मिसन बाजुरा : धनगढीको यात्रा

सुदूरपश्चिमको राजधानी सहर हो धनगढी । धनगढी सम्झनेबित्तिकै नेपालको एक ‘ट्रान्जिट’ सहरका रुपमा स्मरण गर्छु । जो आफ्ना लागि भन्दा अरूको गन्तव्य सुनिश्चित गर्न क्रियाशील हुने गर्दछ । धनगढीलाई मैले कम्तिमा २०४० सालदेखि जान्दछु (किन, कसरी र कुन–कुन रूपमा, त्यसबारे अरू कुनै बेला छलफल गरौँला) । त्यसबेलादेखि मैले धनगढीलाई यही रूपमा जान्दै आएको छु ।

चाहे छेवैका गौरीफन्टा र पलियाकलाँ या वनवासा र टनकपुर हुँदै भारतमा रेल वा बसबाट यात्रा गर्न होस् । चाहे धनगढीबाट जहाज वा स्थलमार्गबाट सुदूरपश्चिम र नेपालका अन्य क्षेत्रको यात्रा गर्न होस्, धनगढीलाई धेरै पहिलेदेखि सम्झने गरिन्छ, जुन आजपर्यन्त जारी छ ।

मैले धनगढीलाई वि.सं २०४० देखि निरन्तर ट्रान्जिट सहरका रूपमा उपयोग गर्दै आएको छु । मैलेमात्रै होइन, मजस्ता धेरै छन् जसले धनगढीलाई यही रूपमा जान्दछन् र प्रयोग गर्दछन् । कहाँसम्म भने सुदूरपश्चिमकै मानिसका बीच यो सहर र यहाँका मानिसप्रतिको व्यवहार यस्तै छ— ट्रान्जिट सहर र आगन्तुक पाहुना । यो कुरा सम्झनुपर्ने प्रयोजन यसपटक फेरि आइपर्‍यो ।

२०७५ जेठ ७

जीविकोपार्जनसँग जोडिएको काममा केही दिनका लागि मैले सुदूरपश्चिम प्रदेशका जिल्लाको यात्रामा निस्कनु थियो । नेपालका ७७ जिल्लामध्ये यो सामग्री तयार पारुञ्जेल मैले ७२ वटा टेकिसकेको थिएँ । कर्णालीको हुम्ला र डोल्पा, गण्डकीको मनाङ र मुस्ताङ तथा सुदूरपश्चिमको बाजुराको स्पर्श गर्ने अवसर अहिलेसम्म पाएको थिइनँ ।

यसपटकको पश्चिम नेपालको यात्राका क्रममा बाजुरा पुग्ने जिल्लाको सूचीमा समावेश भयो । यससँगै मैले नेपालको ७३ औँ जिल्ला टेक्ने छु । नपुगेको जिल्लाको सङ्ख्या अब मात्रै ४ बाँकी रहनेछ । यही कारणले होला, बिहानैदेखि एक प्रकारले उद्वेलित छु । मनमा एक प्रकारको नयाँ हलचल, जिज्ञासा र उत्सुकतामिश्रित योजनाको ऊहापोह ।

यसपटकको मेरो यात्रा मिसन बाजुरा भए पनि पहिले जानुपर्ने धनगढी नै थियो । धनगढीलाई सम्झनेबित्तिकै ‘ट्रान्जिट’ शब्द मेरो मन-मस्तिष्कमा खेल्न थाल्यो ।

धनगढीमा मुख्य कार्यालय रहेको मिडिया एकाडेमी, नेपाल (सञ्चार प्रतिष्ठान, नेपाल) ले बेला-बेला प्रदेशभित्र र बाहिरका विभिन्न जिल्लामा मिडियासम्बन्धी कार्यक्रमको गर्ने गरेको छ । स्रोत व्यक्तिका रूपमा म उक्त संस्थाको कार्यक्रममा कयौँ पटक सहभागी भएको छु ।

यसपटक पनि त्यो संस्थाले सुदूरपश्चिमको बाजुरा, अछाम, डोटी र डडेलधुरामा ‘परिवर्तित शासकीय संरचनाका सन्दर्भमा मिडियाको भूमिका’ विषयमा पत्रकारका लागि अभिमुखीकरण कार्यक्रम गर्दै थियो । त्यसमा मलाई स्रोतव्यक्तिका रूपमा सहभागी भइदिन आग्रह आएको थियो । मैले अस्वीकार गर्ने कुरै थिएन । एक त रोजीरोटीको कुरा, अर्को नयाँ स्थानमा देशाटनको अवसर ।

यसपटक कार्यक्रम हुने अन्य जिल्लाले मलाई खासै आकर्षित गरेको होइन, तर बाजुरा भ्रमणको लोभलाई संवरण गर्न सकिनँ । मैले भ्रमण प्रस्ताव स्वीकार गरिसकेको थिएँ । बाजुराको नाम सुन्नैबित्तिकै मभित्र एक किसिमको रोमाञ्चक सञ्चार भइसकेको थियो ।

नेपालगञ्ज हुँदै धनगढीको माइक्रो यात्रा

म काठमाडौंबाट जहाजमा सवार भएर नेपालगञ्ज उत्रिएँ । अहिले धनगढीको विमानस्थल मर्मत भइरहेकाले त्यहाँको उडान प्रभावित थियो । जहाज नियमित पनि जाँदैन थिए । त्यसैले जहाजको माध्यम रोज्दा नेपालगञ्जको अवतरण बाध्यता थियो । मैले पनि यो बाध्यतालाई आत्मसात् गरेर नेपालगञ्ज उत्रिएँ ।

जहाजमा चढनु पहिला काठमाडौं विमानस्थलमा डोटीका पुराना पत्रकार मित्र गणेश जोशी (जो अहिले पत्रकारितामा खासै सक्रिय छैनन्) भेटिए । कुराकानी भयो । उनी पनि धनगढी गइरहेका थिए । उनीसँग भेट हुनु पहिला म नेपालगञ्जपछिको यात्राका लागि थोरै अन्यमनस्क भावमा थिएँ ।

सोचिरहेको थिएँ, नेपालगञ्जबाट धनगढीसम्मको चार घण्टाको यात्रा एक्लै कसरी गर्नु ? तर अब समस्या थिएन, गणेशजी जो भेटिए । नभन्दै नेपालगञ्जदेखि धनगढीसम्मको यात्रा बडो शानदार रुपमा सम्पन्न भयो । गणेशजी र म नेपालगञ्ज विमानस्थलबाट निस्किने क्रममा राँझा चौराहा पुगेर माइक्रो बस समात्यौँ । त्यसैमा हामी धनगढीका लागि सवार भयौँ । हामी सिटमा बस्नेबित्तिकै गफिन थाल्यौं । केही पत्रकारिताका कुरा । केही डोटीका कुरा र केही बाजुरासम्मको यात्राको बेलिविस्तार ।

साँच्चै कहिलेकाहीँ पुराना कुरा र स्मृति अत्यन्त उपयोगी हुन्छन् । शिक्षा ग्रहणको अवसरका साथै इतिहासको स्मृतिले मानिसलाई कुन बेला वर्तमानसँग जोडिदिन्छ, थाहै हुँदैन । हामी यस्तै–यस्तै कुरा गरिरहेका थियौँ । कर्णाली प्रदेशको गेट-वे मानिने लुम्बिनी प्रदेशको व्यापारिक नगर कोहलपुर, बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जको क्षेत्र, भुरिगाउँ, डल्फिन पाइने बबई नदी (जहाँ पानीबाट उत्रिएर गोही बालुवामा बसेको देख्न सकिन्छ ।) आदि क्षेत्रहरू आउँदै छोडिँदै थिए ।

बर्दिया काटेपछि बाटोमा कर्णाली चिसापानी आयो । हिमाल र पहाड छिचोल्दै आउने कर्णाली नदी तराईमा ठोक्किने ठाउँ चिसापानी हो । यहीँबाट कर्णाली फिँजारिन्छ र अनेक भँगालोमा बाँडिदै टीकापुर, राजापुर, कोठियाघाट, सत्ती, ठाकुरद्वाराबाट अगाडि बढ्छ ।

अहिले चिसापानीबाट कर्णालीमा उत्तरयात्राका लागि र्‍याफ्टिङ सञ्चालित छ । चिसापानी बजार कर्णालको माछाका लागि प्रसिद्ध छ । यहाँका होटेलमा पाइने सबै माछा कर्णालीकै भएको दाबी कसैले गर्न सक्दैनन् । तर यो बाटो छिचोल्ने यात्रुका लागि त नाम नै काफी भन्ने शैलीमा होटेलका माछा सबै यहीँका भन्ने तिनको मनमा परेमा अस्वाभाविक मान्न मिल्दैन ।

चिसापानीबाट लम्की, बौनियाँ, पहलमानपुरलगायत ठाउँ छिचोल्दै सुदूरपश्चिमको मूल नाका अर्थात् अर्को ट्रान्जिट नगर अत्तरिया पुग्यौँ । चार घण्टाको समय कुन बेला र कसरी बित्यो पत्तै भएन । चिसापानी पार गरेको हाम्रो गाडी एकैछिनमा लम्कीबाट टीकापुर जाने बाटो छुट्टिने स्थानमा पुग्यो ।

लम्की आइपुग्दा मैले टीकापुरका साथीहरू भुवन अधिकारी, गणेश चौधरी, एकिन्द्र तिम्सिना, योगेश रावल, सम थापा, परमानन्द पाण्डे, ईश्वर साउद, दुर्गा भण्डारी, दुर्गा देवकोटा, रेशम चौधरीलगायतलाई सम्झिएँ । ती साथीहरूसँगको आत्मीय सम्बन्ध, मप्रति तिनको सम्मानपूर्ण व्यवहारबारे सहयात्री गणेशजीलाई सुनाएको थिएँ । सायद भुवन र योगेशलाई फोन गरेको पनि सम्झन्छु ।

तर धनगढी पुग्नुपर्ने माइक्रोबस मेरा लागि टीकापुर जान सम्भव थिएन । यस्तै लम्कीमा पनि साथीहरू देवानन्द, युवराज, प्रिन्स, रमेश बजगाईं र नवराज खनाललाई सम्झिएँ । यात्राको असुविधाका कारण उनीहरूसँग भेट्ने सुविधा थिएन ।

साँझ करिब सात बजिरहेको थियो । धनगढी आइपुग्यो । मेरो आजको यात्रा यहीँसम्म थियो । एक प्रकारले भन्दा धनगढी–अत्तरिया बाजुरा यात्राको ‘ट्रान्जिट’ बनेको थियो । आजको रात धनगढीमा बिताएर भोलिपल्ट अत्तरियाबाट बाजुराको औपचारिक यात्रामा निस्कियौँ ।

पुरानो शहर नयाँ सम्बन्ध

धनगढी पुगेपछि नेपाल पत्रकार महासंघका केन्द्रीय सदस्य मीन बम र पूर्वकेन्द्रीय सदस्य मनमोहन स्वाँरसहित आयोजक संस्थाका अध्यक्ष प्रकाशविक्रम शाहसँग भेट भयो । प्रकाशजीसँग मेरो पुरानो संगत छ । हामीबीच निकै घनिष्ठता छ । भेटघाट कमकमै हुन्छ तर हामीबीच एकार्काबारे निकै सकारात्मक धारणा रहेको म मान्दछु ।

प्रकाशजीले नेतृत्व गरेको संस्थामार्फत् मलाई काम उपलब्ध हुने गरेको छ । म उनको प्रशंसा गर्न चाहान्छु । मनमोहन स्वाँरजी पनि आयोजक संस्थासँगै जोडिएका थिए । हामीले एकछिन अलग्गै भोलिदेखिको यात्राका सम्बन्धमा छलफल गर्‍यौँ । प्रकाश नजाने भए । मनमोहनजीले यात्रामा मलाई साथ दिने निधो भयो ।

धनगढीको साँझ छिप्पिँदै जाँदा साथीहरूको उपस्थिति बाक्लो हुँदै गयो । अब मनमोहन, मीन बम, गणेश, टेकेन्द्र, हिमाल, भरत, जगत, दीर्घ, शिवराज, श्रवण, भीम, कर्ण, वीरेन्द्र, दीपेन्द्र, मीन ठकुरी, दीपक ओली आदि साथीहरू भेटिए । भेटिएकामध्ये केही बसे र केही गए ।

न चाहाँदा न चाहाँदै पनि साँझको रमझम बसाइमा सहभागी हुन करै लाग्यो । सबैको मान त राख्नै प¥यो । सत्य त के हो भने बसाइ मलाई पनि राम्रो नै लागेको थियो । तर, धेरै मनिसको प्रवृत्ति हुन्छ, समाजले खासै स्वीकार नगर्ने कुराको जिम्मेवारी स्वयम् लिन चाहाँदैनन् । सायद मेरो सन्दर्भमा पनि यही मनोग्रन्थीले काम गरिरहेको थियो । मैलमाथि पनि चर्चा गरेँ, धनगढीसँगको मेरो साइनो निकै पुरानो हो त्यसका बारेमा कुनै अरुबेला चर्चा गरौंला ।

एउटा कुरा भने सारमा भन्न चाहान्छु – यो शहर पुरानो भए पनि यहाँका मेरा सम्बन्धहरू भने नित्य नयाँ तरिकाले नयाँ स्वरुपमा स्थापित भएका छन्- भइरहेका छन् । रात्रिभोजन तिनै मित्रहरूका साथ सम्पन्न भयो । म स्थानीय उद्योग वाणिज्य संघद्वारा सञ्चालित अतिथि गृहमा रात्रिविश्रामका लागि लागेँ । साथीहरू आआफ्नो घरतिर ।

धनगढी मेरा लागि नौलो होइन । अनेकौं पटक आएको छु म यहाँ । मलाई नयाँ लाग्दैन यो शहर । सुदूरपश्चिम प्रदेशको राजधानी सहर धनगढी, किन हो किन प्रत्येक पटक मलाई परिपक्व हुँदै गएको हो कि जस्तो लाग्छ । खासै नयाँपन नभएजस्तो पनि लाग्छ । त्यसैले घुम्ने प्रयोजन पनि खासै छैन । घुम्ने नयाँ गन्तव्य पनि त छैनन् यहाँ । धनगढीसँग म अभ्यस्त छु र धनगढी पनि मसँग अभ्यस्त छ । सायद त्यही कारण हो सम्भवतः प्रत्येक पटक हामी दुबैका बीच कुनै नव–आकर्षणको सम्बन्ध विकसित हुन सकिरहेको हुँदैन ।

धनगढी नेपालकै पुरानो मध्येको शहर हो । यो शहरसँग विशिष्ट सभ्यता र संस्कृतिको सम्बन्ध छ । पश्चिम नेपालको मुख्य आर्थिक र राजधानी नगरीका रुपमा वर्षौंदेखि स्थापित धनगढी त्यस क्षेत्रको मुख्य व्यापारिक केन्द्र पनि हो । तर खै किन कुन्नि ? मलाई यो शहर अलि यौवन तुहिँदै गएको पाकोजस्तो लाग्न थालेको छ । राजमार्ग चौराहादेखि मोहना नदीको किनारसम्म बस्ती क्षेत्र । यही चौराहादेखि क्याम्पस अगाडिसम्मको एकलाइनको लमतन्न फैलिएको बजार ।

हसनपुर, चटकपुर, एलएन (लक्ष्मीनारायण मन्दिर) चौक पछाडिको क्षेत्रमा अधिकांश सरकारी कार्यालय । धनगढीको अधिकांश बस्तीमा नयाँ मानिस, पुराना घर । सुदुरपश्चिमका पहाडबाट सम्भवतः सबैभन्दा बढी जनस्थानान्तरण हुने शहर पनि धनगढी नै हो । ओछ्यानमा पल्टिएर यिनै कुरा सोच्दै कुन बेला निदाएँ पत्तै भएन ।

व्यापारिक केन्द्र बन्दै अतरिया र देवभूमि गोदावरी
भोलिपल्ट बिहान (जेठ ८ गते)

करिब नौ बजेतिर हामीले धनगढीबाट पहाडतिरको यात्रा प्रारम्भ गरेका थियौँ । धनगढीमा गर्मी पर्याप्त हुने गर्दछ । साथीहरूका अनुसार हिजोदेखि यहाँ गर्मी अझै बढेको छ । आज बिहानदेखि नै सूर्यको ताप अधिक छ । तर करिब दस किलोमिटरको दूरीमा रहेको अतरिया र गोदावरी कट्नेबित्तिकै वातावरणमा अचानक परिवर्तन आएको अनुभव भयो । गर्मीको अनुभव कम भइरहेको थियो । अतरिया सुदूरपश्चिमकै केन्द्रका रूपमा विकसित हुँदैछ ।

सुदूरपश्चिमका सन्दर्भमा यो अर्को ट्रान्जिट नगर हो । अतरियाबाट पूर्व, पश्चिम, उत्तर र दक्षीणतर्फ सडक सञ्जालको विस्तार भएको छ । यहीँबाट पश्चिममा महेन्द्रनगरसम्म, पूर्वमा काठमाडौं काँकडभिट्टासम्म, दक्षिणमा धनगढी र उत्तरमा सुदूरपश्चिमका सबै पहाडी जिल्लासम्म जान सकिन्छ । यसै कारण पनि पछिल्लो समय अतरिया विस्तारै एक व्यापारिक केन्द्रका रूपमा विकसित भइरहेको छ । मैले हेर्दाहेर्दै यो ठाउँ अकल्पनीयरूपमा विकसित भएको छ ।

पहिला यो ठाउँमा दुईचार वटा समान्य पसल हुने गर्दथे । तर अहिले स्तरीय बजारले आधुनिक स्वरूप ग्रहण गरिरहेको छ । ठूला स्तरीय होटेल छन् । सपिङ मल र कम्प्लेक्स छन् । व्यवस्थित बसपार्क छ । रेडियो स्टेशन सञ्चालनमा छ । क्रमशः मानिसको व्यस्तता बढिरहेको छ । यो अवस्थाको लाभ यहाँका स्थानीयले कति उठाउन सकेका छन्, त्यो त अध्ययनकै विषय हो तर एउटा कुरा के चाहिँ निश्चित हो भने पहाडबाट ओरालो लागेका बस्तीका मानिसको उपस्थिति अहिले यहाँ बढेको अनुभव गरिएको छ । अतरियाका बस्तीमा नयाँ अनुहारहरू थपिने क्रम जारी छ र जग्गाजमिनको भाउ बढेको बढै छ ।

अतरिया कटेपछि गोदावरी आउँछ । गोदावरी यस क्षेत्रको अर्को महत्त्वपूर्ण स्थल हो । स्थानीयका अनुसार यहाँ सत्ययुगमा देवसभाको आयोजना हुने गर्दथ्यो । गोदावरीको सडकको दुवैतर्फ अनेकौं देवदेवीका स्थान मन्दिर छन् । गोदावरीको जङ्गललाई यहाँ निकै पवित्र मानिन्छ । बेलाबखत यहाँ धार्मिक अनुष्ठान, मेला, समारोहहरू आयोजित भइरहन्छन् । संघीय व्यवस्थाको आगमनपछि २०७५ मा अतरिया–गोदावरी क्षेत्रलाई सुदूरपश्चिम प्रदेशको राजधानीका रूपमा प्रस्ताव गरिए पनि त्यसअनुसारको संरचना निर्माणको कार्य भने अझै प्रारम्भ हुन सकेको छैन ।

हिल स्टेशन खानीडाँडामा चिया र भातकाँडामा भात

गोदावरीबाट पहाड उक्लिन सुरु हुनेबित्तिकै हावामा केही चिसो अनुभव हुन लागेको थियो । मात्र करिब १५–२० किलोमिटरको दूरीमा वातावरणमा यति धेरै परिवर्तन सायद नेपालबाहेक विश्वको कुनै ठाउँमा पनि सम्भव हुँदैन होला । गोदावरीभन्दा केही माथि खानीडाँडा भन्ने ठाउँ आउँछ । यो ठाउँ यस क्षेत्रमा ‘हिल स्टेशन’का रूपमा परिचित छ । धनगढी र महेन्द्रनगरमा जब अत्यधिक गर्मीको अनुभव हुने गर्दछ, यहाँका सम्भ्रान्त र आर्थिकरुपले सम्पन्न व्यक्तिहरू खानीडाँडा आउँछन् । दिउँसोभरिको समय व्यतीत गर्छन् र साँझ परेपछि फर्कन्छन् । हामीले खानीडाँडामा थोरै विश्राम गर्दै चिया खायौँ र पुनः अगाडिको यात्रातर्फ बढ्यौं ।

दिउँसोको करिब एक बजे हामी डडेलधुरा जिल्लाको सदरमुकामसँगै जोडिएको भातकाँडा नामक स्थानमा आइपुगेका थियौं । यहाँ जाडो महिनामा हिउँ पर्ने गर्दछ । भनाइ छ– यहाँ यति चिसो हुन्छ कि पकाएको भात थोरै समयमा तत्कालै चिसिन्छ र भात काँडाजस्तै हुन्छ । त्यसैले यस स्थानलाई भातकाँडा भनिएको हो । यसको सत्यताको पुष्टि त मैले गरेको छैन तर आजको वातावरणका आधारमा भन्नुपर्दा जेठ महिनामा मैले लगाएको पातलो ज्याकेट मलाई नराम्रो लागेको थिएन ।

मेरा लागि यात्राको खास रोमाञ्च त अब थपिँदै थियो । भातकाँडा डडेलधुरासम्मको यात्रा त मैले पहिले पनि गरेको हुँ । अब हामी क्रमशः बाजुरातर्फ अगाडि बढिरहेका थियौं, तर त्यहाँ पुग्न हामीले अझै दुईवटा जिल्ला डोटी र अछाम छिचोल्नु आवश्यक थियो । हाम्रो गाडी चालकलाई गन्तव्य थाहा थियो । गाडी एकतमासले दगुरिरहेको थियो ।