काठमाडौं- अमेरिकी उपराष्ट्रपति जेडी भान्स यतिखेर भारतमा छन् । भारतीय मूलकी महिलासँग विवाह गरेका भान्स परिवारसहित भारत पुगेका हुन् । उनको भ्रमण दलमा श्रीमती उषा भान्स र भान्स दम्पत्तिका दुई छोरा र एक छोरी पनि छन् । चारदिने भ्रमणका क्रममा सोमबार नयाँ दिल्ली पुगेका भान्स दम्पत्ति आगरा र जयपुर पनि जाने कार्यक्रम छ ।

उपराष्ट्रपति भान्सले भारतमा रहँदा त्यहाँका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीसँग पनि भेटवार्ता गरेका छन् । भेटवार्ताका क्रममा दुई नेताबीच आपसी चासो हितका विषयमा छलफल भएको भारतीय सञ्चार माध्यमले जनाएका छन् । यसअघि आफ्नो अमेरिका भ्रमणका क्रममा पनि प्रधानमन्त्री मोदीले उपराष्ट्रपति भान्ससँग भेटवार्ता गरेका थिए ।

भारत र अमेरिकाबीच कायम द्विपक्षीय सम्बन्धको भविष्य अनिश्चयतर्फ धकेलिएका बेला भान्स अमेरिका भ्रमणमा पुगेका हुन् । अहिले अमेरिकाले विश्वभरका देशमाथि व्यापार युद्ध छेडेको छ । अमेरिका भारतको सबैभन्दा ठूलो व्यापारिक साझेदारसँगै निर्यात साझेदार पनि हो । आयातित सामान नरुचाउने र अमेरिकामै उत्पादित सामानलाई प्राथमिकता दिन चाहने ट्रम्प प्रशासन भारतीय निर्यातकर्ताका लागि टाउको दुखाइ बनेको छ ।

हाल अमेरिकामा भारतीय मूलका आप्रवासी तथा विद्यार्थीको बसोबासका विषयमा पनि बहस चलिरहेको छ । ट्रम्प प्रशासनले भारतीय विद्यार्थीलाई दिइने भिसामा कडाइ गर्ने नीति लिएको छ । त्यसअघि ट्रम्प प्रशासनले अवैध रुपमा अमेरिका पुगेका भारतीय आप्रवासीलाई जञ्जीरले बाँधेर हवाइजहाजबाट भारत फर्काइदिएको थियो ।

द्विपक्षीय सम्बन्ध परिवारका साथ भारत आएका भान्सलाई सोमबार दिल्लीस्थित पालम एअर बेसमा उच्च सम्मान दिइयो । विमानस्थलमा ओर्लिने बेला भान्सका छोराछोरीले भारतीय शैलीको पहिरन लगाएका थिए । उनलाई विमानस्थलमा भारतको केन्द्रीय मन्त्रिपरिषदमा सूचना तथा प्रसारण, रेलवे एवम् सूचना प्रविधिमन्त्रीको जिम्मेवारी पाएका अश्विनी वैष्णवले स्वागत गरेका थिए । भान्सका लागि रातो कार्पेट विच्छ्याइएको थियो भने उनलाई ‘गार्ड अफ अनर’ पनि दिइएको थियो ।

यसअघि सन् २०२३ मा तत्कालीन अमेरिकी राष्ट्रपति राष्ट्रपति जो बाइडेन भारत भ्रमणमा आएका थिए । सन् २०२३ को सेप्टेम्बर महिनामा भारतमा आयोजित जी २० को शिखर सम्मेलनमा सहभागी हुने राष्ट्रपति बाइडेन भारत आएका थिए । उनलाई विमानस्थलमा तुलनात्मक रुपमा कनिष्ठ मानिने तत्कालीन नागरिक उड्डयन राज्यमन्त्री भीके सिंहले स्वागत गरेका थिए ।

भारत भ्रमणका क्रममा विमानस्थलमा द्वितीय महिला उषा भान्सले पनि खुबै चर्चा बटुलिन् । उनले लगाएको रातो पहिरनले धेरैको ध्यान तान्यो । डेली मेलका अनुसार उषाले सलोनी नामक डिजाइनर गाउन पहिरिएकी हुन् । उक्त गाउनको डिजाइन बेलायतमा आधारित भारतीय मूलकी सलोनी लोधाले गरेको डेली मेलले जनाएको छ । उनले लगाएको रातो गाउनको मूल्य ८ सय ५० डलर छ ।

भारतमा पाएको आतिथ्यताबाट द्वितीय महिला उषा भान्स र केटाकेटी पनि दंग देखिन्छन् । सोमबार नै भान्स परिवारले दिल्लीस्थित अक्षराधामको भ्रमण गरेका थिए । उषा हिन्दू धर्ममा आस्था राख्छिन् । जेडी भने इसाई हुन् । उनी सन् २०१९ मा क्याथोलिक बनेका थिए । अक्षराधामसँगै उनीहरु भारतमा रहँदा विभिन्न साँस्कृतिक एवम् धार्मिक कार्यक्रममा पनि सहभागी हुने जनाइएको छ । उनीहरु जयपुरमा आयोजना हुने विवाह समारोहमा सहभागी हुनेछन् भने उनीहरुले आगरामा रहेको ताजमहल पनि घुम्नेछन् ।

भान्सले प्रधानमन्त्री निवासमा पनि उच्च सम्मान पाए । भान्स सोमबार बेलुका नै नयाँ दिल्लीस्थित लोकल्याण मार्गमा रहेको प्रधानमन्त्री निवास पुगेका थिए । आफ्नो निवास पुगेका भान्सलाई मोदीले मोटरसम्मै पुगेर स्वागत गरेका थिए । स्वागत गर्ने क्रममा प्रधानमन्त्री मोदीले भान्सका केटाकेटीसँग हात पनि मिलाएका थिए । मोदीले केटाकेटीलाई प्रधानमन्त्री निवास पनि घुमाएका थिए भने मयूरको प्वाँख उपहार पनि दिएका थिए ।

प्रधानमन्त्री मोदीले भान्स र उनको परिवारलाई भारतमा स्वागत गर्न पाउँदा खुशी लागेको बताएका छन् । उनले भान्ससँगको फोटोसहित सामाजिक सञ्जाल एक्समा लेखेका छन्–

अमेरिकी उपराष्ट्रपति जेडी भान्सलाई नयाँ दिल्लीमा स्वागत गर्न पाउँदा खुशी लागेको छ । हामीले मेरो अमेरिका भ्रमण र राष्ट्रपति ट्रम्पसँगको भेटवार्तापछि तीव्र गतिमा भइरहेका प्रगतिको पुनरावलोकन गर्‍यौँ । हामी व्यापार, प्रविधि, रक्षा, ऊर्जा, जनस्तरको आदानप्रदानसहित आपसी हित हुने साझेदारीप्रति प्रतिबद्ध छौँ । भारत–अमेरिका वृहद विश्वव्यापी रणनीतिक साझेदारी हाम्रा जनता र संसारको उज्ज्वल भविष्यका लागि २१ औँ शताब्दीको उल्लेख्य साझेदारी हुनेछ ।

अमेरिकामा राष्ट्रपति ट्रम्पले दोस्रो कार्यकालको शपथ लिएको चार महिनाभन्दा केही बढी भएको छ । तर, यसबीचमा अमेरिका र भारतका उच्च पदस्थ अधिकारीबीच बाक्लै भेटवार्ता र भ्रमण भएका छन् । ट्रम्पले जिम्मेवारी सम्हालेको एक महिना नबित्दै गत फेब्रुअरीमा मोदी अमेरिका भ्रमणमा पुगेका थिए । त्यसअघि पनि मोदी र भान्सबीच फ्रान्सको राजधानी पेरिसमा भेटवार्ता भएको थियो । गत महिना अमेरिकी राष्ट्रिय गुप्तचर निर्देशक तुलसी गबार्ड पनि भारत भ्रमणमा आएकी थिइन् ।

आफ्नो अमेरिका भ्रमणका क्रममा प्रधानमन्त्री मोदीले दुई देशबीचको सम्बन्धलाई ‘मेगा साझेदारी’ को संज्ञा दिएका थिए । त्यसबेला राष्ट्रपति ट्रम्पले अब भारतले अमेरिकामा बनेको एफ–३५ लडाकु विमान खरिद गर्ने घोषणा गरेका थिए । सोही भ्रमणका क्रममा भारतले अमेरिकाबाट अझ धेरै तेल र ग्यास खरिद गर्ने जनाएको थियो ।

आतिथ्यता, भ्रमण, भेटघाट जेजस्तो भएपनि राष्ट्रपति ट्रम्पले भारतका विषयमा चर्को टिप्पणी गर्दै आएका छन् । ट्रम्प खासगरी अमेरिकी सामानमा भन्सार शुल्क लगाएको विषयमा भारतसँग असन्तुष्ट छन् । ट्रम्पले भारतलाई ‘ट्यारिफ किङ’ अर्थात् ‘भन्सार शुल्कको बादशाह’ को संज्ञा दिने गरेका छन् ।

गत अप्रिल २ का दिन ‘मुक्ति दिवस’ को अवसर पारेर ट्रम्पले भारतीय सामानमा २६ प्रतिशत भन्सार शुल्क वृद्धि गर्ने घोषणा गरेका थिए । यद्यपि त्यसको एक साता बित्दानबित्दै ट्रम्प त्यस घोषणाबाट पछि हटे । उनले ९० दिनका लागि सबै मुलुकका सामानमा समान १० प्रतिशत भन्सार महशुल वृद्धि गर्ने घोषणा गरेका छन् । सो म्याद आगामी जुलाई ९ मा सकिँदैछ ।

सोमबार मोदी र भान्सबीचको भेटवार्तापछि अमेरिकी व्यापार प्रतिनिधि जेमिसन ग्रिरले सार्वजनिक गरेको विज्ञप्तिमा पनि यस्तै आशय देखिएको छ । विज्ञप्तिमा ग्रिरले अझै पनि ‘भारतसँगको व्यापारिक सम्बन्धमा पारस्परिकताको गम्भीर अभाव’ रहेको उल्लेख गरेका छन् ।

उक्त विज्ञप्तिमा भनिएको छ–

आज, भारत–अमेरिका कम्प्याक्ट (क्याटलाइजिङ अपर्च्युनिटिज फर मिलिटरी पार्टनरसिप, एक्सलिरेटेड कमर्स एण्ड टेक्नोलोजी) पहल र वाशिंटनमा राष्ट्रपति ट्रम्प र प्रधानमन्त्री मोदीले फेब्रुअरी १३, २०२५ मा शुरु गरेको द्विपक्षीय व्यापार सम्झौता (बीटीए) को वार्तामा भएको प्रगतिलाई अमेरिकी व्यापार प्रतिनिधि जेमिसन ग्रिर स्वागत गर्नुहुन्छ ।

‘पारस्परिक व्यापारका विषयमा अमेरिकी व्यापार प्रतिनिधि र भारतको उद्योग वाणिज्य मन्त्रालयले वार्ताको मार्गचित्रका लागि सन्दर्भ सर्तलाई अन्तिम रुप दिएको पुष्टि गर्न पाउँदा मलाई खुशी लागेको छ ।’ राजदूत ग्रिरले भन्नुभयो, ‘भारतसँगको व्यापारिक सम्बन्धमा पारस्परिकताको गम्भीर अभाव छ । हाल भइरहेका वार्ताले अमेरिकी सामानका लागि नयाँ बजार खोल्न र अमेरिकी कामदारलाई हानी हुने नाजायज अभ्यासको सम्बोधन गर्दै सन्तुलन र पारस्परिकता कायम गर्न मद्दत गर्नेछ । भारतको रचनात्मक छलफल हालसम्म स्वागतयोग्य छ र म दुवै मुलुकका कामदार, किसान र उद्यमीका लागि नयाँ अवसर सिर्जना गर्न आतुर छु ।’

भारतले कतिपय अमेरिकी सामानमा लाग्दै आएको भन्सार महशुल कटौतीको घोषणा गरिसकेको छ । गत फेब्रुअरीको शुरुमा भारतले बजेट ल्याएको थियो । बजेट भाषणमा भारतीय अर्थमन्त्री निर्मला सीतारमणले विदेशमा निर्मित मोटरसाइकलको आयातमा भन्सार शुल्क कटौती गर्ने घोषणा गरेकी थिइन् ।

खासगरी अमेरिकाले भारतीय बजारमा आफ्नो मुलुकमा उत्पादन हुने कृषिजन्य वस्तु र प्रविधिको सहज पहुँच चाहेको छ । अमेरिकी वाणिज्यमन्त्री होवार्ड लुटनिकले भारतलाई आफ्नो बजार अमेरिकी कृषिजन्य वस्तुका लागि खुला गर्न आग्रह गर्दै आएका छन् । केही समयअघि उनले ब्लूमबर्गलाई दिएको अन्तरवार्तामा भनेका थिए, ‘यो बन्द रहन सक्दै सक्दैन ।’ उनले कृषिजन्य उत्पादनका लागि अमेरिकी बजार खुला हुनुपर्ने बताएका थिए । उनले भनेका थिए, ‘कृषिका लागि भारतीय बजार खुला हुनुपर्छ… यो कसरी र कुन स्तरमा हुन्छ, शायद कोटा हुनसक्छ, सीमितता हुनसक्छ ।’

तर, आफैँ कृषिजन्य वस्तुको ठूलो उत्पादनकर्ता रहेको हिसाबमा भारतले भने आफ्नो बजारमा अमेरिकी वस्तुलाई पहुँच दिन आनाकानी गरिरहेको बताइएको छ । १९५० र ६० को दशकतिर भारतले आफ्नो विशाल जनसङ्ख्यालाई खाना खुवाउन खाद्य सहायतामा निर्भर थियो । तर, भारतले कृषिमा ल्याएको क्रान्ति विशेषगरी ६० को दशकको हरित क्रान्तिपछि भारत खाद्यान्नमा आत्मनिर्भर हुन थालेको थियो ।

अहिले भारत विश्वमा धेरै कृषिजन्य वस्तुको उत्पादन गर्ने एवम् निर्यात गर्ने मुलुकको सूचीमा आउँछ । भारत विश्वको सबैभन्दा ठूलो दूध उत्पादक मुलुक हो भने भारतमा अन्न, फलफूल, मासुजन्य वस्तु पनि उल्लेख्य मात्रामा उत्पादन हुँदै आएको छ । हाल भारत कृषिजन्य वस्तुको विश्वको आठौँ ठूलो निर्यातकर्ता मुलुक हो ।

यस्तो अवस्थामा आफ्नो कृषि क्षेत्रलाई विदेशी आयातित वस्तुबाट जोगाउनका लागि भारतले कृषिजन्य उत्पादनको आयातमा उच्च भन्सार महशुल लगाउने गरेको छ । भारतले कृषिजन्य आयातमा वस्तु तथा अवस्थाअनुसार शून्यदेखि १ सय ५० प्रतिशतसम्म भन्सार महशुल लगाउने गरेको छ । बीबीसीका अनुसार भारतले अमेरिकी कृषिजन्य वस्तुको आयातमा ३७.७ प्रतिशत भन्सार शुल्क लगाउँछ । यसको विपरित अमेरिकाले भने भारतीय कृषिजन्य वस्तुमा मुक्ति दिवसअघि केबल ५.३ प्रतिशत भन्सार शुल्क लगाउने गरेको थियो ।

अमेरिकाले भारतीय बजारमा गहूँ, कपास, मकैजस्ता वस्तुको निर्यातका लागि सहज पहुँच चाहेको बताइएको छ । अमेरिका र भारतबीच कृषिको क्षेत्रमा ठूलो असमानता छ । उदाहरणका लागि भारतको झण्डै आधा अर्थात् ७० करोड जनङ्ख्या कृषिमा निर्भर छन् । यद्यपि कृषिले भारतको कुल ग्राहस्थ उत्पादनमा केबल १५ प्रतिशतको योगदान दिन्छ । त्यसैगरी, भारतको खेतीयोग्य जमिन पनि खण्डीकृत छ । भारतमा औसतमा एक जना किसानसँग एक हेक्टरभन्दा थोरै जमिन छ ।

यसको विपरित अमेरिकाका २ प्रतिशतभन्दा कम जनसङ्ख्या कृषि पेशामा छन् । अमेरिकामा औसतमा एक जना किसानसँग ४६ हेक्टरसम्म जमिन रहेको विश्वास गरिन्छ । त्यसबाहेक अमेरिकाले आफ्ना किसानका लागि ठूलोस्तरमा सहायता पनि उपलब्ध गराउँछ । भारतको ग्लोबल ट्रेड रिसर्च इनिसिएटिभ (जीटीआरआई) नामक संस्थाका अजय श्रीवास्तवले बीबीसीलाई बताएअनुसार कुनै अवस्थामा अमेरिकाले कृषि क्षेत्रमा उत्पादन लागतको शत प्रतिशतसम्म सहायता दिने गरेको छ ।

भारतीय उद्योग वाणिज्य मन्त्रालयअन्तर्गत वाणिज्य विभागको आर्थिक वर्ष सन् २०२३–२४ को तथ्यांक अनुसार सो अवधिमा दुई मुलुकबीच १ खर्ब १९ अर्ब ७१ करोड अमेरिकी डलर बराबरको व्यापार भएको छ । यसमध्ये भारतले अमेरिकातर्फ ७७ अर्ब ५१ करोड ५० लाख अमेरिकी डलर बराबरको सामान निर्यात गरेको छ ।

त्यस्तै, भारतले भने अमेरिकाबाट केबल ४२ अर्ब १९ करोड ५५ लाख डलर बराबरको सामान आयात गरेको छ । यसअनुसार अमेरिकासँगको व्यापारबाट भारतको व्यापार सन्तुलन ३५ अर्ब ३१ करोड १९ लाख डलर नाफामा छ । हाल भारत र अमेरिकाबीच कृषिजन्य वस्तुको व्यापार ८ अर्ब अमेरिकी डलर हाराहारीमा छ ।

अमेरिकी उत्पादनलाई बजार खुला गरे भारतीय किसान मर्कामा पर्ने र खाद्य सुरक्षामा गम्भीर जोखिम उत्पन्न हुने भारतीय पक्षको बुझाइ छ । यद्यपि गत मार्चको अन्त्यतिर भारतले अमेरिकाबाट आयात कृषिजन्य वस्तुमा भन्सार शुल्क कटौती गर्न सकारात्मक रहेको समाचार सार्वजनिक भएको थियो ।

अमेरिकाले आफ्ना प्राविधिक सेवाका लागि पनि भारतीय बजारमा पहुँच चाहेको छ । विश्वमा सबैभन्दा धेरै इन्टरनेट प्रयोगकर्ता रहेको मुलुकको सूचीमा भारतको नाम पनि आउँछ । भारतमा झण्डै ९० करोड जनसङ्ख्यामा इन्टरनेटको पहुँच रहेको विश्वास गरिन्छ । यसअनुसार भारतमा चीनपछि दोस्रो धेरै मानिसहरु इन्टरनेटको पहुँचमा छन् ।

भारतीय व्यापारिक घराना रिलायन्स समूहले ‘जियो’ का नाममा सस्तो दरमा तीव्र गतिको मोबाइल इन्टरनेट विस्तार गरेपछि भारतमा इन्टरनेटका उत्पादनहरु पनि बढ्दै गएका छन् । हालै भारतका दुई वटा दूरसञ्चार कम्पनीहरु जियो र एअरटेलले विश्वका धनकुबेर र राष्ट्रपतिका ट्रम्पका प्रमुख साझेदार इलोन मस्कको स्वामित्वमा रहेको स्टारलिंकसँग भारतमा सेवा विस्तारबारे सम्झौता गरिसकेका छन् ।

भारतले अमेरिकी विद्युतीय सवारी निर्माता कम्पनी टेस्लालाई आफ्नो बजारमा सहज पहुँच दिनका लागि आफ्नो नीतिमै संशोधनको तयारी गरेको समाचार सार्वजनिक भएका छन् । यसअघि विदेशबाट विद्युतीय सवारी आयात गर्दा शत प्रतिशत आसपास भन्सार शुल्क लाग्ने गरेको थियो । तर, नयाँ नीतिअनुसार भारतमै ५० करोड डलरको लागतमा कारखाना खोलेका कम्पनीका विद्युतीय सवारी आयात गर्दा केबल १५ प्रतिशत मात्रै भन्सार शुल्क लाग्ने भएको छ । टेस्लाले गत मार्चमा भारतमा नयाँ शोरुम स्थापनाका लागि सम्झौता गरिसकेको छ ।

यो सामग्री तयार पार्दै गर्दा फाइनान्सियल टाइम्सले आफ्नो अनलाइन खुद्रा बजारमा अमेरिकी कम्पनीलाई सहज पहुँच दिन अमेरिकाले भारतलाई दबाब दिइरहेको समाचार लेखेको छ । व्यापारिक वार्ताका क्रममा ट्रम्प प्रशासनले आफ्ना कम्पनीलाई सहज पहुँच नदिइए भारतमाथि थप भन्सार महशुल वृद्धि गर्ने चेतावनी दिएको छ । हाल भारतको अनलाइन व्यवसायको बजार १ खर्ब २५ अर्ब अमेरिकी डलर बराबर छ ।

हाल भारतको अनलाइन खुद्रा व्यवसायमा फ्लिपकार्ट र अमेजन प्रमुख खेलाडी छन् । अमेजन अमेरिकी धनाढ्य जेफ बेजोसको कम्पनी हो भने फ्लिपकार्टमा पनि अमेरिकी खुद्रा व्यवसाय कम्पनी वालमार्टको ८५ प्रतिशत स्वामित्व छ । बेजोस वालमार्टका प्रमुख डग मकमिलनले ट्रम्पसँगको सम्बन्धमा सुधार गरेका छन् ।

उनीहरुले भारतीय बजारमा आफ्ना कम्पनीको पहुँच सहज बनाउन ट्रम्पलाई आग्रह गरेको फाइनान्सियल टाइम्सले जनाएको छ । रिलायन्स समूहलाई भारतको सबैभन्दा ठूलो खुद्रा व्यवसायी मानिन्छ । रिलायन्सको स्वामित्वमा भारतमा धेरै अनलाइन खुद्रा व्यवसाय सञ्चालनमा छन् ।

भारतले अमेरिकी कम्पनीलाई आफ्नो देशमा व्यवसाय गर्न त दिन्छ । तर, यसका लागि अमेरिकी कम्पनीहरुले निकै हैरानीको सामना गर्दै आएका छन् । भारतमा यस्ता अनलाइन खुद्रा व्यवसाय कम्पनीले घरेलु उत्पादकका लागि डिजिटल बजारको भूमिका निर्वाह गर्दै आएका छन् । यसका विपरित अमेरिकी कम्पनीका भारतीय प्रतिस्पर्धीले भने सामान उत्पादन गर्ने, स्वामित्व लिने र आफ्नो प्लेटफर्मबाट सामान बिक्री गर्न समेत पाउँछन् ।

अमेरिकाले खुद्रा व्यवसायमा प्रत्यक्ष वैदेशिक लगानीलाई सीमित बनाउनेसँगै यस्तो अभ्यासलाई ‘गैर भन्सार अवरोध’ को संज्ञा दिने गरेको छ । भारतीय खुद्रा व्यवसायका लागि परामर्शदाता संस्था टेक्नोपाक एड्भाइजर्सका अध्यक्ष अरविन्द सिंघलका अनुसार अमेरिकाले सन् २००६ देखि नै भारतीय खुद्रा बजारमा आफ्नो पहुँच विस्तार गर्न चाहिरहेको छ ।

जेहोस्, दुबै मुलुकले द्विपक्षीय व्यापारिक साझेदारीलाई सन् २०३० सम्म ५ खर्ब डलर बराबर पुर्‍याउने लक्ष्य राखेका छन् । भारत ट्रम्पको पुनरागमनसँगै अमेरिकासँग व्यापारिक सम्झौताबारे वार्ता गर्न तयार हुने प्रारम्भीक मुलुक हो । यस्तो अवस्थामा दुई मुलुकबीच यसै वर्षको अन्त्यतिर व्यापारिक सम्झौताको पहिलो चरण सम्पन्न हुने अपेक्षा गरिएको छ । अब दुई मुलुकबीचको वार्ता कस्तो हुन्छ, त्यसले कस्तो परिणाम ल्याउँछ, त्यो भने हेर्न बाँकी छ ।

अहिले चाहिँ जेडी भान्सलाई भारतमा स्वागत गरेर प्रधानमन्त्री मोदी भने साउदी अरबको भ्रमणमा गएका छन् ।