गलेश्वर– म्याग्दीको कालीगण्डकी क्षेत्रको पश्चिमी भेगमा मात्र पाइने चिर कालिज लोप हुने स्थितिमा पुगेको छ । सीमित सङ्ख्या, निश्चित बासस्थान, न्यून प्रजनन क्षमता, बासस्थानको अभाव र अवैध चोरी सिकारीका कारण सरकारबाट संरक्षित पक्षी चिर कालिज लोप हुने स्थितिमा पुगेको हो ।

पाँच वर्षअघि त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा एमएससी(प्राणीशास्त्र) विभागका केशव चोखालले एक वर्ष लगाएर म्याग्दीका विभिन्न ठाउँमा पुगेर गरेको अनुसन्धानबाट यहाँ करिब ६० चिर कालिज पाइएका थिए । उचित वातावरणको अभावका कारण अहिले ती चिर कालिज घटेका पाइएको उहाँले बताए। चिर कालिजमा निरन्तर अनुसन्धान गर्दै आएका चोखालले यो पक्षी किसानको साथी भएको बताए।

चिर कालिजको बासस्थान धेरैजसो खेतीयोग्य जमिन नजिकै हुने हुँदा खेतीबालीमा लाग्ने कीरालाई यसले आहारा बनाउने र बाली नष्ट गर्नबाट जोगाउने गर्दछ । स्थानीयको गलत बुझाइका कारण चिर कालिजलाई मार्ने वा धपाउने गर्दा यो किसानको पनि प्रतिशोधको सिकार भएको उनको भनाइ छ । चिर कालिजको संरक्षणका लागि निरन्तर डिभिजन वन कार्यालयलाई  अनुरोध गर्दा पनि कुनै सुनुवाइ नभएको उनले गुनासो राखे ।

म्याग्दीको चिर कालिज संरक्षणका लागि समुदायमा सहभागितात्मक कार्यक्रम सुरु गर्नुपर्ने उनले बताए। केही समयभित्र नै त्रिभुवन विश्वविद्यालय विज्ञान तथा प्रविधि अध्ययन संस्थानको सहयोग र सहकार्यमा म्याग्दीमा चिर कालिजको अवस्थाबारे थप अध्ययन र स्थानीय समुदायलाई सहभागी गराएर समुदायसँग चिर कालिज संरक्षण कार्यक्रम सुरु गर्ने कार्यक्रम रहेको उनले जानकारी दिए।

‘चिर कालिज कालीगण्डकी नदीको पश्चिम क्षेत्रमा पाइन्छ, म्याग्दीमा पछिल्लो मेरो अध्ययन अनुसार डडुवा, थाइबाङ, हिदि, मुना, मुदी, खिबाङ लगायतका क्षेत्रमा रेकर्ड छ’, अध्येता चोखालले भने ‘तर कालीगण्डकी क्षेत्रमा पर्ने दानाको काभ्रे भिर, थोरौा र तातोपानीमा अत्यन्त कम रेकर्ड भएको छ ।’

उनका अनुसार चैत वैशाखमा चिर कालिजको प्रजनन क्रिया सुरु हुन्छ । सोही समय जङ्गलमा डढेलो लाग्नुका साथै अन्य वातावरणीय असन्तुलनका समस्या देखिने हुँदा बर्सेनि दुर्लभ मानिएका चिर कालिज घट्दै जाँदा लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेका हुन् । नेपाल प्रकृति संरक्षण कोष, साना स्तनधारी संरक्षण तथा अनुसन्धान संस्थान लगायतका संस्थाको सहयोगमा उनले लामो समय लगाएर चिर कालिजको अवस्था, बासस्थान, सङ्ख्या र लोप हुनाका कारणबारे अनुसन्धान गरेका छन् ।

‘क्याट्रस बालिचि’ वैज्ञानिक नाम रहेको यस पक्षीलाई अंग्रेजीमा चिरफेजेन, नेपालीमा चिर कालिज र सुदूरपश्चिमा चेडु चराका नामले चिनिन्छ । साइटिस घोषणापत्र र आइयुसियन अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाको ‘आइ’ सूचीमा राखिएको यो पक्षी नेपाल वन्यजन्तु संरक्षण ऐनमा संरक्षित पक्षीको सूचीमा सूचीकृत छ । नेपालमा यो पक्षी समुद्री सतहबाट एक हजार चार सय मिटरदेखि तीन हजार छ सय मिटरसम्मको भू-भागमा पाइने अनुसन्धानकर्ता चोखालले बताए। नेपालमा करिब एक हजारको सङ्ख्यामा रहेको यो पक्षी म्याग्दीमा मात्रै ५० देखि ६० सम्म भएको अनुमान गरिएको छ ।

नेपाल, भारत र पाकिस्तानमा मात्रै पाइने यो चरा झट्ट हेर्दा कालिजको पोथी जस्तै देखिए पनि कालिज र चिर कालिजमा धेरै भिन्नता रहेको चोखालको भनाइ छ । यो कालिजको भालेको पुच्छर लामो, आँखाको रङ रातो, शरीरमा सेतो थोप्लामा कालो बुट्टा हुन्छ भने आकारमा पोथी भालेभन्दा सानो र पुच्छर पनि छोटो हुन्छ । यसले विशेषगरी चैतदेखि जेठसम्म मात्रै फुल पार्ने र बच्चा कोरल्ने गरेको अनुसन्धानकर्ता चोखालले बताए ।

बिहान सूर्योदय हुनुभन्दा अगाडि र साँझमा सूर्यास्त भएपछि दिनको दुई पटक मात्र चिरचिर गरेर कराउने चिर कालिजको मुख्य विशेषता हो । उहाँका अनुसार यो पक्षी मुख्यगरी मध्यपहाडको माथिल्लो भेगका जंगल नभएको खुल्ला भीर, खरबारी र अलिअलि झाडी भएको ठाउँमा पाइने गर्छ । 

भीरमा नै बासस्थान बनाउने यो पक्षीले एक पटकमा सात देखि १५ सम्म फुल पार्ने गर्दछ । चिर कालिज अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र, ढोरपाटन शिकार आरक्ष र रारा राष्ट्रिय निकुञ्जका साथै संरक्षित क्षेत्रभन्दा बाहिर म्याग्दी, बागलुङ र कर्णाली तथा सुदूरपश्चिममा पाइने अनुसन्धानबाट खुल्न आएको छ ।

म्याग्दीमा यो पक्षी कालीगण्डकी, म्याग्दी नदी र रघुगङ्गाको तटीय क्षेत्रमा पनि पाइएको तर पछिल्लो समय चिर कालिजको सङ्ख्या घट्दै गएको अनुसन्धानकर्ता चोखालले बताए। ‘वन कार्यालयले स्थानीय समुदायको सहभागीतामा चिर संरक्षण कार्यक्रम ल्याउन पर्छ’, चोखालले भने। 

अवैध चोरी शिकारी, आगलागी, बासस्थानको ह्रास र जनचेतनाको अभावका कारण यो पक्षी लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेको छ । उनले समुदायबीच सचेतना कार्यक्रम, चोरी शिकारी नियन्त्रण, बासस्थानको संरक्षण तथा बासस्थानबीचको बाटो निर्माणका साथै थप अनुसन्धान गरे यो पक्षीको संरक्षण गर्न सहज हुने उनले बताए।

 उनका अनुसार पर्यापर्यटनको विकास जैविक विविधताको संरक्षण र लोपोन्मुख आनुवांशिक जन्तुको संरक्षणका लागि पनि चिर कालिजको संरक्षण गर्नु आवश्यक छ ।

धुव्रसागर शर्मा/रासस