प्रिय न्यान्सी !

झरीले मकैको पातमा सङ्गीत भरिरहँदा म तिमीलाई सम्झिरहेको छु । तप तप पानीको बाछिटा सङ्गीतको सारेगमभन्दा कम छैन । हाम्रा पुराना गायक मास्टर रत्नदास प्रकाशले प्रकृतिको झङ्कारलाई सङ्गीतमा उनेर कालजयी गीत बनाए । कविले कविता लेखे । सोमरसका पारखीहरूले गजलका ताना लगाए । अर्थशास्त्रीहरूले नाफा नोक्सानको ठेली पल्टाए । जागिरेहरूले विगत र वर्तमानको केस्रा केलाए । किसान खेतका गह्रामा परेड खेल्न निस्किए । असार मानो रोपेर मंसिरमा मुरी भित्र्याउने सपना बाँच्ने महिना हो । अर्को भाषामा भन्दा सिर्जना हो असार, मनोरञ्जन हो असार, संस्कृति हो असार अझ भनौँ भोक मार्ने ओखती जन्माउने साइत हो असार ।

बाउसेले रोपाहारलाई हिलाम्य खेतमा खाल्डो खनेर लडाउने मनोरञ्जनको आनन्द न बेबिलोनको झुलन बगैँचाले दिन्छ, न त बुर्ज खलिफा टावरको अग्लाइले नै । भनिन्छ, विश्वमा मानव निर्मित सात आश्चर्य छन् । तर म त ठोकेर भन्छु– माटोसँगको सामीप्य आठौँ आश्चर्य हो । त्यसले दिने आनन्द आमाको काखभन्दा मधुर हुन्छ ।

तिमीलाई लाग्ला एआईको युगमा हिलो माटो बखान ! हो नि, अहिले मुटु रोगीलाई समेत चिकित्सकले हिलोमा खेल्ने र लेप गर्ने कोर्स दिने गरेका छन् । हाम्रा प्राकृतिक उपचारका विधि जल, वायु र वनस्पतिसँग आश्रित छन् ।

तिमीजस्तै सौखिन जीवन बाँचेका युवतीहरू हाम्रो पर्यटकीय गन्तव्य पोखरामा रोपाहारको स्वाद लिन असार १५ को हुटहुटीमा रहन्छन् । हिलोको अक्षता र बीउको सगुन थाप्दा तिनीहरू धन्य हुने गरेका छन् । मेसो मिलाएर हाम्रो गाउँको बेठीमा तिमीलाई छमछमी नचाउने उत्कट इच्छा छ ।

खेतको हिलाम्य गह्रामा दमाहा, झ्याली, ट्याम्को, ढोलकी र सहनाईको पञ्चेबाजा तालमा हाकुपटासीमा तिमीलाई सजाउँदा कस्तो देखिएला ? त्यो अनुष्ठानको पुजारी बन्ने धोको छ । यसखाले इन्द्रेणी दृश्यले तिमीलाई साकिराको मादकता भुलाउने छ । तिम्रो देशका कालजयी प्रतिभा जेम्स ब्राउन, एल्भिस प्रिस्ले, जोन लिजेन्ड, जिमि हेन्ड्रिक्सका सिर्जना फिका लाग्नेछ । बीउको मुठा छप्ल्याङ , छप्ल्याङकाे आवाजले अर्केस्ट्रा धुन बिर्साउने छ । असारको साइतमा जुनकिरीको बत्ती र झ्याउँकिरीको कोरसका अगाडि सङ्गीतको सात सुर बेसुर बन्न बेर लाग्ने छैन ।

तिमीलाई इतिहासको एउटा रोचक परिघटना शेयर गर्छु ल । हाम्रो इतिहासका नायक जंगबहादुर तिमीहरूकी महारानी भिक्टोरियाको निम्तोमा बेलायत गएका थिए । उनले दैनिक पूजाआजा गर्न पिपल र गाईसँगै लगेका थिए भन्ने सुन्दा अनौठो लाग्ला । हो, जीवनलाई अनुशासनमा अनुवाद गर्नेहरू यस्तै कठिन ब्रतमा विश्वास गर्छन् ।

अंग्रेजी नबुझ्ने जंगबहादुरलाई महारानीले अंग्रेजी गीत बजाएर भोज ख्वाइछन् । गीत सुनेर जंगबहादुर पनि मच्चीमच्ची नाचेछन् । यो देखेर आश्चर्य मान्दै महारानीले सोधिन्– ‘अंग्रेजी नबुझ्ने तपाईँ कसरी मच्चीमच्ची नाचिरहनु भएको छ त ?’ जंगबहादुरको चलाखी प्रतिप्रश्न थियो– ‘त्यसो भए तपाईं चराले बोलेको बुझ्नुहुन्छ ?’ अहँ । जंगबहादुर बोल्दै गए– ‘तर तपाईँलाई चराको आवाज त मिठो लाग्छ नि हैन ? हो, मलाई नबुझेकै संगीतले पनि आनन्द दिएको छ ।’ लौ भन त पढेका मूर्खहरूले यस्तो चलाखी जवाफ देलान् त न्यान्सी ?

इतिहासको पोको पनि विचित्र छ है ! कति इतिहास कहालीलाग्दा हुन्छन् भने कति चार्लिन च्याप्लिनको सिनेमा हेरेजस्तो । हामी यतिबेला झरीको रौसमा छौँ । हिलोको व्याकरणमा रोपोको गीत गाउनेहरूको रहर आफैँमा विचित्र छ । हो, हामी प्रकृतिका पूजक हौँ । माटोमा यज्ञ गर्नु धर्म, कर्म दुवै हो । प्रकृतिका दुई उत्सव गर्मी र जाडो हाम्रा लागि उस्तै छ । ज्ञानी मान्छेले प्रकृतिका यी सुन्दर उपहारलाई समान रूपमा लिनुपर्छ रे !
रातोमा भन्नु त्यो गेरु माटो पहेँलो बेसार 
पूर्वको ढोका उघारी हेर्दा लागेछ असार 
असारलाई कुटेको चिउरा कति दिन साँचुला
सौताको हात दुई कुड्की भात म कति बाँचुला ?

असारको माटोमा हाम्रो सङ्गीत यसरी पोखिन्छ । गीतभित्र भोगाइका व्यथा छन् । घरभित्रका तीतापीरा छन् । ताउलोमा झ्वाईँ पार्न नसकिएका पीरव्यथा छन् । गुन्यू र मजेत्रो फेर्न नसकिएका विवशता छन् । सासु–बुहारीका ठुस्काठुस्की छन् । छानो टाल्न इरान, इराक, इजरायल पुगेकाहरूको भत्किँदो सपनाका चाङ थपिएका छन् ।  मानिस उही छ, कथाका बान्की फेरिँदो छ । पहिलापहिला पाप धुरीबाट कराउँथ्यो, धुरी भएका घर नभएपछि पाप पनि बाटो फेरेर साइबरतर्फ सरेको छ ।

​​​​​​​गर्मीमा जाडो र जाडोमा गर्मी त्यही मानिस कलियुगको सहारा लिएर कुतर्कको पहाड उभ्याउँछ । दुःखभित्र सुख र सुखभित्र दुःख खोज्नु उसको नियति हो । मानिसका गुनासा बीचमा पनि प्रकृति आफ्नो स्वधर्ममा अडिग छ । गर्मीले उकुसमुकुस भएको वातावरणमा पानीका छ्टिाहरू यसरी बर्सँदैछन्, मानौँ त्यहाँ जीवन बर्सिरहेको छ । आलसतालस बिरामीलाई स्लाइन चढाएर नयाँ स्फूर्ति दिएजस्तै ।

असार यसको नामजस्तो निस्सार र खोक्रो छैन । सारपूर्ण छ । नत्र असार १५ दही च्यूरा खाने पर्वका रूपमा स्थापित हुने थिएन ।

राजनीतिको तमासाले तातेको राजनीति असारे झरीले पनि सेलाएको छैन ।  आस्थाका बगैँचाहरूमा खडेरी पर्न थालेको छ । सबै सबैतिर एउटा अतृप्‍त तिर्खा दिनदिनै बढिरहेको छ । र, यो बेला तप्लक तप्लक खसिरहेका शीतल छिटाहरू पानीमात्र नभएर सञ्जीवनी जस्ता लागिरहेका छन् । खडेरीमा प्राणवायु बनेको जल रोपाइँ गर्न कस्सिएका रोपाहार र बाउसे मात्र हैन, सबैलाई एउटा उत्साह र आशा बनेको छ । पानीको दर्केनीले कतै टाढा पुगेको आफ्नो मान्छेको सम्झनालाई अझ ताजा र जीवन्त बनाएको छ । त्यही भएर असारसँग सङ्गीतले बोक्ने प्रेमको सिसार अपार छ । 
काटेर खानु सुपारी दाना बेल खानु फोरेर
हाँस खेल गर ए कान्छी नानी के लान्छ्यौ मरेर
कतिमा जाती खेतका मालिक मुहार हँसिलो
बोली र बचन त्यस्तै छ मिठो जीउडाल कसिलो ।

असार यसको नामजस्तो निस्सार र खोक्रो छैन । सारपूर्ण छ । नत्र असार १५ दही च्यूरा खाने पर्वका रूपमा स्थापित हुने थिएन । असार रसपूर्ण पनि छ । झमझम पानी परिरहेका बेला एक्लै घोत्लियौ भने रोमाञ्चक भावनाहरू आउँछन् । तिमीलाई केही लेखौँ लेखौँ लाग्नेछ । ठोकेर भन्छु– थाहै नपाई तिमी गुनगुनाउन थाल्नेछ्यौ र पानीको दरर्र आवाजसँगै कविता जन्मन्छन् । गीत कोरलिन्छन् । हार्मोनियममा सारेगमको छन्द ओल्टाइपल्टाई गर्दागर्दै एउटा नयाँ धुन निस्कन्छ । क्यानभासमा ब्रसहरूको रङ्गीन  नृत्य सुरु हुन्छ । अनि, तिमी आफ्नो सिर्जनादेखि आफैँ फुरुङ्ग पर्छ्यौ  ।

मलाई लाग्दैन तिम्रो भूगोल यति भाग्यमानी छ । पात बजाएर प्रेम बर्साउने संस्कृति निसन्देह नेपालमा मात्रै छ । यदि यस्तो सुविधा तिमीहरूको परिवेशमा हुँदो हो त विस्टन चर्चिल प्रेम अस्वीकृत भएकै कारण जिन्दगीभर दिल भाँचेर बस्नुपर्ने थिएन । खेतका गह्रामा पनि प्रेम अंकुरित हुन सक्थ्यो । आइतबारे पाखामा जुहारी खेल्दा होस् या घलेगाउँमा रोदी बस्दा प्रेमले पखेटा हाल्न सक्थ्यो । यही हिसावकिताब नमिल्दा उनका प्रेमपत्र अन्ततः संग्रहालयका पाहुना हुन विवश भए । जुन प्रेमपत्रमा बिलौना गर्दै उनी भन्छन्– ‘तिमी आफ्नो घरको ढोका मेरा निम्ति बन्द नगर । म जति पनि धैर्य गर्न सक्छु । म असल बन्ने लाख कोसिसमा छु । अनौठो लागिरहेको छ– किन तिमी मेरो मर्म बुझ्ने प्रयास गर्दिनौ ? तिम्रो लागि मेरो मन मस्तिष्कमा उच्च ठाउँ छ । आशा गर्छु– भाग्यले मलाई साथ दिनेछ ।’

असार प्रकृतिको भाषा हो । प्रकृतिको बिम्ब बुझाउने भाका पनि हो । अनुहारको भावभङ्गिमा जस्तै, आँखाको भाकाजस्तै निधारको खुम्चाइ र ओठको चाल जस्तै ।

शक्तिशाली योद्धा नेपोलियनले युद्ध मैदानबाट आफ्नी प्रेमिका जोसेफिनलाई लेखेको पत्र उत्तिकै टिठलाग्दो छ । प्रेमको याचक हुँदै भन्छन्– ‘हृदयेश्वरी, मेरो कुनै पनि रात यसरी बितेका छैनन्, जब म तिम्रो प्रेममा नतड्पेको हुँ । हरेक रात तिमीसँग टाढा रहेर पनि मैले तिम्रो आलिङ्गनमा बिताएको छु । चियाको हरेक घुट्कोको साथमा मैले आफ्नो आडम्बरी झुटो अहंलाई धिक्कारेको छु । आफ्नो महत्वाकांक्षालाई चिथोर्न चाहेको छु । किनकी यी दुई कुराले मलाई बलपूर्वक तिमीबाट अलग गराइदिएको छ । आफ्नो कर्तव्यलाई निर्वाह गरेको समय चाहे म आफ्नो सेनाको नेतृत्व गरेको समय चाहे सैनिक छाउनी निरीक्षण गरको समयमा होस्, मेरो हृदयको सिंहासनमा प्रिया जोसेफिन तिमी नै विराजमान छौ ।’

सम्राट नेपोलियनले युद्ध मैदानबाट लेखेको पत्रमा करुण भाव र आराधना पाइन्छ । प्रेमको दरबारमा नेपोलियनजस्ता सम्राट पनि भिखारी बन्न सक्छन् । प्रेम सर्वशक्तिमान् अदृश्य शक्ति हो । शेक्सपियर, इलियट, टल्सटाय, बर्नाड शा, जाँ पाल सार्त्रजस्ता प्रसिद्ध साहित्यकारहरू हुन् या हिटलरजस्ता तानाशाह नै किन नहुन् उनीहरूका प्रेमालाप र प्रेमपत्रको चर्चा अद्यावधि हुने गरेको छ । मलाई लाग्छ, उनीहरूले हामीले पाएजस्तै असारे हिलोको सङ्गत पाएको भए त्यो प्रेम कति प्रेमिल र हार्दिक हुने थियो ।

वर्षा प्रकृतिको जीवनदायिनी उपहार पनि हो । मेघमालाहरू प्रेम र स्नेहका खानी हुन् । लाग्छ, आकास र बादलका गुत्थीहरू आँखा र आँखाका नानीहरू हुन् । र, वर्षा बादलकी रानीले वर्षाएको हर्षाश्रु हो । झरी उनै रानीको गीत गुञ्जन हो । कहिलेकाहीँ झडङ्ग रिसाउँदा त्यही गीत मुसलधारे वर्षा बनेर ओइरिन्छ । तर, चोखो र स्नेहपूर्ण छ बादलको अनुकम्पा । असार हरेक वर्ष त्यो आशीर्वाद लिएर आउँछ । कहिले गीत बनेर आउँछ । कहिले सङ्गीत बनेर आउँछ ।

जब झम्झम् झरीसँगै धर्तीका पाटा पाटा भिज्न थाल्छन् अनि मानो रोपेर मुरी फलाउनेहरूको खेतका आलीआलीमा मार्चपास सुरु हुन्छ । असार प्रकृतिको भाषा हो । प्रकृतिको बिम्ब बुझाउने भाका पनि हो । अनुहारको भावभङ्गिमा जस्तै, आँखाको भाकाजस्तै निधारको खुम्चाइ र ओठको चाल जस्तै । असारले त्यस्तै अनुभूतिजन्य थुप्रै भाकाहरू बोकेको छ । तिमी आँखाको भाका कतिको बुझ्छ्यौ कुन्नि ? एक्लै हुँदा मन खोलेर बोल्ने ती प्रिय मान्छेहरू समूह वा अरूका अघिल्तिर बोल्न हिच्किचाइरहेका हुन्छन् । त्यतिखेर नियालेर आँखामा हेर त्यहाँ थुप्रै अभिव्यक्तिहरू पाउँछ्यौ । आँखाले प्रश्न गर्छ, जवाफ दिन्छ र आँखाको जिज्ञासाले अधैर्य बनाउँछ मान्छेलाई । धेरैजसो मनको भाका आँखाले नै प्रकट गर्छ ।

चाहनालाई अठोटका रूपमा रूपान्तरित गर्ने मन, रुचि अनि छनोटलाई उद्देश्य र संकल्प बनाउने मन । त्यो पनि आँखाबाटै बोलिरहेको हुनसक्छ । त्यस्तै आँखा हो असार । त्यो आँखा मान्छेको आँखाजस्तै भावपूर्ण बनोस् । असार इन्द्रेणीजस्तै बनोस् । इन्द्रेणी असारजस्तै बनोस् । 
तिमीलाई माया गर्ने