काठमाडौं– काठमाडौंको पशुपति क्षेत्रमा नवदूर्गा (न्याँलाकेगु) जात्रा प्रारम्भ भएको छ । बाला चतुर्दशी पछिको नवमी र दशमीका दिन पहिलो चोटि पाशुपत क्षेत्रको जयवागेश्वरी प्राङ्गणमा नृत्य प्रदर्शन गर्ने गरिएको छ ।

यसरी जयबागेश्वरीबाट सुरु यस नाच विभिन्न समयमा विभिन्न स्थानमा प्रदर्शन गरिन्छ । सबैले नवदूर्गा जात्रा भनेर चिन्ने यो परम्परा, भक्तपुर नगरको मानव सभ्यतामा आधारित श्री नवदूर्गा भवानीको ङा लाकेगु जात्रा हो । यो नेपालकै लामो जात्राको रुपमा परिचित छ ।

यस्ता परम्परा आपसी सांस्कृतिक सहभाव र सद्भावका अद्वितीय उदाहरण हुन् । जात्रा सञ्चालनका विषयमा प्रतिक्रिया दिँदै महानगरपालिकको सम्पदा तथा पर्यटन समितिका संयोजक एवं वडा नम्बर ८ का अध्यक्ष आशामान संगत भन्छन्, ‘जात्रा सञ्चालनका लागि वडाबाट आर्थिक सहयोग प्रदान गर्ने गरेका छौँ । तर, यसले पुग्दैन । स्थानीय श्रद्धालुहरुबाट पनि आर्थिक सहयोग प्राप्त हुने गरेको छ । जात्रा व्यवस्थापनमा जयबागेश्वरी युवा क्लबले काम गर्ने गरेको छ ।’

संगतका अनुसार ११ वर्षसम्म हरेक वर्ष नियमित रुपमा जात्रा सञ्चालन हुन्छ । १२ औँ वर्षमा नवदूर्गाको जात्रा हुँदैन । यसको ठाउँमा ललितपुरमा ल्याइने हरिसिद्धिको नाच प्रदर्शन हुन्छ ।

जयबागेश्वरीमा नाचका लागि भक्तपुरबाट आएका देवगणहरुको पशुपतिनाथ र पशुपति परिसरमा भएका देवगणसँग भेट भएको छ । यसक्रममा जय वागेश्वरीमा मूल पुजारीले नवदूर्गालाई पूजा दिएर भैरवलाई जल र प्रसाद अर्पण गरेका थिए । 

पशुपतिको मूल चोकमा देवगणको नाच गरेर भेट गर्ने, गुजेश्वरी देवतालाई नाचका रुपमा भेट गर्ने, दक्षिणतर्फको शिवालय चोकमा मु बां लिकेगु जात्रा गर्ने र पशुपति क्षेत्र विकास कोषबाट पूजा लिने प्रचलन छ । यससँगै जयबागेश्वरीमा नाच प्रदर्शन भएको छ । यी संस्कार हिजो सकिएका छन् ।

यी संस्कारसँगै यस वर्षको पहिलो ख जुयगु (बास बस्ने) काम जयबागेश्वरीमा भएको छ ।आज वाराही, महाकालीसहित विभिन्न नाच प्रदर्शन हुनेछन् । श्वेत भैरवले माछा मार्ने नृत्य आजको प्रमुख आकर्षण हुनेछ ।

राजा आनन्द देवले भक्तपुर सहरको स्थापना गर्दा आठ दिशामा अष्टमातृका र केन्द्रमा भैरव स्थापना गरेर राज्य बसालेका थिए ।

तिनै अष्टमातृका देवगणको संयुक्त रुप नै नवदुर्गा भवानीको मूल स्वरुप हो । वर्षभरि आठ महिना मुकुन्डो सहित र चार महिना मुकुन्डो रहित हुने यस जात्राका मुख्य देवगणहरु भैरव, महाकाली, बाराही, कुमारी, गणेश, ब्रह्मायणी, महेश्वरी, वैष्णवी, इन्द्रयणी, दुम्म, सिम्म, श्वेत भैरव, महादेव गरी १३ वटा मुकुन्डोसहितका देवगण हुन्छन् ।

३ थरीका बाजामा ३ जना बाद्यगण, धोमा पोमी, दतिमा पोमी (महालक्ष्मी) र झिमा पोमी गरी ३ जना भण्डारी र १ नकीं सहितका देवगण यस जात्राका मुख्य पात्र हुन् ।

नवदूर्गा देवगण जात्रा तथा मन्दिर व्यवस्थापन संस्थाका सल्लाहकार नारायणमान बनमालाका अनुसार जात्राको मूल थलो भक्तपुर नगर हो । नगरका २३ ठाउँमा जात्रा चलाइन्छ । यससँगै काठमाडौँको जयवागेश्वरी, टोखा, साङ्ग्ला, चपली, टुपेक, गोकर्णमा जात्रा चलाउने गरिएको छ । हाडीगाउँमा १२ वर्षमा चलाइन्छ । काठमाडौँकै साँखु र काभ्रेको साँगा, नाला, धुलिखेल, श्रीखण्डपुर, बनेपा, पनौतीमा चली आएको छ ।

जात्रामा महालक्ष्मीको मूर्ति अगाडि ल्याइन्छ । यसलाई बोलीचालीको भाषामा सिफा द्योः भन्ने गरिन्छ । यस मुकुटमा महालक्ष्मीको आकृति कोरिएको हुन्छ । जात्राका सबै नाच देवीका अगाडि नाचिन्छ ।

नाच र विशेषता

नाच प्रदर्शनको पहिलो क्रममा भैरवनाथको नाच देखाइन्छ । जसमा सबै देवगण हुन्छन् । सबैले आफ्नो ठाउँबाट नाच प्रदर्शन गर्छन् । दैत्य संहारमा आधारित यो नाचमा भैरवले  दैत्यको संहार गरेर मानव जीवनलाई सामान्य बनाएको कथा हुन्छ ।

नवदूर्गा देवगण जात्रा तथा मन्दिर व्यवस्थापन संस्थाका सचिव सचिव लक्ष्मीप्रसाद बनमालाका अनुसार पहिलो चरणको नाचपछि भैरवसँगै महाकालीको प्रवेश हुन्छ । जसमा भैरव र महाकालीको दाम्पत्य जीवनको आशय, आपसी प्रेम, आपसी भोग प्रदर्शन गरिन्छ । 

नाचमा पालैपालो सबै देवगणको महापात्र भोग र नाच प्रस्तुत हुन्छ । यसै समयमा कुमारी देवी (सरस्वती) नाचको विषेश महत्व रहेको छ । आफू छोरीचेली भइकन पनि आफूलाई अन्तिममा मात्र महापात्र भोग गराइयो भनेर देवीले गरेको विरह नाचको विशेषता हो । यस नाचलाई ‘कुमारी तुलेगु’ भनिन्छ ।

पहिलो चरणको नाचपछि पूर्ण गणेशको मङगल सिद्धि नाच, क्रमशः बं्रहमायणी, महेश्वरी, कुमारीको नाच र वैष्णवीको धान रोप्ने नाच प्रदर्शन हुन्छ । यी प्रस्तुतिसँगै पहिलो दिनका नृत्यस प्रस्तुतिहरु समापन हुन्छन् ।

दोस्रो दिन बिहानै बाराही देवीको नाच प्रदर्शन गरिन्छ  । यो नाचबाट धनधान्यको लाभ होस् भन्ने कामना गरिन्छ ।

न्याँलाकेगु जात्राको अर्को आर्कषण भनेको सिम्मदुम्म नाच हो । अघिलो दिन सानासाना बालक देवगणहरुले यस दिन बाराही र कुमारीद्वारा दुम्म र सिम्मको रुप लिन्छन् । हिजोका साना गण आज ठूलो भएर भक्तजनबाट दक्षिणा लिन र आर्शीवाद दिन आएको भन्दै नाच देखाइन्छ ।

श्रीमान श्रीमती बीचको माया, श्रीमानको कर्तब्य, नारीको दायित्वका कथा यस नाचमा देख्न सकिन्छ । यो नाचको ‘ङा लाकेगु’ भाग रोमाञ्चक हुन्छ । दुम्मले  माछा समाएर आफ्नी श्रीमती सिम्मलाई खुसी पार्न जिस्क्याउने, भक्तलाई माछाको प्रतीक मानेर लखेट्ने, समाउने भएकोले यो क्षण रोमाञ्चक हुन्छ ।

महाकाली नाच महत्त्वपूर्ण भाग हो । यस नाचमा जात्राका मुख्य आकर्षण ‘श्वेत भैरव’ को भूमिका देखाइन्छ । किंवदन्ती अनुसार ‘मुर’ नाम गरेको दैत्यले तीनै लोकमा दुख दिएपछि महाकाली स्वयमले दैत्य स्वर्ग, मत्र्य र पाताल जताजता जान्छ, त्यतैत्यतै गएर दैत्यको संहार गरेको कथा नाचमा देखाइन्छ । दैत्यको संहार पछि पनि महाकालीले क्रोध नियन्त्रण गर्न नसकेर सर्वत्र भयावह अवस्था सिर्जना भएको नाचमा देखाइन्छ ।

बाजा

नवदूर्गा भवानीको नृत्यमा मुख्य ३ वटा बाजा बजाइन्छ ।

यसमध्येको प्रमुख बाजा खिं हो । ढिन्ताल शव्द र सुरमा हुने नवदूर्गा नाच यही बाजाको सुरमा नाचिन्छ । यस बाजालाई नन्दी महाकालका रुपमा पुजिँदै आएको छ ।

चण्डी नारायणका रुपमा पुजिने तं बाजा मन्त्र संगीतको लयमा नाचिने नाचका क्रममा बजाइन्छ । भृङ्गी महाकालका रुपमा पुजिने क्या बाजा नवदूर्गा नाचमा मात्र बजाइने बाजा हो ।