यतिबेला संसार नयाँ कोरोना भाइरसको संक्रमणले आक्रान्त छ । कोभिड–१९ भनिएको यो भाइरस वास्तवमा ‘सार्स–कोरोना भाइरस (२)’ हो । पछिल्लो तथ्यांकअनुसार कोरोना भाइरसबाट विश्वभरमा मृत्यु हुनेको संख्या तीन लाख छुनै लागेको छ । संक्रमितको संख्या साढे ४३ लाख पुग्नै लागेको छ, यी मध्ये निको हुनेको संख्या झण्डै साढे १५ लाख छ ।

सरकारी तथ्यांकअनुसार नेपालमा संक्रमितको संख्या २५० पुगेको छ । यीमध्ये ३५ जना निको भएर घर फर्केका छन् ।

यसको निश्चित प्रभावकारी औषधि र खोपको विकास भइसकेको छैन । विश्वभरिका स्वास्थ्य निकायहरू महामारी व्यवस्थापनको निम्ति संक्रमितको पहिचानमा अति महत्व दिएर परीक्षणको दायरा बढाउँदै छन् । नेपालमा पनि परीक्षण थोरै बढेको छ । यसकै परिणाम हो, केही दिनयता संक्रमितको संख्या बढेको देखिएको ।

क्वारेन्टाइनमा रहेका र कन्ट्याक ट्रेसिङबाट पहिचान गरिएका धेरैजसो व्यक्तिको आरडीटी विधिबाट र केहीको पीसीआर विधिबाट परीक्षण गरिएको पाइन्छ ।

आरडीटीमा पोजेटिभ देखिएकोमा पीसीआर परीक्षणमा नेगेटिभ देखिने (फल्स पोजेटिभ) र आरडीटीमा नेगेटिभ देखिएको भनेर घर पठाइएका व्यक्तिको पीसीआर परीक्षणमा पोजेटिभ (फल्स नेगेटिभ) देखिएसँगै आरडीटी विधिको गुणस्तरीयता र विश्वसनीयतामा प्रश्न खडा भएको छ ।

आरडीटी परीक्षण सस्तो र छोटो समय (१५ मिनेट) मा नै नतिजा दिने हुन्छ । यो विधि नमुना संकलन गरिएको व्यक्ति भएकै ठाउँमा परीक्षण गर्न सकिने गुणात्मक विधि हो । यस विधिले मानिसको रगतमा संक्रमणीय जीव वा तत्वको विरुद्धमा शरीरले बनाएको एन्टिबडी वा संक्रमणीय जीव वा तत्वको एन्टिजिन भए नभएको परीक्षण गर्छ ।

अहिले कोरोना भाइरस परीक्षणको लागि प्रयोग भइरहेको आरटी पीसीआर विधिले थर्मोसाइक्लर मिसिनमा पीसीआर हुँदै गर्दा नतिजा देखाउन सक्छ, जुन कन्भेस्नल पीसीआरको तुलनामा छिटो र कम झन्झटिलो हुन्छ ।

हाल नेपालमा प्रयोग भइरहेको कोरोना भाइरस संक्रमण परीक्षण गर्ने किटले भने मानिसको रगतमा भाइरस विरुद्धको एन्टिबडी भए नभएको परीक्षण गर्छ ।

भाइरस संक्रमणपछि मानिसको शरीरमा दुई प्रकारका एन्टिबडी बन्छन् । संक्रमण भएको एक हप्तापछि मानिसको रगतमा इम्युनोग्लोबुलिन एम (आइजीएम) बन्छ । दुईदेखि तीन हप्तासम्म रगतमा रहन्छ । संक्रमण भएको दुई हप्तापछि इम्येनोग्लोबुलिन जी (आइजीजी) बन्छ र महिनौँसम्म रहन्छ ।

आरडीटी विधिमा संकलित रगतको नमुना वा त्यसबाट छुट्याइएको प्लाज्मा किटमा राखिन्छ र किटमा रहेको इम्युनोक्रोमाटोग्राफिक पेपरमा बिस्तारै बग्दै गएपछि निश्चित विन्दुमा रहेको एन्टिजिनसँग प्रतिक्रिया गरी रङ्गिन धर्सा देखाउँछ ।

आरडीटी विधिबाट एन्टिबडी परीक्षणको नतिजा विश्लेषण अति महत्वपूर्ण हुन्छ । कन्ट्रोल विन्दुसँगै आइजीएम र आइजीजी दुबै विन्दु वा आइजीएम विन्दुमा मात्रै धर्सा देखिए भर्खरै संक्रमण भएको मान्नुपर्छ । आइजीजी र कन्ट्रोलमा विन्दुमा मात्रै देखिए पहिले नै संक्रमण भएको मान्नुपर्छ । कन्ट्रोल विन्दुमा मात्रै देखिए संक्रमण नभएको मान्नुपर्छ ।

एन्टिबडी परीक्षणको लागि आरडीटीको अतिरिक्त इन्जाइम लिङ्ड इम्युनो सोर्बेन्ट एस्से (एलाइजा) विधि पनि छ । यो विधि आरडीटीभन्दा विश्वसनीय हुन्छ यद्यपि यो विधिमा प्रयोगशालाभित्र दक्ष जनशक्तिले मात्र काम गर्न सक्छ । यसमा विशेष प्रविधि हुन्छ र समय पनि धेरै लाग्छ ।

पीसीआर परीक्षण विश्वसनीय विधि हो । यसमा मानिसको शरीरबाट स्वाब लिइन्छ र उक्त स्वाबबाट भाइरसको जिन (आरएनए) छुट्याइन्छ । त्यसरी छुट्याइएको आरएनएलाई भाइरसको जिनको निश्चित खण्डको प्राइमर वा प्रोव र अन्य आवश्यक रिएजेन्टहरूसँग मिसाएर थर्मोसाइक्लर मिसिनमा राखेर पीसीआर गरिन्छ ।

कुनै पनि प्रयोगशाला परीक्षण आफैँमा पूर्ण हुँदैन । बिरामीको शारीरिक लक्षण संक्रमण हुन सम्भावित घटनाहरु आदिसँग दाँजेर नतिजाको विश्लेषण गर्नुपर्छ ।

यसरी पीसीआर गर्दा उक्त नमुनामा रहेको आरएनए डीएनएमा परिवर्तित हुन्छ र उक्त डीएनएको गुणात्मकरूपमा संख्या बढाउदै जान्छ । निश्चित विन्दुपछि पनि यसको संख्यामा वृद्धि भएको खण्डमा पहिला नै थाहा भएको पोजेटिभ कन्ट्रोलसँग दाँजेर परीक्षण पोजेटिभ भएको पुष्टि गरिन्छ ।

अहिले कोरोना भाइरस परीक्षणको लागि प्रयोग भइरहेको आरटी पीसीआर विधिले थर्मोसाइक्लर मिसिनमा पीसीआर हुँदै गर्दा नतिजा देखाउन सक्छ, जुन कन्भेस्नल पीसीआरको तुलनामा छिटो र कम झन्झटिलो हुन्छ ।

भाइरसको जिनको निश्चित खण्डमात्रै पहिचान गरी त्यसको संख्या वृद्धि गर्ने भएको हुँदा यस विधिले मानिसको शरीरमा भाइरस भए नभएको पत्ता लगाउँछ ।
यस विधिबाट परीक्षण गर्दा भाइरसको संक्रमण भएपछिको पहिलो र दोस्रो हप्तासम्म पोजेटिभ नतिजा देखाउँछ । यसको अर्थ नमुना संकलन गरिएको व्यक्तिमा संक्रमण रहेको र अन्य व्यक्तिलाई सार्न सक्ने क्षमता भएको मानिन्छ ।

कुन विधि भरपर्दो ?

कुनै पनि प्रयोगशाला परीक्षण आफैँमा पूर्ण हुँदैन । बिरामीको शारीरिक लक्षण संक्रमण हुन सम्भावित घटनाहरु आदिसँग दाँजेर नतिजाको विश्लेषण गर्नुपर्छ ।

त्यस्तै, परीक्षण विधिको गुणस्तरीयता र विश्वसनीयता सबैभन्दा महत्वपूर्ण विषय हो । परीक्षण विधिको गुणस्तरीयता नमुना संकलनको विधि र सजगता, प्रविधि सञ्चालनमा दक्षता, कार्यकौशल र प्रविधि स्वयंको महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ ।

परीक्षण विधिको विश्वसनीयता मापन दुई प्रकारले गरिन्छ । पहिलो, उक्त विधिको सेन्सिटिभिटी (संक्रमितको नमुनामा पोजेटिभ देखाउने क्षमता) र दोस्रो, उक्त विधिको स्पेऐफिसिटी (संक्रमण नभएको व्यक्तिको नमुनामा नेगेटिभ देखाउने क्षमता) ।

पीसीआर विधिमा जोड दिँदै उक्त प्रविधियुक्त प्रयोगशालाको संख्या र मेडिकल माइक्रोबायोलोजिष्ट तथा पब्लिक हेल्थ माइक्रोबायोलोजिष्ट जनशक्ति परीक्षण प्रणालीमा थप्नु अत्यावश्यक छ । भाइरस परीक्षणका लागि भविष्यका सम्भावनाहरू समेत ख्याल गरेर राज्यले प्रविधि र जनशक्ति विकासमा लगानी गर्नुपर्छ ।

परीक्षण विधि विश्वसनीय हुन उच्च सेन्सिटिभिटी र उच्च स्पेऐफिसिटी अर्थात न्युन फल्स पोजेटिभ र न्यून फल्स नेगेटिभ हुनुपर्छ । आरडीटीको तुलनामा पीसीआरको विश्वसनीयता बढी भएको विभिन्न अनुसन्धानहरूले पुष्टि गरेका छन् । कोरोना संक्रमण पुष्टिको लागि पीसीआर विधि नै भरपर्दो देखिन्छ ।

पीसीआर विधि महङ्गो र लामो समय लाग्ने हुन्छ । यसमा उच्च दक्षता भएको जनशक्ति र अत्याधुनिक प्रविधि युक्त प्रयोगशाला चाहिन्छ । ठूलो संख्यामा छिटो परीक्षण अभियान सञ्चालनको लागि यो अनुपयुक्त हुनसक्छ ।

यस्तै, आरडीटी परीक्षण गर्नै नहुने भन्ने होइन तर आरडीटी किटको विश्वसनीयता मुख्य हुन्छ । नेपालको सन्दर्भमा आरडीटी किटको सेन्सिटिभिटी र स्पेऐफिसिटी अनुसन्धान गरी निर्धारण गर्नुपर्छ र मास स्क्रिनिङ (सामुदायिक परीक्षण) को लागिमात्र प्रयोग गर्नुपर्छ ।

पीसीआर उपलब्ध नभएको अवस्थामा हप्ता दिनको अन्तरमा कम्तीमा तीनपटक आरडीटी परीक्षण गर्नुपर्छ । उक्त परीक्षणबाट पोजेटिभ देखिएको व्यक्तिको स्वाब लिई पीसीआर विधिबाट संक्रमण पुष्टि गर्नुपर्छ ।

कोरोना परीक्षणमा देखापरेको फल्स पोजेटिभ र फल्स नेगेटिभको समस्या निराकरण गर्न उच्च विश्वसनीयता भएको आरडीटी किट प्रयोग गरी सामुदायिक परीक्षण गर्नुपर्छ । त्यसलाई वैधता दिन पीसीआर विधिबाट परीक्षण गर्नुपर्छ ।

पीसीआर विधिमा जोड दिँदै उक्त प्रविधियुक्त प्रयोगशालाको संख्या र मेडिकल माइक्रोबायोलोजिष्ट तथा पब्लिक हेल्थ माइक्रोबायोलोजिष्ट जनशक्ति परीक्षण प्रणालीमा थप्नु अत्यावश्यक छ । भाइरस परीक्षणका लागि भविष्यका सम्भावनाहरू समेत ख्याल गरेर राज्यले प्रविधि र जनशक्ति विकासमा लगानी गर्नुपर्छ ।

(लेखक पब्लिक हेल्थ माइक्रोबायोलोजी विषयका विद्यार्थी हुन् ।)