अप्रिल ३० देखि मे ९ सम्म दक्षिण कोरियामा २६ औँ छन्जु अन्तर्राष्ट्रिय फिल्म फेस्टिवल चल्यो । यो फेस्टिवल दक्षिण कोरियाको प्रमुख फिल्म फेस्टिवल हो ।

फेस्टिवलको क्लोजिङ फिल्मका रूपमा ‘इन द ल्याण्ड अफ मेसिन्स’ शीर्षकको ९२ मिनेट लामो डकुमेन्ट्री प्रदर्शन भयो । यो डकुमेन्ट्री कोरियामा कार्यरत नेपाली श्रमिक कविहरूको कविता सङ्ग्रह ‘यो मेसिनको सहर हो’ मा आधारित थियो । र, कोरियन भाषामा अनुदित थियो ।

युरेसिया कल्चरल फोरम दक्षिण कोरियाले प्रकाशन गरेको कविता सङ्ग्रहमा ३५ जना नेपाली कविका ७० वटा कविता सङ्ग्रहित छन् । कोरियामा नेपाली श्रमिकका मनोभाव समेटिएको कविता सङ्ग्रहले राम्रो चर्चा पायो । विभिन्न सम्मानसहित पुरस्कारसमेत प्राप्त गर्‍यो ।

सङ्ग्रहले रुसी बोल्सेभिक क्रान्तिको स्मृतिमा दक्षिण कोरियामा प्रदान गरिने सन् २०२० का लागि रेड अवार्ड प्राप्त गर्‍यो । कोरियाका लोकप्रिय कवि स्वर्गीय वाकदुजिनको स्मृतिमा प्रदान गरिने दक्षिण कोरियाको प्रतिष्ठित पुरस्कार ‘एसिया भिजन’ सम्मानसहित २५ लाख वन राशिको पुरस्कारसमेत प्राप्त गर्न सफल भयो ।

कविता सङ्ग्रह दक्षिण कोरियामा करिब ४ दशक अघिदेखि चलचित्र लेखन, निर्माण तथा निर्देशन गरिरहेकी किम ओक्यङको नजरमा पर्‍यो । दक्षिण कोरियामा श्रम गर्न आउने प्रवासी श्रमिकलाई केवल मजदुरका रूपमा मात्रै बुझेकी उनी कविता सङ्ग्रह देखेर चकित परिन् । उनलाई ती कविताको पृष्ठभूमि, कविहरूको अवस्था र नेपालमा तिनको अनुभव जस्ता विषयमा चासो बढ्यो । उनले सङ्ग्रहबाट छनोट गरेर ८ जना श्रमिक कविको कविता र दैनिकीलाई पर्दामा उतार्ने निधो गरिन् ।

टोलीले छनोट गरेका कविताका सर्जकलाई सम्पर्क गर्ने र आवश्यक प्रकृया पूरा गर्ने काम गर्‍यो । छानिएका ८ जना कविलाई करिव २ वर्षभन्दा बढी समय लगाएर उनीहरूको कार्यस्थल, बिदाको समय, घुमफिरलगायतका सम्पूर्ण दैनिकीलाई फरक मौसम र ऋतुहरूमा निरन्तर पच्छ्याएर खिचिएको डकुमेन्ट्री ‘इन द ल्याण्ड अफ मेसिन्स’ हो ।

सङ्ग्रहमा पोमूको योगदान

‘यो मेसिनको सहर हो’ कविता सङ्ग्रह तयार पार्न कवि पराजित पोमूले योगदान गरे । उनले ३५ श्रमिक कविहरूका कविता छनोट गरे । सङ्कलन तथा सम्पादन गरे । र, कोरियन भाषामा अनुवाद गर्ने जिम्मा लिए ।

लामो समयदेखि युरेसिया कल्चरल फोरमले नेपाली कविहरूसँग मिलेर कविता सङ्ग्रह प्रकाशन गर्ने जमर्को गरिरहे पनि त्यो सम्भव भइरहेको थिएन । फोरमबाट कवि पोमूलाई सम्पर्क गरिएपछि भने उनको सम्पर्क, सम्बन्ध तथा सक्रियतामा कविताहरू सङ्कलन भए । सम्पादन गरिए र प्रकाशनका लागि तयार भए ।

डकुमेन्ट्री निर्माण टोलीले समेत पोमूलाई खोजी गर्‍यो । उनले आवश्यक समन्वय र सहभागिता जनाए । कतिपय सन्दर्भमा उनको प्रत्यक्ष संलग्नता रह्यो । कोरोना महामारीको समयमा विभिन्न असहजताका बीच खिचिएको डकुमेन्ट्री लामो समयको पर्खाइपछि फेस्टिवलमा स्क्रिनिङ भयो ।

उत्सवमा डकुमेन्ट्रीमा समावेश सबै कवि उपस्थित हुन सकेनन्, कवि जीवन खत्रीबाहेक । न त सुरूबाटै जोडिने पराजित पोमू नै । किनभने पोमू त केही वर्षअघि नै नेपाल फर्किसकेका थिए । बाँकी कविहरू कम्पनीको व्यस्तताले उपस्थित हुन सकेनन् ।

पराजित पोमूको त्यो सक्रियता र नेपाली साहित्यप्रतिको लगनले ‘यो मेसिनको सहर हो’ तयार हुन सक्यो । यो कृतिले दक्षिण कोरियाली माझ नेपाली भाषा र साहित्यको प्रचार हुन सक्यो । नेपालीहरूको सकारात्मक परिचयलाई थप बलियो बनाउन सहयोगी बन्यो ।

दैनिक २४ घण्टामा यहाँका सबै मजदुर दैनिक १०–१२ घण्टा शारीरिक श्रम गर्छन् । कम्पनी साहूलाई बेचिएको समयबाट उबारेर सिर्जनशील काम गर्छन् । यस्ता नेपाली मात्रै थोरै भेटिन्छन् । सिर्जनामा रमाउने नेपालीको एउटा ठूलै तप्कालै पराजित पोमूलाई आफ्नो मेन्टर ठान्न थालेको थियो ।

उनले पनि निरन्तर घच्घच्याइरहे । ‘निरन्तर लेखिरहनुपर्छ है’ भने । व्यक्तिगत रूपमा भन्नुपर्दा उनले निरन्तर कोट्याइरहेकाले नै मैले पनि कथा सङ्ग्रह प्रकाशन गर्ने हिम्मत गरेको थिएँ । उनीबाट मैलेजस्तै आड, भरोसा र हिम्मत पाउने लेखनमा रुचि हुने थुप्रै साथीहरू छन् ।

नेपाली साहित्यमा निक्कै पछिसम्म आदिवासी जनजाति समुदायको सांस्कृतिक सौन्दर्य, कला, भाषा तथा ज्ञानका विषयहरू फरक धारका रूपमा अथ्र्याइए अर्थात् तिनलाई मूलधार भनिने साहित्यले आँखा तरिरह्यो । यसको प्रतिरोधमा निरन्तर लेखहरू आइरहे । आवाजहरू उठिरहे । यिनै पृष्ठभूमिमा दक्षिण कोरियामा इतर आवाज साहित्य समाज नामको संस्था स्थापना भयो । पराजित पोमूले त्यसैको नेतृत्व गरे । खासगरी आदिवासी जनजाति समुदायका लेखकहरूलाई सिर्जना कर्ममा प्रेरित गरिरहे ।

संस्था स्थापनाको अवधारणा अनुसार विचार निर्माण गरी सिर्जनाहरू विभिन्न मञ्चमा प्रस्तुत भए, मन्थन भए । संस्थाको नेतृत्वकर्ताको हैसियतमा पोमूकै नेतृत्वमा सम्भवतः नेपाली कविताको इतिहासमा सबैभन्दा धेरै भाषा समेटिएको र सङ्ख्यात्मक हिसाबले धेरै कविहरू अटाइएको कविता सङ्ग्रह ‘इतर कविता’ सङ्कलन तथा सम्पादन गरी प्रकाशन भयो । यो कविता सङ्ग्रहलाई नेपालका कवि, लेखक तथा विद्वतवर्गले समेत विभिन्न सन्दर्भमा सन्दर्भ–सामग्रीका रूपमा प्रयोग गर्ने गरेका छन् । शोधकर्ताहरूबाट थुप्रै शोधकार्यहरू समेत भएका छन् ।

मेसिनसँगै नारिएर काम गरी लखतरान ज्यान लिएर बासस्थान फर्किएको एउटा मजदुरले यदि सामान्य आराम मात्रै गरी बसेको भए यति महत्त्वपूर्ण कृति नेपाली साहित्यले पाउने थिएन । यो पराजित पोमूको पागलपनबाट सिर्जित उत्कृष्ट कृति हो भन्न सकिन्छ । यदि ‘इतर कविता’ छुनुभएको छ भने ।

संसारभर कोरोना महामारी सुरु भयो । यही बीचमा एउटा संस्था निर्माण भयो, ‘नेपाल आदिवासी जनजाती साहित्यकार÷लेखक महासंघ’ । सुरुवातमा यसको शाखा नेपालको सातै प्रदेश तथा विदेशमा समेत विस्तार गर्ने तयारी र आह्वान गरियो । सोहीअनुसार दक्षिण कोरियामा पनि यसको शाखा बन्यो जसको नेतृत्व पराजित पोमूले गरे ।

उनकै नेतृत्वमा बनेको महासंघले अनलाइन मार्फत् बहुभाषिक कविता महोत्सवको आयोजना ग¥यो । करिब डेढ दर्जन नेपाली राष्ट्रिय भाषाका ५० कविले कविता वाचन गरे । महोत्सवमा प्रस्तुत सबै कविता पुनः सम्पादन गरी पोमूकै नेतृत्वमा ‘भुइँ मान्छेका आवाज’ शीर्षकमा सङ्ग्रह प्रकाशन गरियो ।

सङ्ग्रहले नेपाली साहित्यलाई बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक आयाम दिन एउटा इँटाको काम गरेको छ ।

दक्षिण कोरियामा नेपाली साहित्य कर्मसँग सम्बन्धित सङ्घ–संस्था नभएका होइनन् । तर तिनले बेला बेलामा सामान्य जमघट, भेटघाट, कविता वा मुक्तक वाचनजस्ता कार्यक्रम गर्नुबाहेक खास देखिने काम गरेको पाइन्न ।

नेपाली साहित्यको फैलावट र आयामका बारे छलफल गर्ने, विमर्श गर्ने काम भएको देखिन्न । तर पराजित पोमू र उनी आवद्ध संस्थाले देखिने काम गरे । कोरियामा नेपाली साहित्यका लागि एउटा बेञ्चमार्क बनाइ दिए । इतर आवाज साहित्य समाज दक्षिण कोरियाले नेपालका प्रसिद्ध लेखक तथा कविहरू प्रगति राई, बिना थिङ्, राजन मुकारुङ, उपेन्द्र सुब्बा, स्वप्निल स्मृति जस्ता सिद्धहस्त व्यक्तित्वलाई दक्षिण कोरियामा ल्याई साहित्यिक कार्यक्रम सम्पन्न गरेको छ ।

साहित्यिक कार्यक्रमहरू मूलतः नाफारहित हुन्छन् । बरु आयोजकहरू आफ्नै खल्तीबाट पैसा निकालेर यस्ता गतिविधि गरिरहेका हुन्छन् । अर्थात् कोरियामा साहित्यिक कार्यक्रम गर्नु कुनै नाफा वा फाइदाका लागि नभएर विशुद्ध सिर्जना र सिर्जना गर्नेहरूप्रतिको सम्मान हो ।

तर यतिखेर पराजित पोमू नेपाल छन् ।सन् २०२३ को फेब्रुअरी तेस्रो साता कोरियाको दशक लामो श्रमिक जिन्दगीलाई छाडेर नेपाल फर्किए । उनको अनुपस्थिति देखिने गरी नै महसुस भइरहन्छ । समय समयमा उनको नेतृत्वमा साहित्यिक जमघट हुने गर्दथे, फरक आयाममा । ती कार्यक्रम अर्थपूर्ण रहन्थे ।

दीर्घकालसम्मका लागि सम्झिरहने कार्यक्रम बन्दथे । खास गरेर नेपाली साहित्यिक लेखनलाई दक्षिण कोरियाका नेपालीमाझ स्थापित गर्न, लेख्न चाहनेलाई प्रेरित गर्न सायद पराजित पोमू जति लागिपर्ने त्यो पुस्ताका लेखक कमै होलान् यतिखेर । त्यही भएर पनि उनको अभाव महसुस हुने गर्दछ ।

तपाईं पराजित पोमुलाई खोज्दै हुनुहुन्छ भने यतिखेर सायद कतै खेत खलिहान वा उर्वर फाँटतिर कोदालिले माटो खोस्रदै गरेको वा कतै ओसिलो ठाउँतिर अलैँची गोडिरहेको भेट्नुहुनेछ । दक्षिण कोरियामा श्रमसँगै सिर्जनामा रमाउन अभ्यस्त पोमूलाई किन सिर्जनाहरूमा कम भेट्न थालियो ? सायद यो प्रश्नको उत्तरले नेपाली साहित्यको वर्तमान अवस्थालाई पनि परिभाषित गर्न सक्नेछ ।

पराजित पोमूले कोरिया बसाइको उत्तरार्धमा एकल सिर्जनाका रूपमा ‘मद्वारा मेरो निर्माण’ कविता सङ्ग्रह प्रकाशन गरे । त्यस अघि उनको ‘लेप्मुहाङको डुङ्गा’ शीर्षकको कविता सङ्ग्रह प्रकाशित भइसकेको थियो । विशेषतः आदिवासी सौन्दर्य, याक्थुङ् संस्कृति तथा मुन्धुमी दर्शन उनका सिर्जनाका केन्द्र हुन् । यिनै आधारमा आफ्ना विचार सम्प्रेषण गरिरहने पोमूलाई आगामी सिर्जनात्मक यात्राको राजमार्गमा देख्न पाइयोस्, हार्दिक शुभकामना ।