नेपालको सांस्कृतिक जीवन सदैव विविध पर्व र परम्पराले समृद्ध रहेको छ । जसले समाजमा धार्मिक, सामाजिक र पारिवारिक मूल्यहरूको संवाहकको भूमिका निर्वाह गर्दै आएको छ । ती पर्वमध्ये भाद्रकृष्ण औँसी वा कुशे औँसी, जसलाई सामान्य भाषामा बुबाको मुख हेर्ने दिन पनि भनिन्छ । यो नेपाली समाजमा विशेष महत्व राख्ने पर्वका रूपमा स्थापित छ ।

यो दिनले केवल व्यक्तिगत भावनाको अभिव्यक्ति मात्र होइन, परिवार र समाजमा गहिरो सांस्कृतिक र धार्मिक सन्देश बोकेको छ । छोराछोरीले आफ्ना जीवित बुबाप्रति सम्मान, आदर र कृतज्ञता प्रकट गर्ने परम्परा जति महत्वपूर्ण छ, उति नै दिवङ्गत पितालाई स्मरण गर्दै पिण्डदान र श्राद्ध गर्ने अभ्यासले पूर्वजप्रतिको श्रद्धा र आस्था निरन्तर कायम राख्दछ ।

यस पर्वको महत्व पारिवारिक सम्बन्धमा मात्र सीमित छैन । पिता–सन्तानबीचको आत्मीयता, परिवारभित्रको विश्वास र सहयोगको सम्बन्ध तथा संस्कारको पाठ यही दिन मार्फत नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण हुन्छ । धार्मिक दृष्टिले हेर्दा, पितृ तर्पण र श्राद्धले केवल पूर्वजको आत्माको शान्तिमात्र सुनिश्चित नगरी समाजमा कर्म, कर्तव्य र नैतिकताको सन्देश पनि प्रवाहित गर्दछ । यसैगरी, सामाजिक दृष्टिले, बाबुको भूमिका परिवारमा मात्र नभई समाजमा अनुशासन, त्याग र जिम्मेवारीको प्रतीकका रूपमा पुनः स्मरण गरिन्छ ।

कुशे औँसी वा बुबाको मुख हेर्ने दिन नेपाली समाजमा केवल परम्परा वा धार्मिक अनुष्ठानको सीमित प्रतिनिधित्व मात्र होइन, परिवार र समाजबीचको सम्बन्धलाई प्रगाढ बनाउने, पूर्वजप्रतिको श्रद्धा कायम राख्ने र सांस्कृतिक निरन्तरतामा योगदान पुर्याउने एक महत्वपूर्ण कर्म हो । यस पर्वले नेपाली समाजमा पिता–सन्तान सम्बन्धको सम्मान, धार्मिक आस्था, र सांस्कृतिक मूल्यहरूको आदानप्रदानलाई जीवन्त राख्दै आएको छ ।

ऐतिहासिक र धार्मिक पृष्ठभूमि
हिन्दू धार्मिक परम्पराअनुसार, कुशलाई विष्णुको प्रतीक मानिन्छ । यही कारणले गर्दा यो दिन घरघरमा पवित्र कुश भित्र्याइन्छ । शास्त्रीय विश्वासअनुसार, औँसीको दिन पितृदेवताहरू पृथ्वीमा अवतरित हुन्छन् र सन्तानले गरेको तर्पण, दान वा श्रद्धाले तिनीहरूलाई सन्तुष्ट पार्छ । यस दृष्टिकोणले धर्म, संस्कार र सामाजिक चेतनाबीचको गहिरो सम्बन्धलाई उजागर गर्दछ ।

केवल धार्मिक कर्तव्यको रूपमा होइन, बुबाप्रतिको सम्मान र पितृप्रतिको स्मरणलाई सामाजिक र नैतिक जिम्मेवारीको रूपमा पनि यस दिनलाई अङ्गीकार गरिएको छ । यसले छोराछोरीलाई आफ्ना पिताप्रति कृतज्ञता प्रकट गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ र परिवारभित्रको एकताको भावना बलियो बनाउँछ । साथै, दिवङ्गत पितृको स्मरण मार्फत जीवनचक्र र पूर्वजोप्रतिको आदरको संस्कारलाई नयाँ पुस्तासम्म पु¥याउने काम गर्दछ ।

कुशे औँसी धार्मिक आस्थासँग गहिरो रूपमा गाँसिएको पर्व मात्र नभई पारिवारिक शिक्षा, सामाजिक नैतिकता र सांस्कृतिक पहिचानको संरक्षकको रूपमा पनि रहेको छ । नेपाली समाजमा यस पर्वले पिताको योगदान, कर्तव्य र सम्मानलाई स्मरण गराउँदै भविष्यका पुस्तामा समान मूल्य र संस्कारको बीउ रोप्ने महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको छ ।

रीतिरिवाज र प्रचलन
यो दिनले केवल पारिवारिक रमाइलोको अवसर मात्र नभई सामाजिक र धार्मिक मूल्यको अभिव्यक्तिका रूपमा पनि महत्व राख्छ । जीवित पिताप्रति आदर र कृतज्ञता प्रकट गर्न छोराछोरीले उपहार, मिठाई, कपडा वा मनपर्ने पकवान अर्पण गर्ने परम्परा छ । जसले पारिवारिक सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाउँछ । यसैगरी, जसका पिता दिवङ्गत छन्, उनीहरूले गोकर्णेश्वर, बाग्मती किनार वा अन्य तीर्थस्थलमा पुगेर पिण्डदान र श्राद्ध गर्ने परम्परालाई निरन्तरता दिँदै आएका छन् । यस्तो अभ्यासले केवल पूर्वजप्रति श्रद्धा व्यक्त गर्दैन, तर नयाँ पुस्तामा परम्परा र धार्मिक संस्कारको चेतना पनि जगाउँछ ।

विशेषगरी, काठमाडौंको गोकर्णेश्वर महादेव परिसरमा यस दिन हुने ठूलो मेला यस पर्वको सामाजिक र सांस्कृतिक महत्वको स्पष्ट प्रमाण हो । यहाँ उपस्थित स्थानीय र श्रद्धालुहरूले आफ्नो पितृप्रति सम्मान प्रकट गर्नुका साथै सामूहिक रूपमा श्रद्धा अर्पण गर्दा समुदायभित्रको एकता र सामाजिक सम्बन्धलाई पनि मजबुत बनाउँछ ।

सामाजिक–सांस्कृतिक महत्व
बुबाको मुख हेर्ने दिनलाई केवल पारिवारिक वा धार्मिक विधिमा सीमित गर्ने प्रयास यसको वास्तविक महत्वलाई संकुचित बनाउने कार्य हुनेछ । यस पर्वको मूलभावना वास्तवमा हाम्रो सामाजिक संरचना र मूल्य–मान्यतासँग गहिरो रूपमा गाँसिएको छ । पारिवारिक दृष्टिले यो दिनले पिता–सन्तानबीचको सम्बन्धलाई अझ सुदृढ र प्रगाढ बनाउँछ, जसले परिवारमा आपसी विश्वास, माया र कर्तव्यबोधलाई थप मजबुत पार्ने काम गर्दछ ।

धार्मिक दृष्टिले यस दिनलाई पितृ तर्पण र दानमार्फत दिवङ्गत आत्माप्रति कृतज्ञता प्रकट गर्ने अवसरका रूपमा लिइन्छ । जसले केवल आस्थामात्र होइन, जीवनचक्रप्रतिको सम्मान र मृत्युपश्चातको शान्तिप्रतिको हाम्रो विश्वासलाई पनि प्रतिबिम्बित गर्छ । सामाजिक दृष्टिले बाबुको भूमिका परिवारभित्र मात्र सीमित नभई सम्पूर्ण समाजमा अनुशासन, त्याग र जिम्मेवारीको प्रतीकका रूपमा पुनः स्मरण गराइन्छ, जसले नयाँ पुस्तामा नैतिकता, कर्तव्यनिष्ठा र नेतृत्व क्षमताको बीज रोप्ने कार्य गर्दछ ।

त्यस्तै, सांस्कृतिक निरन्तरताको सन्दर्भमा यो पर्व पुस्तापुस्तासम्म पिताप्रतिको श्रद्धा र सम्मानको संस्कारलाई जीवित राख्ने आधार बनेको छ । जसले हाम्रो सामूहिक पहिचान र मूल्य प्रणालीलाई निरन्तरता दिन्छ । यसरी हेर्दा, बुबाको मुख हेर्ने दिन केवल एउटा धार्मिक पर्व नभई सामाजिक शिक्षा, नैतिक चेतना र सांस्कृतिक निरन्तरताको अद्वितीय संयोजनका रूपमा स्थापित छ, जसले नेपाली समाजलाई आफ्नो ऐतिहासिक परम्परा र मानवीय मूल्यसँग दृढ रूपमा बाँधिराखेको छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय सन्दर्भ
पश्चिमी संस्कृतिमा ‘फादर्श डे’ प्रायः जून महिनाको तेस्रो आइतबार मनाइन्छ र यस दिनलाई विशेष बनाउन उपहार, कार्ड तथा बुबासँग समय बिताउने प्रथालाई केन्द्रविन्दु बनाइन्छ । यस्तो विधि प्रायः भावनात्मक आदर र व्यक्तिगत सम्मानमा आधारित हुन्छ, जसले पारिवारिक सम्बन्धलाई सशक्त बनाउन भूमिका खेल्छ । तर नेपालमा बुबाको मुख हेर्ने दिन वा कुशे औँसी केवल व्यक्तिगत सम्मानको पर्व मात्र नभई गहिरो धार्मिक र सांस्कृतिक परम्परासँग जोडिएको छ ।

यसले केवल पारिवारिक स्तरमा सम्मानको भाव मात्र होइन, समाजमा धार्मिक चेतना, संस्कार र नैतिक मूल्यको सन्देश पनि फैलाउँछ । अन्तर्राष्ट्रिय ‘फादर्श डे’ जहाँ व्यक्तिगत र भावनात्मक दृष्टिमा केन्द्रित छ, त्यहाँ नेपालमा यो पर्वले धार्मिक र सांस्कृतिक गहिराइ थप गरेको देखिन्छ । यसरी हेर्दा, नेपाली परम्परा केवल बुबाप्रतिको माया र आदरको अभिव्यक्ति नभई धार्मिक आस्थासँग गाँसिएको जीवन मूल्य, पूर्वजको स्मरण र सामाजिक नैतिकताको पाठ पढाउने संरचना पनि बनेको छ । यही विशिष्टताले नेपालका सामाजिक–धार्मिक पर्वहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय परिदृश्यमा फरक र अद्वितीय बनाउँछ ।

बुबाको मुख हेर्ने दिन केवल भावनात्मक पर्व मात्र होइन, धार्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक मूल्यबोधको केन्द्रविन्दु हो। यो दिनले जीवित पिताप्रति सम्मान र आदर प्रकट गर्न प्रेरित गर्छ भने दिवङ्गत पितालाई स्मरण र श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ। पुस्तापुस्तामा निरन्तरता पाउँदै आएको यो पर्वले नेपाली समाजलाई पारिवारिक मूल्य र पिताप्रतिको श्रद्धामा एकताबद्ध गरिरहेको छ ।