एजेन्सी – सन् १९७९ को इस्लामिक क्रान्तिपछि ईरानमाथि पश्चिमा मुलुकले त निशाना साँधिरहेका छन् नै, छिमेकी मुलुकहरूसँग पनि तेहरानको दुश्मनी बढिरहेको छ ।

इस्लामिक क्रान्तिको दोस्रो वर्ष सन् १९८० मै ईरानमाथि इराकले हमला गरिदियो । सो युद्ध सन् १९८८ सम्म चल्यो । साउदी अरबसँग पनि ईरानको सम्बन्ध तिक्ततापूर्ण रह्यो । दुबै देशबीच हालसम्म विश्वासको वातावरण बन्न सकेको छैन ।

इस्लामिक क्रान्तिपछि ईरानले पनि सीरिया, यमन, लेबनान, प्यालेस्टाइन र इराकमा हतियारधारी समूह विस्तार गर्‍यो । सोही समूहको बलमा उसले मध्यपूर्वमा शक्ति आर्जन गरिरह्यो ।

ईरानको सोही बल यतिखेर कमजोर हुँदैछ । पछिल्लो कडी सीरियामा ईरान समर्थित बशर अल–असदको शासन अन्त्य भएको छ । बशर अल–असद सत्ताच्यूत हुँदा ईरानलाई ठूलो झट्का लागेको छ ।

सीरियामा असदको सत्ता जोगाउन ईरानले निकै धेरै लगानी गरेको थियो । ईरानले सीरियामा गरेको सो लगानी अब के होला त ? यो प्रश्नको एकीन जवाफ तत्कालै कसैले दिनसक्ने अवस्था छैन ।

ईरानभित्र यस्तो आवाज उठिरहेको छ । यो प्रश्न ईरानका सर्वोच्च नेता अयातोल्लाह अली खोमनीको नीतिमाथि नै ठूलो सवाल हो । ईरानमा यतिखेर मानिसहरूले १४ वर्षदेखि सीरियालाई दिएको कर्जा अब के हुन्छ भनी प्रश्न गरिरहेका छन् ।

ईरानका पत्रकार र कट्टरपन्थी मामिलाका टिप्पणीकार मोहम्मद मोहाजेरीले गत साता एक्समा एक पोष्ट लेखे । ‘बशर अल–असदले ९५ प्रतिशत मत ल्याएर पछिल्लो चुनाव जिते । तर, जब तीन वर्षपछि उनी सत्ता छाडेर जान बाध्य भए – उनको रक्षा गर्न सीरियाका एक जना पनि आम जनता अघि सरेनन्,’ सो पोष्टमा लेखिएको थियो । तर पछि उनले कुनै स्पष्टीकरण नदिइ सो पोष्ट डिलिट गरे ।

सिरियाको सत्ता यतिखेर जुन विद्रोही समूहले कब्जा गरेको छ –ईरानप्रति सो समूहको रुझान बशर अल–असदको जस्तो हुने छैन ।

यो पनि –

को हुन्‌ सिरियामा असदलाई अत्याइरहेका विद्रोही कमान्डर अल-जुलानी ?

असदलाई ईरान र रूसले सघाइरहेका थिए । विद्रोही गुटको लडाइँ पनि बशरसहित यी देशसँग पनि थियो । विद्रोहीले सत्ता कब्जा गरेपछि ईरान र रूस दुबैले सिरियाको नयाँ सत्तासँग सम्बन्ध राम्रो बनाउनेतर्फ प्रयास गरिरहेका छन् ।

सीरिया छाडेर बशर जसै रूस पुगे, ईरानले निकै तौलिएको प्रतिक्रिया दियो । ईरानले भनेको थियो, ‘सीरिया यतिखेर इतिहासको सबैभन्दा कठिन मोडमा खडा छ, यस्तो अवस्थामा सबै सीरियाली नागरिकको सुरक्षा बाहिरी देशभन्दा महत्वपूर्ण हुन्छ । सीरियाको नयाँ सरकारसँग पनि साझा हितको आधारमा द्विपक्षीय सम्बन्धले निरन्तरता पाउने विश्वास छ ।’

ईरानले बशर अल–असदलाई कति कर्जा दिएको थियो भन्नेबारे कुनै आधिकारिक जानकारी सार्वजनिक भएको छैन । तर, ईरानका मानिसहरूले दमास्कसको तानाशाहलाई जोगाउन तेहरानको तानाशाही सत्ताले दिएको कर्जाको साँवाब्याज फिर्ताबारे प्रश्न गरिरहेका छन् ।

ईरानका पूर्वसांसद् बहराम पर्सेईले डिसेम्बर ७ मा बताएअनुसार ईरानले बशर अल–असदलाई ३० अर्ब अमेरिकी डलरभन्दा बढी ऋण दिएको थियो । तर, बशरलाई तेहरानले दिएको वास्तविक कर्जा बहरामले अनुमान गरेभन्दा निकै रहेको बताइन्छ ।

सीरियाका विपक्षी सूत्रहरूका अनुसार सन् २०११ देखि हालसम्म बशरको सत्ता जोगाउन ईरानले कम्तिमा ५० अर्ब अमेरिकी डलर खर्च गरिसकेको छ । यो रकम नेपाली रुपैयाँमा ६७ अर्ब अर्थात्‌ झण्डै पौने नील हुन आउँछ । १०० खर्बमा एक नील हुन्छ ।

इजरायलका प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतन्याहूले पनि बिहीबार एक भिडियोमार्फत ईरानका नागरिकलाई सम्बोधन गर्दै बशर अल–असदको सत्ता जोगाउन ईरानले ३० अर्ब डलर खर्चिएको बताए ।

नेतन्याहूले भने –

‘ईरानका नागरिकले यतिखेर के महसुस गरिरहेका छन् भन्नेबारे म बुझ्न सक्छु । ईरानको अत्याचारी सरकारले सीरियामा बशर अल–असदलाई बचाउन ३० अर्ब डलर खर्च गर्‍यो । जो व्यक्तिमाथि यति धेरै रकम खर्च गरिएको थियो, ऊ (असद) ११ दिनको लडाइँमै ध्वस्त भयो । ईरानको सरकारले गाजामा हमासलाई समर्थन गर्न पनि अर्बौं डर खर्च गर्‍यो । तर, हमासको कम्मर भाँचिइसकेको छ । तपाईंहरूको सरकारले लेबनानमाा हिज्जबुल्लाहलाई जोगाउन पनि २० अर्ब डलर खर्च गर्‍यो । तर केही साताको लडाइँमै हिज्बुल्लाह सखाप भयो । तपाईंहरूको पैसा तपाईंकै सरकारले चोरिरहेको छ र बर्बाद गरिरहेको छ । सो पैसाले ईरानमा सडक, स्कूल र विकासका अन्य काम हुन सक्थ्यो ।’

बशर अल–असदको शासनमा ईरान र सीरियाबीच निकट व्यापारिक सम्बन्ध पनि थियो । ईरानले सीरियामा ऊर्जाका साथै अन्य सामग्री पठाउने गरेको थियो । ईरानले सीरियामा लगानी पनि गरेको थियो । त्यसबाहेक धार्मिक पर्यटनका माध्यमबाट पनि दुई देशबीच आर्थिक लेनदेन फस्टाइरहेको थियो ।

ईरानको पैसा अब के हुन्छ ?

कमोडिटी इन्टिलिजेन्स फर्म केपलरको तथ्याङ्कअनुसार पछिल्ला केही वर्षमा ईरानले सीरियालाई प्रतिदिन ७० देखि ८० हजार ब्यारेल कच्चा तेल दिइरहेको थियो ।

औषतमा प्रतिदिन ६० हजार ब्यारेल मान्दा र प्रतिब्यारेल तेलको अनुमानित मूल्य ५० डलर राख्दा प्रतिवर्ष सीरियामा ईरानबाट एक अर्ब डलर बराबरको त कच्चा तेलमात्रै पुगेको देखिन्छ ।

अर्थात्, २०११ देखि २०२४ सम्म ईरानले सीरियालाई १४ अर्ब डलर बराबरको कच्चा तेल दियो । कच्चा तेलमात्र होइन, ईरानले असदको शासन जोगाउन हतियार, औद्योगिक उत्पादन, सवारीसाधन र औषधी पनि दिएको थियो ।

तर, सीरियाले ईरानलाई यी सामानको भुक्तानी दिए/नदिएबारे हालसम्म स्पष्ट जानकारी छैन । ईरानले सीरियाबाटै लेबनानको हिज्जबुल्लाह लडाकु समूहलाई पनि आवश्यक बन्दोबस्तीका सामान पठाउने गरेको थियो ।

डिसेम्बर पहिलो साता विद्रोही गुटले बशर अल–असदको सेनालाई विभिन्न शहरमा हराउन थालेका समाचार आउँदा पनि ईरानले सीरियातर्फ कच्चा तेल पठाइरहेको थियो ।

डिसेम्बर ८ मा ट्याङ्कर ट्रयाकर्सले लेखेको थियो, ‘बशर अल–सदको शासन अन्त्य हुन लागेको खबर सुनेर ईरानी स्वेजमेक्स ट्यांकर गल्फ अफ स्वेजबाट फर्कियो । ईरानी जहाज सीरियामा सात लाख ५० हजार ब्यारेल कच्चा तेल पुर्‍याउन अघि बढिरहेको थियो ।’

ईरानको सैन्य र सुरक्षा बजेटमा सीरिया महत्वपूर्ण मामिला हो । ईरानले सीरियामा पूर्वाधार र उद्योगमा पनि लगानी गरेको छ । ईरानबाट निकै धेरै मानिसहरू दमास्कसमा शिया मुस्लिमहरूको तीर्थस्थलमा जाने गर्थे । ती मध्ये सय्यिदाह जैनब तीर्थस्थल सबैभन्दा महत्वपूर्ण हो ।

बशर अल–असद सत्तामा रहेकै बेला ईरानले सीरियासँग स्वतन्त्र व्यापारको योजना पनि बनाइरहेको थियो । ईरानको संसद्ले सो योजनालाई अघि बढाउन एउटा विधेयक पनि पारित गरेको थियो ।

गृहयुद्धपछि सीरियामा शुरु हुने नवनिर्माणको कामबाट आफूलाई फाइदा हुने ईरानी अधिकारीहरूको आकलन थियो । त्यस निम्ति ईरानले विभिन्न ओहदाका अधिकारीहरूलाई सीरिया पठाएको थियो ।

के हो वास्तविक तथ्याङ्क ?

ईरानको संसदीय सुरक्षा र विदेश नीति आयोगका सदस्य यागुब रेजाजदेहका अनुसार १० हजार भन्दा बढी ईरानी सीरियामा थिए । सीरियालाई ईरानले दिएको कर्जाको भविष्यबारे सोध्दा उनले भने, ‘३० अर्ब डलर कर्जाबारे म सँग कुनै ठोस सूचना छैन, सम्भवतः यो सही आंकडा होइन ।’

ईरानको सरकारले यस्ता मामिलामा पारदर्शीता कायम गर्ने गर्दैन । सोहीकारण वास्तविक सूचना बाहिर आउँदैन । कर्जा लिएको सीरियाका शासक असद देश छाडेर भागेपछि र उक्त देश विद्रोहीको कब्जामा पुगेपछि ईरानका नागरिकले सरकारसँग स्पष्टीकरण मागिरहेका छन् ।

ईरानका सुधारवादी पत्रकार अब्बास अब्दीले फारसी दैनिक हम-मिहानमा यसबारे एक सम्पादकीय नै लेखेका छन् । सो सम्पादकीयमा अब्दी लेख्छन्, ‘सीरियामा ईरान कहाँनेर चुक्यो र ईरानले सीरियामा कति खर्च गरेको थियो भन्नेबारे सबैभन्दा पहिले स्पष्ट र पारदर्शी हिसाबले जवाफ दिनुपर्छ । यी सवालका जवाफ दिन एक विश्वसनीय र स्वतन्त्र विशेषज्ञको कमिटी बनाउनुपर्छ । यदी यसो गरिँदैन भविष्यमा पनि सोही प्रकारका गल्ती दोहोरिनेछ ।’

ईरानको राष्ट्रिय सुरक्षा र विदेश नीतिमाथि संसदीय आयोगका पूर्वअध्यक्ष हश्मतोल्लाह फलाहत्पिशाह पनि उस्तै तर्क राख्छन् । सीरियाली युद्ध ईरानका नागरिकहरूको युद्ध नभएको र सो युद्धमा खर्च गरेको अर्बौं डलरबारे ईरानी सरकारले स्पष्टीकरण नदिएको उनको भनाइ छ । उप्रान्त सरकारले ईरानीको ज्यान र सम्पत्ति जुवामा लगाउन नहुने बताउँदै उनले सीरियाका भगौडा तानाशाह बशर अल–असदको सरकारलाई ईरानले करिब ३० अर्ब अमेरिकी डलर ऋण दिएको दाबी गरे ।

दिल्लीस्थित जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयमा पश्चिम एशिया अध्ययन केन्द्रका प्राध्यापक रहेका आफताब कमाल पासाले सीरियामा ईरानले गरेको ऋण असुली मुस्किल रहेको बताए । दमास्कसमा बशर अल–असदलाई जोगाउन अर्बौं डलर खर्च गरेको ईरान अब पनि त्यसो गरिरहनुपर्ने जिम्मेवारीबाट मुक्त भएको प्राध्यापक कमालको भनाइ छ ।

‘अबका दिनमा त्यस्तो रकम ईरानले आफैँलाई बलियो बनाउन खर्च गर्न सक्छ । लेबनानको हिज्जबुल्लाह र सीरियाको बशर अल–असदमाथि अर्बौं डलर गर्नुपर्ने अवस्थाबाट ईरानले मुक्ति पाएको छ । अहिलेलाई सीरियामा बशर जोगाउन खोज्दा ईरानलाई नोक्सानी भएको देखिन्छ । बशर रहिरहेको भए थप रकम सीरिया पठाउनुपर्थ्यो । तर, बशर नै नरहेपछि सीरियाको साटो सो बराबर रकम ईरानमै खर्च गर्ने बाटो खुलेको छ ।’ – बीबीसी हिन्दीबाट