नवलपुर- लमजुङ कुन्छामा जन्मिएका ७२ वर्षीय दीपक सोती हरेक दिन केही न केही लेख्छन् । उमेरको सत्तरीऔँ दशकसम्म आइपुग्दासम्म उनको जीवन साहित्यमै छ । उनले २०२१ सालमा १४ को उमेरमा ‘नरोक मलाई’ शीर्षकमा पहिलो कविता लेखेका थिए ।

उक्त कविताले शान्ति हाइस्कूल, कुन्छामा दोस्रो स्थान हासिल गरेको क्षण उनको सम्झनामा ताजै छ ।

सानै उमेरदेखि साहित्यमा चाख भएका सोतीका प्रकाशित/अप्रकाशित थुप्रै गीत र कविताहरू छन् । उनका धेरै रचनाहरू पाण्डुलिपिमै सीमित छन् । किन प्रकाशित हुन सकेनन् त उनका कृतिहरू ?

सोती भन्छन्, ‘परिस्थितिले यस्तै बनाउँदो रैछ ।’

जब राजा महेन्द्रबाट बक्सिस् पाए…

सोती २०२३ सालमा कुन्छाबाट एउटा साहित्यिक कार्यक्रममा भाग लिन चितवन झरे । प्रतिष्ठित कविहरूका बीच हाफपेन्ट लगाएर गएका सोतीलाई बालकविका रूपमा कविता सुनाउने अवसर दिलाएछन् भीमनिधि तिवारीले ।

केदारमान व्यथितको अध्यक्षतामा भएको त्यो कार्यक्रममा राजा महेन्द्र पनि उपस्थित थिए । त्यहाँ सोतीको कविता सुनेर राजा महेन्द्रले मजाले ताली बजाए ।

मेरा आवाजहरूलाई,
शत्रुका आँखाले, पेट भरेर राखेका हुन्छन्
त्यसैले,
हरियो बाँसको पलङमाथि, पहेँलो झुलको कात्रोभित्र ।
चिर निद्रामा नपरेसम्म सुख छैन मलाई । …

पहिलोपटक यतिठूलो मञ्चमा कविता सुनाउँदा ताली मात्र बजेन, राजबाट बक्सिस समेत पाए । उनको खुसीको सीमा रहेन ।

कविता लेखेकै कारण उनले तत्कालीन पञ्चायती व्यवस्थाको सास्ती पनि भोग्नुपर्‍यो । गण्डकी अञ्चलका अञ्चलाधीशले उनलाई तारिख बोकाए । उनी ‘मेरी मर्स्याङ्दी’ कविताको पाण्डुलिपिमै अञ्चलाधीशको आदेशले पक्राउ परे ।

पञ्चायतका अधिकारीहरूले पक्राउ गरेर दुःख दिने गरेका भए पनि सोतीले राजा वीरेन्द्रकै हातबाट पनि चारपटक बक्सिस पाए । २०३० सालमा पोखरामा आयोजित एक कार्यक्रममा सहभागी हुन सोतीले एउटा कविता पठाए । कविता स्वीकृत भए पनि कविवर माधवप्रसाद घिमिरेले त्यो कविता नसुनाउन सुझाब दिएका थिए तर आफ्नै ढिपीले सुनाए ।

कविता सुन्दासुन्दै राजा वीरेन्द्रले ताली बजाए । अरू सबैले ३ सय रुपैयाँ पाएकोमा सोतीले राजाबाट अतिरिक्त ५ हजार रुपैयाँ बक्सिस पाए । त्यही बक्सिसले उनलाई साहित्य क्षेत्रमा अघि बढ्न थप प्रेरणा मिल्यो ।

३२ वर्षदेखि ‘म्याउँ म्याउँ बिरालो’ खोजी

सोतीले २०२८ सालतिर ‘म्याउँ म्याउँ बिरालो’ शीर्षकमा एउटा बालगीत लेखेका थिए । तत्कालीन राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानका सदस्य श्यामदास वैष्णवले आफ्नै कोठामा उस्ताद भैरवहादुर थापालाई बोलाएर ‘म्याउँ म्याउँ बिरालो’ रेकर्ड गर्न लगाएका थिए । भैरवबहादुरको सङ्गीत र उनकी छोरी सङ्गीता थापाको स्वरमा गीत रेकर्ड भयो ।

उक्त गीत रत्न रेकर्डिङको ८१ नम्बरमा दर्ता भएको सोतीलाई सम्झना छ । रत्न रेकर्डिङ बन्द भइसकेको छ । उक्त रेकर्ड नेपाल टेलिभिजन र रेडियो नेपालमा सुरक्षित रहेको सोतीको विश्वास छ ।

आफ्नो रचना रेकर्ड भए पनि उनले खासै वास्ता गरेनन् । २०४५ सालपछि भने आफ्नो रचना खोज्दै सोती रेडियो नेपाल र नेपाल टेलिभिजन धाइरहेका छन् । खोज्न थालेको ३२ वर्ष भयो तर फेला परेको छैन ।

रेडियो नेपालदेखि भारत, चीन र श्रीलंकाका रेडियोसम्ममा बज्ने गरेको गीत युट्यूबमा लाखौँले हेरेका छन् । युट्युबमा आइपुग्दा भने उनका रचना तोडमोड गरिएका छन् ।

‘त्यसको रोयल्टीको निम्ति क्यासेट खोजिरहेको छु,’ सोतीले भने, ‘क्यासेट पाइन्छ, रचना तपाईंकै रैछ, भूकम्पमा धेरै क्यासेटहरू फुटे, अब हामी तिनलाई बनाउँदैछौँ भनेर नवराज लम्सालले भन्नुएको छ ।’ उनी आशावादी देखिएका छन् ।

उनका अनुसार गीत खोज्न पहल गर्छु भनेर सङ्गीतकार दीपक जङ्गमले पनि आश्वासन दिएका छन् । रोयल्टीमा मर्का परेछ भनेर जङ्गमले पनि भनेको सोतीले बताए । गीत रेकर्ड हुँदा रेकर्डिङ स्टुडियोबाट ८० रुपैयाँ पाएको सोतीलाई सम्झना छ ।

सोतीका अनुसार एकता प्रकाशनको एउटा पुस्तकमा उक्त गीत बेनामे छापिएको छ । उनले प्रकाशन गृहमा पुगेर रचना आफ्नो हो भनेर दाबी गरे । अर्कोपटक नाम राखिदिने आश्वासनका साथ प्रकाशनले २ हजार रुपैयाँ दियो । सोतीले आफ्नो रचना देखाए ।

म्याउ म्याउ बिरालो मुसो मारी खाऊ
मेरो नाना काटी गर्ने मुसाहरू खाऊ ।
कराहीको दुधु, खाइदियौ भने
म त भोकै हुन्छु, नखाइदेऊ भन्छु ।
बाबा भन्छिन् खाली, बुबु चोर्न जाली
आमा भन्छिन्, चोरले भाडाहरू फोर्ले ।
बुबु चोर्‍यौ भने लठ्ठीले नै हान्छु
न आइज न यता, चोर्ने म्याउँ भन्छु ।
चोर्लिस नि कि लात्तीले हान्छु ।

सोतीका सिर्जनामा सामाजिक चित्रणहरू प्रशस्त पाइन्छन् । उनले समाजको चित्रण गरेर राष्ट्रवादी कविता लेखे । क्रान्तिकारी हुँ भन्नेहरूलाई ब्यङ्ग्य गर्न पनि पछि परेनन् ।

साथी भन्छ, म क्रान्तिकारी,
एक होटल एक बोतल एक साडी,
तीन चिजको अधिकारी ।
भोक लाग्छ होटल जिन्दावाद,
पिर लाग्छ बोतल जिन्दावाद
बोतललाई साडी जिन्दावाद
तीन चिजमा अधिकारी
म कति क्रान्तिकारी !

सोतीको ‘मेरी मस्र्याङ्दी’ (कविता संग्रह, २०२८) पहिलो प्रकाशित कृति हो । ‘दुई बत्ति निभेर’ (कविता संग्रह २०३०), ‘समालोचक’ (शोक काव्य २०४१), ‘जगदम्बा’ काब्य २०४५ र ‘मेरी आमा रुँदी हुन्’ (कविता संग्रह, २०६७) प्रकाशित छन् ।

उनले ‘धरा’ मासिक साहित्यिक पत्रिका सम्पादन गरे । गोरखापत्र, माधुर्य, मिर्मिरे, गरिमा, प्रज्ञा, पल्वल, दौँतरी, लालुपाते, सरस्वती लगायतका पत्रिकामा उनका कविताहरू प्रकाशित छन् । राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कारबाट सम्मानित भए । धरा साहित्यिक मासिकबाट २०४५ सालमा पुरस्कृत भए ।

उनले बालकृष्ण सम, गोविन्दराज विनोदी, भूपि शेरचन, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, केदारमान व्यथित र माधवप्रसाद घिमिरेहरूसँग मौकाअनुसार सङ्गत गरे । राजेश्वर देवकोटा, श्यामदास वैष्णव, लोकेन्द्रबहादुर चन्द, गोकुल जोशी र धर्मराज थापा, दैवज्ञराज न्यौपाने, क्षेत्रप्रताप अधिकारीसँग पनि साहित्यिक जमघटमा धेरै पटक भेट भयो ।

दीर्घजीवी साहित्य

हिजोआज साहित्यिक स्रष्टाहरूबीच एकताको खाँचो देख्छन् सोती । आफू चर्चामा आउन अर्काको बारेमा लेखिदिने चलन उनलाई मन पर्दैन ।

सोती भन्छन्, ‘दीर्घजीवी हुनेहरू दुःखै पाएर पनि बाँच्छन् । दीर्घजीवीहरू कहिल्यै मर्दैनन् । उनीहरूले नयाँ युग ल्याउँछन् । लेखनका निम्ति लेखिएका कृतिहरू सधैँ जीवित रहन्छन्, व्यवसायका निम्ति लेखिएका अल्पजीवी हुन्छन् ।’

उनले लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको ‘मुनामदन’, सिद्धिचरणको ‘विश्वव्यथा’ र ‘उर्वशी’ जस्ता केही कृतिहरूको नाम लिए जो कालजयी छन् ।

वर्तमान व्यवस्थाप्रति चिन्ता

भूपि शेरचन कम्युनिष्ट भनेर चारैतिर खेदिन्थे तर राजा वीरेन्द्रले उनलाई प्रज्ञा बनाए । त्यो बेला राजाको प्रशस्ति गाउने कविताहरूलाई पनि राजाले बक्सिस नदिएको सोतीको सम्झना छ ।

वर्तमान राज्य व्यवस्थाका पात्रहरूप्रति सोतीको चित्त दुखाइ छ । उनको विचारमा अहिलेको व्यवस्था बेठिक होइन तर व्यवस्था चलाउने पात्रहरू खराब भए । उनलाई नेताहरूले तलब खाएको चित्त बुझेको छैन । भन्छन्, ‘पञ्चहरूले पनि नखाएको तलबभत्ता खाने भए अहिलेका नेता । त्यो व्यवस्थामा भ्रष्टलाई कारबाही हुन्थ्यो, अहिलेको व्यवस्थामा सम्मान हुन्छ ।’

दरबार हत्याकाण्डले बज्रपात

२०५८ सालको दरबार हत्याकाण्डपछि सोतीलाई पोखरा बस्न मन लागेन । त्यो बेला उनलाई आफू प्राज्ञ भएँ भन्ने विश्वास थियो तर दरबार हत्याकाण्डपछि त्यो विश्वास चकनाचुर भयो ।

त्यसपछि तराई झरेका सोतीको साहित्यकार सदानन्द अभागीसँग भेट भयो नवलपुरमा । ‘उहाँ (अभागी) हरिभक्त कटुवालको चेला हुनुहुँदो रैछ,’ सोतीले भने, ‘म हरिभक्त कटुवालसँग साहै्र भिजेको मान्छे । कटुवाल गृहमा पनि कताकता भेटेजस्तो लाग्छ ।’

धर्मराज थापासँग सङ्गत

सोती कुनै बेला लोकगीत संकलन गर्थे । धर्मराज थापासँग लोकगीत संकलन गर्दै हिँड्ने क्रममा सोतीले पनि धेरै लोकगीतहरू गाए । ती गीतहरू रेडियो नेपालमा बज्ने गरेको उनी सम्झन्छन् ।

‘आउँछ कि कतै भनेर आज बगर कुरेकी’, ‘जुनेली रातमा मस्यार्स्याङदी काखमा गाउँदैन रोएर’ जस्ता पुराना गीतहरू दीपक सोतीका रचना हुन् ।

२०३७ सालमा घुम्दै आउँदा नवलपुरमै सोतीको प्रेम विवाह भएको थियो । उनी परिवारका साथ नवलपुरमा बस्छन् ।