आज नेपाली जनताले नै ल्याएको भनिएको गणतन्त्र जोगाउन हम्मेहम्मे छ । किन कि तीन दशकमा पटकपटक सरकार फेरिए । संविधान पनि बन्यो तर नागरिकको दैनिकीमा स्थायित्व आएन । यसको मूल कारण शासन प्रणालीभन्दा पनि राजनीतिक संरचनाको अस्पष्‍टता हो । देशमा राजनीतिक दल धेरै छन् । तर तिनीहरूमा वैचारिक स्पष्टता छैन ।

देशमा बारम्बार निर्वाचन हुन्छ र सरकार पनि बन्छन् । तर देशको मूल नीतिमा निरन्तरता रहँदैन । परिणामस्वरूप लोकतन्त्र अभ्यासमा कमजोर हुँदै गएको अनुभूति आम नागरिकमा दिनानुदिन बढ्दैछ । नेपाली कांग्रेस, एमाले र माओवादी आआफ्नै इतिहास र आधार भएका दल हुन् । तर यिनै दलहरू गणतन्त्रलाई संस्थागत गर्ने प्रक्रियामा अब बाधकजस्ता देखिन थालेका छन् ।

नयाँ दल पनि यदि संरचनागत सुधारभन्दा व्यक्ति केन्द्रित राजनीतिमा सीमित भए भने आम जनतामा निराशा थप गहिरिनेछ ।

अब यो कटु सत्य स्वीकार नगरी अघि बढ्न सकिँदैन । रास्वपा र हर्क साम्पाङको श्रम संस्कृति पार्टी जस्ता नयाँ दलहरूको उदय पुराना दलप्रतिको बढ्दो असन्तुष्टि र विकल्पको खोजीको सङ्केत हो । तर नयाँ दल पनि यदि संरचनागत सुधारभन्दा व्यक्ति केन्द्रित राजनीतिमा सीमित भए भने आम जनतामा निराशा थप गहिरिनेछ ।

त्यसैले अब नेपाली कांग्रेस, एमाले, माओवादी लगायतका नयाँ पुराना सबै गणतन्त्रवादी शक्तिहरूले पार्टी एकीकरण गर्नुपर्छ । विचार नमिल्नेहरू एकै पार्टीमा बस्नु भन्दा विचार मिल्नेहरू एउटै ध्रुवमा उभिनु आजको आवश्यकता हो । देशका सम्पूर्ण राजसंस्थावादी वा राजतन्त्रवादी शक्तिहरू पनि छरपस्ट नारामा होइन । एउटै वैचारिक ध्रुवमा एकीकृत हुन जरुरी छ ।

अबको नेपालको राजनीति दुई स्पष्ट ध्रुवमा जानु अपरिहार्य देखिन्छ । डेमोक्रेडिट र कन्जरभेटिभ जस्ता दुई वैचारिक ध्रुवमा राजनीति सङ्गठित हुँदा मात्र नागरिकले सचेत भएर कुनै एकको छनोट गर्न सक्छन् ।

व्यक्तिको स्मृतिमा होइन । संस्थाको अवधारणामा आधारित राजसंस्था चाहने हो भने उनीहरूबीच पनि नीति, भूमिका र सीमाबारे स्पष्ट सहमति आवश्यक छ । विभाजित राजसंस्थावाद लोकतन्त्रका लागि विकल्प होइन, केवल असन्तुष्टिको स्वर मात्र हो । यदि गणतन्त्रवादी शक्तिहरू स्पष्ट ध्रुवमा उभिनुपर्छ भने राजसंस्थावादी शक्तिहरू पनि त्यत्तिकै अनुशासित, जिम्मेवार र एकीकृत हुनुपर्ने ऐतिहासिक बाध्यता आजको यथार्थ हो ।

अब राजनीतिक पुनर्संरचनाबारे गम्भीर बहस आवश्यक छ । पार्टी संख्या घटाउनु लोकतन्त्रलाई कमजोर बनाउने कुरा होइन । लोकतन्त्रलाई स्पष्ट बनाउने प्रक्रिया हो । अबको नेपालको राजनीति दुई स्पष्ट ध्रुवमा जानु अपरिहार्य देखिन्छ । डेमोक्रेडिट र कन्जरभेटिभ जस्ता दुई वैचारिक ध्रुवमा राजनीति सङ्गठित हुँदा मात्र नागरिकले सचेत भएर कुनै एकको छनोट गर्न सक्छन् ।

डेमोक्रेटिकले नागरिक स्वतन्त्रता, समावेशिता र संस्थागत लोकतन्त्रको वकालत गरोस् । कन्जरभेटिभले राष्ट्रिय पहिचान, अनुशासन, नीतिगत स्थायित्व र दीर्घकालीन सोच प्रस्तुत गरोस् । राजनीति सधैँ चुनाव, सत्ता र गठबन्धनको खेल मात्र होइन, राजनीति मूलतः विचारको युद्ध हो । समाज कुन दिशामा जान्छ भन्ने प्रश्नको उत्तर डेमोक्रेटिक र कन्जर्भेटिभ विचारधाराको द्वन्द्वमा लुकेको हुन्छ ।

कन्जर्भेटिभहरू भन्छन्– मानिस स्वतन्त्र होइन, जिम्मेवार भएर जन्मिन्छ । समाज प्रयोगशाला होइन, जहाँ प्रत्येक पुस्ताले नयाँ सामाजिक प्रयोग गर्न पाओस् ।

दुर्भाग्य, नेपालमा यो द्वन्द्व विचारको होइन, व्यक्तिमा केन्द्रित भयो र यहीँबाट सङ्कट सुरु हुन्छ । डेमोक्रेटिकहरू भन्छन्– मानिस स्वतन्त्र जन्मिन्छ, त्यसैले राज्यले उसलाई समान अवसर दिनुपर्छ । उनीहरूका लागि परम्परा पवित्र होइन, प्रश्नयोग्य हो । इतिहास उनीहरूका लागि पूजा गर्ने वस्तु होइन, सुधार गर्ने दस्तावेज हो । समानता, समावेशिता र अधिकारको भाषा उनीहरूको मन्त्र हो ।

तर यही भाषा जब अनुशासनबिनाको अधिकारमा रूपान्तरित हुन्छ, तब डेमोक्रेसी स्वतन्त्रता होइन अराजकताको ढोका बन्छ । कन्जर्भेटिभहरू भन्छन्– मानिस स्वतन्त्र होइन, जिम्मेवार भएर जन्मिन्छ । समाज प्रयोगशाला होइन, जहाँ प्रत्येक पुस्ताले नयाँ सामाजिक प्रयोग गर्न पाओस् । परम्परा उनीहरूका लागि बोझ होइन, सभ्यताको मेरुदण्ड हो । राष्ट्र, संस्कृति, परिवार र अनुशासनबिना स्वतन्त्रता खोक्रो हुन्छ भन्ने उनीहरूको तर्क हो ।

डेमोक्रेटिक भनिनेहरू कानूनभन्दा भीडलाई ठूलो ठान्छन् र कन्जर्भेटिभ भनिनेहरू राष्ट्रभन्दा सिंहासनलाई ठूलो ठान्छन् ।

सभ्यता यी दुईको सन्तुलनबाट बन्छ । युरोपले धर्मको अन्धकार चिरेर स्वतन्त्रता भेट्यो तर परम्परा च्यातेर होइन सुधार गरेर । अमेरिकाले स्वतन्त्रता लेख्यो तर संविधानलाई अनुशासनको जञ्जिरले बाँध्यो । त्यहाँ लोकतन्त्र भावनामा होइन, संस्थामा टिकेको छ । तर नेपालमा भने परिदृश्य ठ्याक्कै उल्टो छ । यहाँ डेमोक्रेटिक भनिनेहरू कानूनभन्दा भीडलाई ठूलो ठान्छन् र कन्जर्भेटिभ भनिनेहरू राष्ट्रभन्दा सिंहासनलाई ठूलो ठान्छन् ।

यी दुवैले आफ्नो विचार होइन, आआफ्नो स्वार्थ जोगाइरहेका छन् । उनीहरूका लागि न अधिकार पवित्र छ न परम्परा । पवित्र त केवल सत्ता छ । समस्या डेमोक्रेसीमा या कन्जर्भेटिभ सोचमा पनि छैन । समस्या विचारबिनाको राजनीतिमा छ । जब विचार मर्छ, तब मानिस बाँकी रहँदैन केवल भीड बाँकी रहन्छ । भीडले प्रश्न गर्दैन, भीडले सोध्दैन भीडले बुझ्दैन । भीडलाई केवल इसारा चाहिन्छ ।

आज नेपाललाई न त चिच्याउने लिबरल चाहिएको छ न आँखा चिम्लने कन्जर्भेटिभ । नेपाललाई चाहिएको छ त केवल अनुशासित स्वतन्त्रता र प्रश्न गर्न सक्ने परम्परा ।

एक हात उठ्यो भने हजार हात एकैचोटि उठ्छन् । भीडले ताली त बजाउँछ तर सहीका लागि होइन बलियोका लागि । इतिहास भीडले बनाएको छैन, इतिहास त भीडको विरुद्ध उभिने केही थोरै मानिसले लेखेका हुन् । आज नेपाललाई न त चिच्याउने लिबरल चाहिएको छ न आँखा चिम्लने कन्जर्भेटिभ । नेपाललाई चाहिएको छ त केवल अनुशासित स्वतन्त्रता र प्रश्न गर्न सक्ने परम्परा ।

यदि डेमोक्रेसीले सीमाना नचिन्ने हो भने, राज्य विघटनतर्फ जान्छ । यदि कन्जर्भेटिभ सोचले प्रश्न अस्वीकार गर्ने हो भने समाज पतनतर्फ जान्छ । आज निर्णय गरिएन भने भोलि इतिहासले प्रश्न सोध्नेछ । तिमीहरू स्वतन्त्रता खोज्दै अराजक बनेका हौ कि परम्परा जोगाउँदै दास ?  यो प्रश्नबाट उम्किने अधिकार अब कसैलाई छैन किनकि तपाईं राजनीति बुझ्नुस् या नबुझ्नुस् । तपाईँ राजनीति गर्नुस् या नगर्नुस् । तपाईँलाई राजनीतिले अछुतो छोड्दैन ।

नेपाल आज संकटमा मात्रै छैन, दिशाविहीनताको शिकार पनि भएको छ । यो दिशाविहीनताको मूल कारण भ्रष्टाचार, बेरोजगारी वा अस्थिर सरकार मात्र होइन । बृहत राजनीतिक ध्रुविकरणको अभाव पनि हो ।

अब हामी नेपाली जनता दुई धारमा बाँडिनुको विकल्प छैन । अब भन्नुस् तपाईँ डेमोक्रेटिक या कन्जरभेटिभ । यो कुनै भावनात्मक कुरा होइन । यो नेपाली जनताको काँधमा परेको ऐतिहासिक बाध्यता हो । देश लामो समयदेखि बीचमै अल्झिएको छ । ऐतिहासिक भनिएको माओवादी जनयुद्ध र २०६२/०६३ को आन्दोलनपछि बनेका अनगिन्ती सरकारले न त परिवर्तनलाई संस्थागत गर्न सके । न त देशको इतिहास र परम्परालाई नै संरक्षण गर्न सके । यही ‘मध्यमार्ग’ भन्ने भ्रमले नै नेपाललाई आज यहाँ पुर्‍याएकाे हो ।

आजको जस्तो गठबन्धन केन्द्रित राजनीतिले अस्थिरतालाई निरन्तर दिन्छ किनकि न त यो राजनीति उत्तरदायी छ, न त दिगो नै । नेपाल आज संकटमा मात्रै छैन, दिशाविहीनताको शिकार पनि भएको छ । यो दिशाविहीनताको मूल कारण भ्रष्टाचार, बेरोजगारी वा अस्थिर सरकार मात्र होइन । बृहत राजनीतिक ध्रुविकरणको अभाव पनि हो ।

त्यसैले अब फेरि देश अस्पष्टताको भुमरीमा फस्न हुँदैन । स्पष्ट राजनीतिक ध्रुवीकरणतर्फ अघि बढनुपर्छ । जहाँ विचार टकराओस्, नीति प्रतिस्पर्धा गरोस् र अन्तिम निर्णय जनताले गरून् । यही बाटोबाट मात्रै देशले गति पाउनेछ ।