नेपालको मिथिला क्षेत्रको मुटुमा अवस्थित जनकपुरधाम केवल धार्मिक केन्द्र मात्र होइन, यो मिथिला सभ्यताको ऐतिहासिक गौरव हो । यही भूमिमा भगवान श्रीराम र देवी सीताको दिव्य मिलन भएको विश्वास गरिन्छ । यसकारण जनकपुरलाई “सीताको जननी भूमि” र “राम–जानकी विवाहस्थल” भनेर आदरपूर्वक चिनिन्छ । तर पछिल्ला वर्षहरूमा यो सहर धार्मिक महत्त्वभन्दा बढी फोहर, अव्यवस्था र व्यवस्थापन अभावको कारण चर्चामा आउन थालेको छ । 

जनकपुरधामको केन्द्रमा अवस्थित राम–जानकी मन्दिर नेपालकै सबैभन्दा कलात्मक र भव्य मन्दिरहरूमध्ये एक हो । सन् १९१० तिर भारतको टिकमगढकी महारानी भुवनेश्वरी देवीले निर्माण गराएको यो मन्दिर हिन्दु, मुगल र राजस्थानी शिल्पकला शैलीको अद्भूत मिश्रण हो । 

सेतो मार्बलले बनेको यो तीनतले मन्दिरमा राम, सीता र लक्ष्मणका मूर्तिहरू स्थापना गरिएका छन् । यहाँ दैनिक पूजा, भजन र आरतीमा सयौँ भक्तजन सहभागी हुन्छन् । छठ पर्व, विवाह पञ्चमी, राम नवमी, र फागु पूर्णिमाजस्ता पर्वमा त यहाँ लाखौं तीर्थयात्रीहरूको भीड लाग्छ । त्यो बेला सहर नै उत्सवको रंगमा रङ्गिन्छ ।

राम–जानकी मन्दिर केवल आस्थाको केन्द्र होइन, यो नेपाल र भारतबीचको सांस्कृतिक सम्बन्धको प्रतीक पनि हो । मिथिला संस्कृति दुवै देशमा फैलिएको छ, भाषादेखि लिएर परिधान, गीत, कला र परम्परा सबैमा समानता देखिन्छ ।

 जनकपुरमा पाइने मिथिला चित्रकला, पारम्परिक नाचगान र मिथिला भेषभूषाहरूले यो क्षेत्रको मौलिकता जोगाइरहेका छन् । सीता, जसलाई मिथिलाकन्या भनिन्छ । यहाँका महिलाहरूका लागि आदर्श र प्रेरणाको प्रतिमूर्तिका रूपमा पुजिन्छिन् । त्यसैले जनकपुर नारी सम्मान, समर्पण र पवित्र प्रेमको प्रतीक बनेको छ । 

तर आजको जनकपुरधाम आफैँले बोकेको गौरवसँग मेल खान सकेको छैन । सडकका छेउमा फोहरका थुप्राहरू, कुहिएका वस्तुहरूको दुर्गन्ध र खुला नालाहरूको फोहोर पानी जस्ता दृश्यहरूले सहरको आकर्षण घटाइरहेका छन् । पर्यटकहरू मन्दिरमा श्रद्धासाथ आउँछन्, तर शहरको अस्वच्छताले उनीहरू निराश भएर फर्कन्छन् ।

जनकपुरधाममा फोहर, प्रदूषण र अव्यवस्थाको यस्तो अवस्था देख्दा कहिलेकाहीँ यस्तो लाग्छ – मानौँ यहाँ कुनै जनप्रतिनिधिमूलक निकाय नै छैन् । धार्मिक, ऐतिहासिक र सांस्कृतिक रूपमा देशकै महत्वपूर्ण सहर भएर पनि जनकपुरमा सहर व्यवस्थापनको प्रभाव र उपस्थिति लगभग शून्य जस्तै देखिन्छ । सहरका सडक, नाला र पोखरीहरूको हालतले प्रशासनिक जिम्मेवारीको कमी स्पष्ट रूपमा झल्काउँछ ।

 पहिले पवित्र मानिएका पोखरीहरू- जस्तै गङ्गासागर, धनुषसागर र विवाहकुण्ड फोहरको बोझले ग्रस्त छन् । ती पोखरीहरूमा सरसफाइ अभावले दुर्गन्ध फैलिएको छ, जसले धार्मिक महत्व घटाइरहेको छ ।

जनकपुरधामको पर्यटन सम्भावना अत्यन्त विशाल छ । नेपाल–भारत दुवै देशका तीर्थयात्रीहरू यहाँ आउने गर्दछन् । तर, फोहर र अव्यवस्थाका कारण पर्यटकले हार्दिक अनुभूति गर्न सकेका छैनन् । सडकमा धुलो, नालामा पानी र होटलहरूको कमजोर सरसफाइले पहिलोपटक आउने पर्यटक निराश हुन्छन् ।

यदि जनकपुरलाई व्यवस्थित र सफा सहर बनाउन सकियो भने यो स्थान लुम्बिनी र पशुपतिनाथ जस्तै अन्तर्राष्ट्रिय तीर्थस्थल बन्ने क्षमता राख्छ । पर्यटकमैत्री सहरले न केवल धार्मिक आस्थालाई बढाउँछ, बरु स्थानीय अर्थतन्त्रमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ । 

सफा सहर निर्माण केवल सरकारको काम होइन । हरेक नागरिकले आफ्नो वरपर सफा राख्ने बानी विकास गर्नुपर्छ । घरबाट निस्केको फोहर छुट्याएर फाल्ने, सडकमा फोहर नफ्याँक्ने, पोखरी र धार्मिक स्थलमा फोहर नगर्ने आदतले ठूलो परिवर्तन ल्याउन सक्छ ।

 यदि जनकपुरका बासिन्दाले सहरलाई आफ्नै मन्दिरजस्तै पवित्र ठानेर हेरचाह गरे भने, जनकपुर फेरि मिथिलाको गर्व बन्न सक्छ ।

जनकपुरधामलाई सफा, हरियो र आकर्षक बनाउने काम केवल पर्यावरणीय आवश्यकता होइन, यो सांस्कृतिक दायित्व पनि हो । मिथिला सभ्यताले हामीलाई सन्तुलन, अनुशासन र सौन्दर्य सिकाएको छ । त्यसैले सहरलाई स्वच्छ राख्नु सीताको भूमिप्रति हाम्रो सम्मान हो ।

सफा वातावरणले स्वास्थ्य सुधार्नेछ, पर्यटक बढाउनेछ, स्थानीय युवाका लागि रोजगारी सिर्जना गर्नेछ र धार्मिक पर्यटनको भविष्य उज्यालो बनाउनेछ । राम–जानकी मन्दिरमा दैनिक सयौँ भक्तजन दर्शनका लागि आउँछन्, तर व्यवस्थापन पक्ष निकै कमजोर देखिन्छ । मन्दिरको प्रवेशद्वारमा कुनै स्पष्ट नियमन छैन् । जो जसरी पनि भित्र प्रवेश गर्छन्, जसले भीड र अव्यवस्था बढाउँछ । विशेष गरी पर्व र चाडबाडका समयमा मानिसहरूको भीड व्यवस्थापन गर्न कठिन हुन्छ ।

त्यसैगरी मन्दिर परिसरभित्र सरसफाइ प्रणाली पनि कमजोर छ । धुलो, फोहर, र फालिएका प्रसादका अवशेषहरू देख्दा व्यवस्थापनको कमी स्पष्ट हुन्छ । पवित्र स्थल भएर पनि उचित सरसफाइ र अनुशासनको अभावले मन्दिरको सौन्दर्य र पवित्रता दुवैमा असर पारेको छ ।

 जनकपुरधामको सफाइ संकट केवल व्यवस्थापकीय कमजोरी मात्र होइन, यो सामूहिक चेतनाको कमी पनि हो । स्थायी नीति अभावले गर्दा सरसफाइका योजना नियमित र दीर्घकालीन रूपमा लागू हुन सक्दैनन् । त्यस्तै, स्थानीयहरूको जनसहभागिता कम हुनु, सरसफाइमा प्रत्यक्ष सहभागी नहुनु र यसलाई व्यक्तिगत जिम्मेवारीको रूपमा नलिनु समस्या थप बढाउँछ । 

शिक्षा र सचेतनाको कमीले पनि नागरिकलाई सरसफाइ र वातावरणीय संरक्षणप्रति सजग बनाएको छैन । नगरपालिकासँग प्राविधिक र आर्थिक स्रोतको अभाव हुँदा फोहर व्यवस्थापन, सडक मर्मत र पोखरी संरक्षणजस्ता कामहरू प्रभावकारी रूपमा गर्न सकिएको छैन । त्यसमाथि, राजनीतिक हस्तक्षेप र नेतृत्व परिवर्तनका कारण दीर्घकालीन योजना अधुरो रहँदा सहरको व्यवस्थापन निरन्तर अस्थिर रहन्छ । यी सबै कारणले गर्दा जनकपुरधामको सफाइ र व्यवस्थापन अझै चुनौतीपूर्ण बनेको छ ।

जनकपुरधामलाई सफा, हरियो र आकर्षक बनाउनु केवल पर्यावरणीय आवश्यकता मात्र होइन, यो सांस्कृतिक दायित्व पनि हो । मिथिला सभ्यताले हामीलाई सन्तुलन, अनुशासन र सौन्दर्यको मूल्य सिकाएको छ, र त्यसैले सहरलाई स्वच्छ राख्नु सीताको भूमिप्रति हाम्रो सम्मानको संकेत हो । सफा वातावरणले स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउँछ, पर्यटकको आकर्षण बढाउँछ, स्थानीय युवाहरूका लागि रोजगारी सिर्जना गर्छ, र धार्मिक पर्यटनको भविष्य उज्यालो बनाउँछ । यस्तो व्यवस्थापनले जनकपुरधामलाई केवल धार्मिक नगरी मात्र नभई सांस्कृतिक र पर्यटकीय केन्द्रको रूपमा पनि स्थापित गर्न मद्दत पुर्याउँछ ।

जनकपुरधामको विकासका क्रममा अहिले एक नयाँ र महत्वपूर्ण उपलब्धि जोडिएको छ – नेपालको आफ्नै रेल सेवा, जसले जनकपुरलाई भारतको जयनगरसँग जोडेको छ । यो रेलमार्ग केवल यातायातको साधन होइन, दुई देशबीचको सांस्कृतिक र आर्थिक सम्बन्धलाई अझ सुदृढ बनाउने एउटा ऐतिहासिक कडी हो । यस रेल सेवाले नेपाल–भारतका नागरिकलाई यात्रा, व्यापार र धार्मिक भ्रमणका दृष्टिले निकट ल्याएको छ । विशेष गरी राम–जानकी मन्दिर दर्शनका लागि आउने तीर्थयात्रीहरूका लागि यो रेल सुविधा अत्यन्त उपयोगी र आकर्षक बनिरहेको छ ।

 तर, यो अवसरसँगै चुनौती पनि छ, सहर व्यवस्थापन र सौन्दर्यकरणको अभाव । रेलमार्गले सहरलाई अन्तर्राष्ट्रिय पहुँच दिए पनि जनकपुरधामको फोहर, अव्यवस्था र पूर्वाधारको कमजोरीले पर्यटकको अनुभवमा नकारात्मक असर पारिरहेको छ । रेल सुविधा मात्र पर्याप्त हुँदैन, सहरमा सफा सडक, व्यवस्थापित सार्वजनिक स्थल, आकर्षक पार्क र सुन्दर शहरी योजना आवश्यक छ । 

यदि उचित व्यवस्थापनसहित जनकपुरलाई व्यवस्थित, स्वच्छ र सुन्दर सहरका रूपमा विकास गर्न सकियो भने, यो सहरले नेपालभित्र मात्र होइन, नेपाल–भारतबीचको सांस्कृतिक र धार्मिक पर्यटनको मुख्य प्रवेशद्वारका रूपमा पहिचान बनाउन सक्छ ।

हालैको जेन–जी आन्दोलनपछि गठन भएको सरकारले जनकपुरधामको व्यवस्थापनमा विशेष ध्यान दिनु अत्यन्त आवश्यक छ । यो केवल धार्मिक नगरीको रूपमा मात्र होइन, सफा, व्यवस्थित, र पर्यटकमैत्री सहरका रूपमा विकास गर्नुपर्ने समय हो । 

मन्दिर परिसर, सडक, नाला, पोखरी, र सार्वजनिक स्थलहरूमा नियमित सरसफाइ र व्यवस्थापनको अभावले सहरको सांस्कृतिक र धार्मिक महत्व घटाइरहेको छ । यदि सरकारले ठोस नीति र निर्देशनमार्फत सहरलाई सफाइ तथा सुव्यवस्थीत गर्न पहल ग¥यो भने, नेपाल–भारत दुवैबाट आउने पर्यटकको आकर्षण बढ्नेछ ।

विशेषगरी, जनकपुरधाम धार्मिक र सांस्कृतिक दृष्टिले महत्वपूर्ण ठाउँ भएकाले यसले धार्मिक पर्यटनको सम्भावना मात्र नभई स्थानीय अर्थतन्त्रमा आम्दानीको ठूलो अवसर पनि सिर्जना गर्नेछ । 

 यसले होटल, यातायात, र हस्तकला व्यवसायमा रोजगारीका नयाँ अवसरहरू सिर्जना गर्नेछ । दीर्घकालीन योजना, जनसहभागिता, र प्राविधिक तथा आर्थिक स्रोतको प्रभावकारी उपयोगले जनकपुरधामलाई केवल ऐतिहासिक र धार्मिक केन्द्र मात्र नभई सांस्कृतिक र आर्थिक दृष्टिले चम्किलो शहरका रूपमा स्थापित गर्न सक्नेछ । वर्तमान सरकारको सक्रियता र दीर्घकालीन दृष्टिकोणले सहरको भविष्य उज्यालो बनाउन निर्णायक भूमिका खेल्नेछ ।

राम–जानकी मन्दिर केवल जनकपुरधामको प्रतीक मात्र होइन, यो सम्पूर्ण मिथिला क्षेत्रको सांस्कृतिक र धार्मिक आत्मा हो । यसको ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र धार्मिक महत्वले जनकपुरधामलाई नेपाल–भारत दुवैबाट पर्यटक र तीर्थयात्रीको आकर्षणको केन्द्र बनाएको छ । 

तर अहिले त्यो आत्मा फोहर, अव्यवस्था र व्यवस्थापनको कमीको बोझमा दबिरहेको छ । सडकका छेउमा फोहरका थुप्राहरू, नालामा फोहोर, र मन्दिर परिसरको अस्वच्छताले न केवल धार्मिक अनुभवलाई असर पारिरहेको छ, तर सहरको सौन्दर्य र पर्यटकमैत्री छविलाई पनि कमजोर बनाइरहेको छ ।

 यदि हामीले समयमै र समन्वित रूपमा सहर व्यवस्थापनमा ध्यान दिएनौँ भने, केवल धार्मिक सम्पदा नभई स्थानीय अर्थतन्त्र, पर्यटन, र सांस्कृतिक गौरव पनि जोखिममा पर्ला ।

समाधानको लागि सरकार, नागरिक, विद्यार्थी, व्यापारी र धार्मिक संस्थाले सँगै मिलेर काम गर्नु जरुरी छ । दीर्घकालीन योजना, नियमित सरसफाइ, जनसहभागिता र सचेतनाले जनकपुरलाई फेरि पवित्र, स्वच्छ, हरियो र आकर्षक सहर बनाउन सक्नेछ ।