मान्छे हुनुको अर्थ, ऊ जीवित हुनुमात्र होइन । मान्छे हुनु त, मानव सभ्यताको परिचयसहित बाँच्नु हो । मानवीय गुण र भावना देखिनु हो । मानवताको सम्मान नै स्वयम् मान्छेको परिचय हो । सिङ्गो स्वरुप हो । जन्मिएपछि ऊ बाँचेरमात्रै पूर्ण मानव हुन सक्दैन । मानव हुने गुण, पालना गर्ने नैतिक जिम्मेवारी, समाजप्रति देखाउनु पर्ने उत्तरदायी भूमिका स्वयम् व्यक्तिसँग हुन अति जरुरी छ ।

योग्यता, अध्ययन र अनुभव भएरमात्रै पनि सम्भव छैन । उसँगको संस्कार, सभ्यता र व्यवहारले ठूलो अर्थ राख्छ । विश्वविद्यालयले योग्यता दिनसक्छ, तर सभ्यता र संस्कार परिवारले नै सिकाउनु पर्छ । कुन परिवार र कुन संस्कारको मान्छे भनेर परिचय गराउने कुरा पनि उसको स्वभाव र गुणमा भर पर्छ । नैतिकता मानव सभ्यता र जीवनको अमूल्य गहना हो । जोसुकैसँग त्यो गहना नहुन सक्छ । नसुहाउन सक्छ ।

तर मान्छे भएर जन्मिसकेपछि नैतिकता र सभ्यताको गहना सबैसँग हुनै पर्छ । संसारमा कोही छैन, जसले गलत नगरेको होस् । भनिन्छ गल्ती नगर्ने पनि मान्छे होइन, गल्ती नस्वीकार्ने पनि मान्छे होइन । मान्छे त्यो हो, जसले गलत पनि गर्छ । गल्तीको स्वीकार पनि गर्छ । यसो भन्दैमा कोहीले सधैं गल्ती नै गरिरहन्छ, कोहीले गल्ती नै गर्दैन, भन्ने पनि होइन । त्यसको पनि सीमा हुन्छ । अनि नियत र आशय हुन्छ ।

कमजोरी जानेर गरियो कि, नजानेर, नियत राखेर भयो कि, अनजानमा । यो कुरा महत्त्वपूर्ण हो । खराब नियत उसको स्वभाव हो, सुधार हुँदैन । नियति उसको बाध्यता हो, क्रमिक सुधार हुन्छ । तत्काल सच्चिन र सच्याउन सकिन्छ । हाम्रो समाज यही दुई चरित्रमा बाँडिएको छ । कोही जानेर गर्छन्, कोही नजानेर वा अनजानमा । अनजानमा गर्नेहरूले सुधार्ने संकल्प गर्छन् । जानीजानी गर्नेहरू झन् अराजक र संस्कारविहीन बन्दछन् ।

समाज नियत र नैतिकताले बाँधिएको छ । त्यही नियतको विश्वासमा बाँचेको छ । तर पछिल्लो समय नियममाथि नियत हाबी भएको छ । सकारात्मकता कमै भेटिन्छ । नैतिकताको खडेरी छ । आशाभन्दा निराशा, सहजता भन्दा असहजता नै आम प्रवृत्ति हुन थालेको छ । जुन कुरा समाज विकास र समृद्धिको बाधक हो । हरेक कुरा शून्यता र शत प्रतिशत गतल वा खतम कहीँ र कहिल्यै हुँदैनन् ।

उसो त नियम नियत सुधारका लागि बनाइन्छ । नियत ठीक भए नियम चाहिँदैन, नीति आवश्यक नै पर्दैन । नियम वा देशकै संविधान नभएर पनि चलेका मुलुक पनि छन् । त्यहाँको शासन व्यवस्था राम्रो छ । जनता सन्तुष्ट छन् । उनीहरूले कहिल्यै नियमबारे प्रश्न गर्दैनन् । बरु आफ्नै नियत सुधार गर्दै जान्छन् । समाज र जिम्मेवारीप्रति इमान्दार हुन्छन् । र, भएका छन् । नियतको समस्या, नकरात्मकताको समस्या र निराशाको समस्या बढी नेपालमै देखिन्छ । त्यो पनि नेता र नेतृत्व लक्षित बढी छ ।

केही नभएको, केही नगरेको, सब सकाएको, लुटेको, खाएको यस्तै निराशा नियतजन्य देखिन्छ ।

एउटा सन्दर्भ जोडौं :-

चितवनको भरतपुरमा नवनिर्मित ६ लेनको सडक २०७७ माघ १७ गते शिलान्यास गरियो । तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले शिलान्यास गरे । कार्यक्रममा भरतपुर महानगरपालिका प्रमुख रेणु दाहाल उपस्थित भइनन् । ओलीले ठट्यौली पारामा ‘मेयर साहेब, यता नआएर पिकनिक खान जानु भएछ ।’ भनेर ब्यङ्ग्य पनि गरे । त्यो बेला ओलीमाथि सामाजिक सञ्जालमा अरिङ्गाल शैलीमा आक्रमण भयो । गाली गरियो । नेतृत्व तहबाटै प्रहार भयो ।

त्यही सडकको बैशाख ५ गते ओलीले नै उद्घाटन गरे । मेयर रेणु दाहाल पनि सहभागी भइन् । एक अर्ब ७६ करोड रुपैयाँ लागतमा भव्य लोभलाग्दो नमुना सडक बन्यो । त्यो हुँदा पनि ओलीमाथि गाली रोकिएन । ‘बाउको बजेटले बनाएजस्तो तामझाम’ सामाजिक सञ्जालमा फेरि पनि गाली दिनेहरू नै हाबी देखिए ।

केही गर्न नसकिँदा र केही उपलब्धी नहुँदा गाली र अपमान हुने कुरा अन्यथा होइन । सहन सकिन्छ । नेता नेतृत्वले चित्त बुझाउने अवस्था हुन्छ । तर यहाँ केही हुँदा पनि, राम्रो काम थालनी गरिँदा पनि गाली नै दिने कुरा नियति होइन, यो नियत हो । गलत मनसाय हो । षडयन्त्रसहितको प्रहार हो । नैतिकताको खडेरी हो । अभाव, समस्या र निराशा दुःखी हुनु, नेतृत्वमाथि गाली पोखिनु अन्यथा होइन । केही गर्दा पनि गाली ? हामी कस्तो संस्कार र संस्कृतिको विकास गरिरहेका छौं ? कुन सभ्यता र व्यवहारलाई स्थान दिइरहेका छौं ? सोच्ने बेला भएन ?

प्रधानमन्त्रीको भ्रमण वा उपस्थिति सिङ्गो देशको प्रतिनिधित्व हो । देशका लागि गर्व हो । सम्मान हो । देशको उचाई हो । तर हामी शुभयात्रामा पनि हार्दिक श्रद्धाञ्जली लेखिरहेका छौं । यो कस्तो शिक्षा हो ? हामीले पाएको कुन नैतिक पाठ हो ? घरले सिकायो, वा स्कुलले ? वा संगत र समाजले ? ती सामाजिक प्रयोगकर्ता आफैं जानून् । गलत अरुमात्रै देख्नु मनोरोग हो । उपचार सहज सम्भव छैन । यहाँ नियत नै खराब भएपछि समाधान सहज हुने अवस्था नै देखिँदैन ।

नियति समस्याले सिर्जना भएपनि सामूहिक सवाल हो । सबैको जिम्मेवारीको विषय हो । यो समाधान गर्न सकिने कुरा हो । जसरी नियति बन्न पुग्यो । त्यसैगरी समाधान गर्न पनि सकिन्छ । तर नियत नै खराब भए, नियतमै खोट देखिए, नियत नै गलत राखे, कोही कसैले पनि समस्याको हल गर्न सक्दैनन् । न नियमले जित्छ । न नैतिकताले बाँध्छ । न मानवताको अर्थ रहन्छ ।
सबै काम सम्मान योग्य नहुन सक्छन् । तत्काल उपलब्धि नदेखिन सक्छ । काम गर्दै जाँदा बिग्रिन सक्छ । भत्किन सक्छ । भनेजस्तो रिजल्ट नभइदिन सक्छ । धोका पनि हुन सक्छ । यसो भन्दैमा के त्यो व्यक्ति पूर्ण असफल वा शत प्रतिशत गलत हो त ? उसले सच्चिन नपाउने नै हुन्छ त ? भूलवस कमजोरी भयो होला, ऊ पनि त मान्छे हो । उसँगपनि मन छ । भावना छ । ऊ पनि समाजका अरुजस्तै मान्छे हो । के नेता र कार्यकर्ताको दिमाग अलग धातुले बनेको छ र ? मन र भावना फरक छन् र ? यति त बुझ्नु पर्ने होइन् र ?

हातमा मोबाइल, जडान गरिएको इन्टरनेट सेवा, आर्जन गरेको उच्च शिक्षा र अनुभव गरेको प्रविधिको ज्ञान नेता र नेतृत्वलाई गाली दिनमै सीमित राख्ने र प्रयोग गर्ने हो ? प्रविधिले सिर्जना बढाउनु पर्ने, अनुभवले कामका लागि उर्जा दिनु पर्ने, शिक्षा र योग्यताले समाजप्रतिको जिम्मेवारी बढ्नु पर्ने र नैतिकता सिकाउनु पर्ने होइन र ?

यति अराजकशैली र संस्कारले जितको अनुभूति कसलाई देला र ? तत्कालका लागि रिस आवेश पोख्न पाइएला, तर दीर्घकालीन समस्या झन जटिल हुँदै जान्छ । के नेता र नेतृत्व तहबाट सबै काम गलत र खराब मात्रै भएका छन् ? चिया पसलदेखि उद्योगधन्दाको मालिकसम्म, सवारी चालकदेखि सत्ता सञ्चालक सबैका आआफ्नै जिम्मेवारी र काम छन् । हामी कोही पनि आफ्नो काममा जिम्मेवार छैनौँ । आफ्नो कामप्रति इमान्दार र बफादार हामी देखिँदैनौं । जानकारसमेत धेरै हुदैनौं । तर पनि आफ्नोबाहेक अरु सबैको काम जानेको जस्तो दम्भ र अहंकार पाल्छौं ।

चिया पसलले मीठो चिया पकाइ दिए, शिक्षकले राम्रो पढाई दिए, डाक्टरले उपचार गरिदिए, इञ्जिनियरले निर्माणलाई गति दिए, लेखामा कागजको बाहना नभए, हाकिमले कमिसनमा लोभ नगरे पनि समाज र हामी कहाँ पुग्थ्यौं । हामीलाई कामसँग होइन्, अरुको आलोचना, विरोधसँग मात्रै सरोकार छ । आलोचना पनि सभ्य छैन । परिवारसँग हेर्न लायक छैन । शिक्षाले दिएको ज्ञानको नै धज्जी उडाएर भर्खरका भविष्य बोकेका युवाहरूको संस्कारहीन विरोधले समाज खाडलमा जाने अवस्था देखिन्छ ।

हामीसँग ओली, देउवा, प्रचण्डहरू नै छन्, तर सी, पुटिन, मोदी र ट्रम्प कहाँबाट खोज्ने ? सकेसम्म हाम्रैलाई राम्रा बनाउने, राम्रो गर्न सहयोग गर्ने, सुझाव दिने, सबैको जिम्मेवारी बोध गराउने भूमिका हामी सबैको होला नि ? यतिसम्म कि वर्तमान अवस्थामा आधुनिक भिखारीको बिगबिगी छ । उनीहरू देशमा केही नभएजस्तो, कोही नबसेजस्तो । कङ्गाल भइसकेको जस्तो भाष्य खडा गर्दै माग्ने धन्दा चलाइरहेका छन् । राज्यले यतिको काम गरेको, गाउँहरू सुगम बनेका छन् । सुविधागाउँसँग जोडिएको छ । तर आधुनिक भिखारीहरूले मागेर दिएको सहयोगलाई वाह ! वाह ! गर्दै राज्य र नेताहरूमाथि गालीका वर्षा दिइरहेका छन् ।

नेताहरू सबै कुरामा खराब होलान र ? सबै सक्ने र केही नगर्ने उनीहरू नै हुन् त ? केही त गरेका पनि होलान् नि । ओली, देउवा, प्रचण्डहरू जसले गरे पनि सुदूरपश्चिम र सुदूरपूर्वका पहाडी गाउँमा गाडी पुग्नु र पुर्‍याउने कुरा पनि गालीकै लागि हो । ७ सय ५३ वटा पालिका भवन सय वर्षको योजनासहित बनेका छन् । पालिकामा अस्पताल बनिरहेका छन् । घरको आँगनमै आमाले बस चढ्दा त्यो पञ्चायत बिर्सिन मिल्छ होला नि ?

नेताहरूले केही गरेनन् रे, सपना देख्ने कुरामा पनि आपत्ति नै हो । अध्ययन छ । विश्लेषण छ । विचार र विवेचना गर्ने क्षमता छ भने तथ्यमा बहस गरे भो । यो ठीक यो बेठीक भने भो । फेक आइडी चलाएर गालीमात्रै गर्दा, विरोध मात्रै गर्दा के प्राप्त होला ? यो प्रष्ट छ, देश बर्बाद पार्ने नियत होइन् र ? यसलाई देशको गरिबी, अभाव र बेरोजगारीको समस्याले निम्त्याएको नियति भन्नै मिल्दैन ।

नियत प्रष्ट चिनिन्छ । सबै विदेशिएकाहरू बाध्यता बोकेर मात्रै गएका होइनन् । केही त, रहरले खुसीले पनि गएका छन् । केही अध्ययन र अनुभवका लागि पनि पुगेका छन् । केही सीप र सुरक्षाका लागि पनि बसेका छन् । विदेश जानु समस्या मात्रै हो, अभावमात्रै हो त ? यही अवसर पनि हो । हाम्रो युवा शक्ति, नेपाली युवाहरूको सीप विश्व बजारमा बिक्ने कुरा गर्वको कुरा होइन ? खुसीको विषय होइन ? नियतसहितको विरोधमात्रै कति हो ?

हालका प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली खत्तम हुन् भन्ने भाष्य केही फेक आइडीवालाले निर्माण गर्न खोजिरहेका छन् । ओली काममा खत्तम कि, नियतमा, यो विषयमा पनि प्रष्ट हुनु पर्छ कि पर्दैन ? ओली नेपाली समाजलाई सपना देखाउने समकालीन नेपाली राजनीतिका नेता मध्येका प्रमुख नायक हुन् । पानी जहाजदेखि, पाइपलाइनको तेल, घरघरमा ग्याँसदेखि रेलमार्ग निर्माण यी सपना वर्तमान समयका आवश्यकता हुन् । ढिलो चाँडो बन्छन्, बनाउनै पर्छ ।

भारतीय नाकाबन्दी सामना गर्नु गलत थियो ? उत्तरी नाका खोल्नु गलत थियो ? भत्केका संरचना बनाउनु गलत थियो ? हुलाकीदेखि मध्ये पहाडी राजमार्ग बनाउने काम थाल्नु गलत थियो ? बिआरआई गर्नु गलत थियो ? त्यसमा पनि गाली किन ?

गरे, किन गरेको ? नगरे, किन नगरेको ? हुँदा, कसरी भएको ? नहुँदा, किन नभएको ? विरोधले मात्रै जीविका त चलाउन जो कोहीलाई मुस्किल पर्नु पर्ने हो । देश बनाउने कुरा नागरिक भएपछि सबैको जिम्मेवारी होइन र ?

यहाँ त राज्यभन्दा माथि माग्नेहरू छन् । उनीहरू अस्पताल बनाउँछन्, खेल मैदान बनाउँछन् । मान्छे बचाउँछन्, सबसब गर्छन् । तर नियम मान्दैनन् । आफ्नो कारोबार देखाउँदैनन् । माग्ने स्रोत भन्दैनन् । खर्चको सुनुवाई गर्दैनन् । जसरी नेता र नेतृत्वमाथि सामाजिक सञ्जालको गाली छ । त्यसरी नै उनीहरूको लुकेको धन्दामा ती नियतवालाहरूको समर्थनले राज्यको विकल्प जस्तै बनाइरहेको देखिन्छ ।

वैदेशिक रोजगार जानु बाध्यता नै भएपनि देश र नेता अनि नेतृत्वलाई गाली गरेर, विरोध गरेर, देशलाई धिक्कारेर केही चिज प्राप्त हुने हो र ? देश गरिब छ । सम्भावना कम छन् । अवसर भनेजस्तो छैन । तर पनि त्यही कारण मानव सभ्यता र संस्कार बिर्सिएर असभ्य र संस्कारविहीन शैली देखाउनै पर्ने हुन्छ र ? शहरको सुविधा लिएर आमा बुबाको खर्चमा रमाइरहेकाहरूले गाउँ फेर्केर हेर्दा केही आशा केही भरोसा र केही सुधार अवश्यै देखिने छ । सामाजिक सञ्जालमा लेखेजस्तो अभाव र समस्या सबैतिर छैन ।

सज्जन नायक शासक र सभ्य जनताको साथ भए बिग्रेकोलाई पनि सपार्छ । दुर्जन भए सप्रेकोलाई पनि बिगार्छ । बिगार्न र भत्काउन सजिलो छ । बनाउन हो, गाह्रो । अप्ठ्यारो । जो भोगिरहेका छौं हामी । ब्यहोरिरहेका छौं । अब अरु धेरै जरुरत छैन, थिएन । तर बदनियतले छोपिराख्यो । मुक्त हुन दिएन । जेलिराखेको छ । मुलुकले झेलिराखेको छ । हामी त्यसैको चपेटामा परेका छौं । उम्कन पाएका छैनौं, भन्दै गर्दा नियत सफा राखेर बहस गर्न पनि सकिन्छ नि ।

जनता व्यवस्थाको विषयलाई लिएर अहिले विभाजित छन् । प्रयोगमा छन् । दुरुपयोगमा छन् । उपयोगमा छन् । कहिले सत्ता पक्षका, कहिले विपक्षीका । कहिल्यै गणतन्त्रका त कहिल्यै राजावादीका । यो अस्थिरताको उपज हो । यसमा सुधार खोजौं । त्यो पनि सबैको साथ र सहयोगका साथ । देशमा केही नभएको मात्रै कहाँ छ र ? गाली दिएजति, गलत र खतम भएको छैन र हुने छैन ।

सेटिङमा, भ्रष्टाचारमा कमिसनमा गाली गरौं, विरोध गरौं, विधिको कुरा गरौं, सुशासन कायम गर्न लागौं । गलतलाई जोगाउन होइन, जेल पठाउने भूमिकामा सबैको समर्थन जुटाऔं । तर गर्दा पनि गाली, उठ्दा पनि गाली, बस्दा पनि गाली । राम्रो हुँदा पनि गाली, यो गलत नियत स्वयमका लागि पनि राम्रो होइन । यो गलत नियत हो । देशको नियति होइन ।

नेकपा (एमाले) र नेपाली कांग्रेसबीच संयुक्त सरकार बनेको ९ महिनाको अवधिको अवस्थालाई मात्रै हेर्दा पनि अर्थतन्त्रका सूचकहरूमा केही आशा, केही भरोसा बढेको छ । बहस तथ्यमा गर्दा मजा आउँछ । बहसले सार्थकता पनि पाउँछ । नत्र खाली समयको बर्बादी र दिमागी तनाव मात्रै बढाउनु हो ।

राजस्व सङ्कलन ५.३१ प्रतिशतले वृद्धि हुँदा चैत मसान्तसम्मको पूँजीगत खर्च ४ अर्बले बढेको छ । रेमिट्यान्स ९० अर्ब बढिरहँदा, विदेशी विनिमयको सञ्चिति ६ खर्ब १८ अर्ब छ । चालु खाता बचतमा १३ अर्ब बढी छ । मुद्रास्फीति १.०७ ले घटेको छ । चालु आर्थिक वर्षको साउनदेखि चैतसम्म ५७ अर्ब ९७ करोड ५४ लाख ७३ हजार रुपैयाँ विदेशी लगानी (एफडीआई) प्रतिबद्धता आएको छ ।

यो त तथ्य हो नि । यो भावना होइन । प्रचारबाजी पनि होइन । सस्तो लोकप्रियताका लागि देखाएको तथ्याङ्क पनि होइन । यो वास्तकिवता हो । नेपालको अर्थतन्त्र सुधारको चित्र हो । यसमा पनि विरोध र गालीमात्रै । निराशा र आक्रोशमात्रै । नकारात्मक टिकाटिप्पणीबाहेक अर्को देखिँदैन ।

ठूला दुई दल मिलेर अर्थतन्त्र कमजोर बनाए, सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ताकै भाषामा लुटे, कमाए । तर उनीहरूले थाहा पाएनन्, सरकार निर्माण हुँदाका बखत अर्थतन्त्रका कैयौं परिसूचकहरू नकारात्मक थिए । तर, प्रतिकूलतालाई अनुकूलतामा बदल्न वर्तमान सरकार धेरै कुरामा सफल छ ।

अन्त्यमा चाणक्यले भनेजस्तै पानीलाई जतिसुकै तातो बनाए पनि केही समयपछि आफ्नो मूल स्वभावमा फर्किएर शीतल हुन्छ । यही प्रकार हामीमा जति क्रोध, भय, अशान्ति भएपनि यसलाई क्षणिक रुपमा मात्र लिनुपर्छ । हाम्रो मूल स्वभाव त हरबखत खुसी र प्रशन्न रहनु हो । हामी खुसी हुने, सकारात्मक सोच राख्ने नियत नै गलत राख्ने मनोविज्ञानभन्दा माथि उठेर एकअर्काका सहयोगी बनौं । देश बनाउन गाली कम, ताली बढी चाहिन्छ । सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ताहरूको समूह हेर्दा यो पुस्ता भोलिको देशको नेतृत्व गर्ने पुस्ता हो । गलत नियतका साथ नकारात्मक मात्रै नबनौं । सबैको भलो यसैमा हुनेछ ।