुसार “ज्ञान नै सद्गुण हो” — जसले साँचो ज्ञान प्राप्त गर्छ, उसले गलत काम गर्न सक्दैन । उनले मानिसलाई धन–सम्पत्तिको होइन, सदाचार र आत्मज्ञानको खोज गर्न सल्लाह दिँदै भनेका थिए, “धनले सद्गुण ल्याउँदैन, सद्गुणले धन र सबै कुरा ल्याउँछ ।”

उनी आफ्ना शिष्यहरूसँग निरन्तर संवाद गर्थे, जसमा प्लेटो, जिनोफोन, एन्टिस्थेनेस र एरिस्टिपस जस्ता प्रसिद्ध दार्शनिकहरू थिए ।

सुकरातका विचारहरू सबैलाई रुचेनन् । उनका तर्क र प्रश्नहरूले तत्कालीन सत्ता र धर्मगुरुहरूलाई चुनौती दिएको भान भयो । उनीमाथि युवाहरूलाई पथ भ्रष्ट बनाएको, देशद्रोही भएको र देवताप्रतिको अनादर गरेको आरोपमा मुद्दा चलाइयो । आफूलाई लागेको मुद्दामा उनी स्वयम्ले कुनै गल्ती नगरेको भन्दै आफैँ वकालत गरे– “म सत्य बोल्ने मानिस हुँ, र सत्यका लागि म मर्न पनि तयार छु ।”

अन्तमा उनीमाथि लागेको आरोपमा अदालतले मतदानमार्फत फैसला गर्ने निर्णय गर्‍यो । उनी विरुद्ध २ सय २१ मत खस्यो । २ सय ८० जनाले मतदान गरेकोमा बहुमतले उनलाई दोषी ठहर गर्‍यो ।

अदालतले उनलाई विष पिएर मृत्युवरण गर्न आदेश दियो । मृत्युको दिन उनका शिष्य र मित्रहरूले भाग्न सुझाव दिँदै भाग्ने व्यवस्था मिलाएको बताउँदा पनि सुकरातले ‘म मृत्युदेखि डराउँदिन, अन्यायबाट भाग्नु उचित होइन ।’ भन्दै मृत्यु रोजेको पुस्तकमा उल्लेख छ ।  

सत्य र न्यायप्रतिको अटल विश्वासका साथ उनले ई.पू. ३९९ मा आफ्ना शिष्यको सामुन्ने विष पिएर मृत्यु स्वीकार गरे । 

उनको मृत्यु पश्चात् पश्चतापमा रहेका एथेन्सका नागरिकले आफूहरूको गल्ती स्वीकार गर्दै पछि उनका विचार अनुसरण गरेको प्लोटोको ग्रन्थमा उल्लेख गरिएको छ । 

उनको व्यक्तिगत जीवन भने खासै सुखदायी रहेन । उनकी पत्नी एन्थिपे स्वभावले कर्कश थिइन् । तर पनि उनीहरूको तीन सन्तान भए । एक पटक उनको शिष्यले विवाहबारे प्रश्न गर्दा उनले भनेका थिए, ‘विवाह गर, यदि असल पत्नी पाइछ भने सुखी हुनेछौ, र खराब पाइछ भने म जस्तै दार्शनिक’ । 

सुकरातले कुनै पुस्तक लेखेनन्, किनभने उनले हरेक व्यक्तिमा पृथक् ज्ञान हुने हुँदा संवादबाट नै ज्ञानको सीमा फराकिलो बनाउन सकिनेमा विश्वास राख्थे । 

उनका विचार शिष्यद्वारा मौखिक रूपमा प्रचारित भए । उनको मृत्युपछि उनका शिष्य मध्येका एक प्लेटोले आफ्नो गुरुका शिक्षालाई लेखेर पुस्तकमार्फत संसारभर फैल्याए । 

आज पनि सुकरातका सिद्धान्त र जीवनशैली विश्वभर स्वतन्त्र सोच, नैतिक दर्शन र सत्यको प्रतीकका रूपमा स्मरण गरिन्छ । उनले सिकाएका शिक्षाहरूले मानव सभ्यतालाई विवेक, आत्मसमीक्षा र सत्यको मार्गमा अघि बढाएको विश्वास गरिन्छ ।  

दार्शनिक इतिहासमा सुकरातलाई ‘फादर अफ् वेस्टर्न फिलोसोफर’ का  रूपमा सम्मान गरिन्छ । उनका शिष्य प्लेटो र जेनोफोनले लेखेका ग्रन्थबाट सुकरातका विचार आज पनि अध्ययन र अनुसरण गरिँदै आएको छ ।