एस्किसेहिर– प्रारम्भिक कांस्य युगमा आजको मध्य टर्कीमा नयाँ निर्माण गरिएको घरको ढोकामुनि एउटा रोटीको टुक्रा गाडिएको थियो ।

अब पाँच हजार वर्षभन्दा बढी पछि पुरातत्वविद्हरूले यसलाई खनेर निकालेका छन् र स्थानीय बेकरीलाई यसको रेसिपी पुनः सिर्जना गर्न मद्दत गरेका छन् -ग्राहकहरू यसलाई किन्न लाइनमा बसिरहेका छन् ।

गोलाकार र प्यानकेक जस्तै समतल १२ सेन्टिमिटर (पाँच इन्च) व्यासको यो रोटी मध्य एनाटोलियन सहर एस्किसेहिर नजिकैको कुल्लुओबा साइटमा उत्खननका क्रममा फेला परेको थियो ।

‘उत्खननका क्रममा प्रकाशमा आएको यो सबैभन्दा पुरानो पकाएको रोटी हो र यसले धेरै हदसम्म आफ्नो आकार सुरक्षित राख्न सक्षम भएको छु, पुरातत्त्वविद् र उत्खननका निर्देशक मुरात तुर्कटेकीले भने, ‘उत्खननका क्रममा पाइने रोटी एउटा दुर्लभ वस्तु हो । सामान्यतया तपाईँले टुक्राहरू मात्र फेला पार्नुहुन्छ, तर यहाँ, यसलाई संरक्षित गरिएको थियो किनभने यसलाई जलाइएर गाडिएको थियो ।’

रोटी जलेको थियो र ईसापूर्व तीन हजार तीन सयको आसपास निर्माण गरिएको घरको प्रवेशद्वारमुनि गाडिएको थियो ।

रोटी जलाउनु अघि एउटा टुक्रा च्यातिएको थियो, त्यसपछि घर निर्माण गर्दा गाडिएको थियो ।

‘यसले हामीलाई प्रशस्तताको अनुष्ठानको बारेमा सोच्न बाध्य पार्छ’, तुर्कटेकीले भने।

यस खोजबाट प्रेरित

सन् २०२४ सेप्टेम्बरमा उत्खनन गरेर निकालिएको जलेको रोटी बुधबारदेखि एस्किसेहिर पुरातत्व सङ्ग्रहालयमा प्रदर्शनमा राखिएको छ ।

‘हामी यस खोजबाट धेरै प्रभावित भयौँ । हामीले उत्खनन निर्देशकसँग कुरा गर्दा हामी यो रोटी पुनः उत्पादन गर्न सक्छौँ कि भनेर म आश्चर्यचकित भएँ’, सहरका मेयर आयसे उनलुसेले भने ।

रोटी मोटो पिसेको एमर पिठो (गहुँको पुरानो प्रजाति) र मसुरोको दानाबाट बनाइएको र खमीरका रूपमा अझै अज्ञात बिरुवाको पातको प्रयोग गरिएको थियो भन्ने विश्लेषणहरूले देखाए ।

पुरानो एमरका बीउहरू अब टर्कीमा अवस्थित छैनन् ।

मूल रेसिपीको जति नजिक पुग्न सकिन्छ त्यति नजिक पुग्न नगरपालिकाले पुरानो रोटीको विश्लेषण गरेपछि पुरानो एमरसँग मिल्दोजुल्दो रेसिपी काभिल्का गहुँ, साथै बुल्गुर र मसुरो प्रयोग गर्ने निर्णय गर्‍यो ।

कम लागतको रोटी प्रदान गर्न नगरपालिकाद्वारा प्रवर्धित, हल्क एकमेक बेकरी (टर्कीमा ‘जनताको रोटी’ को अर्थ) मा कर्मचारीहरूले हरेक दिन हातले कुल्लुओबाको तीन सय वटा रोटी बनाइरहेका छन् ।

‘पुर्खाको गहुँको पिठो, मसुरो र बुल्गुरको संयोजनले समृद्ध, तृप्त, कम ग्लुटेन, प्रिजर्भेटिभ–मुक्त रोटी बनाउँछ’, बेकरीका प्रबन्धक सेराप गुलरले भने ।

पहिलो कुल्लुओबा रोटीहरू तीन सय ग्राम (११ औँस) केकका रूपमा बजारमा आए । यसको मूल्य ५० टर्की लिरा (लगभग एक दशमलव २८ डलर ) छ र केही घण्टामै बिक्री भयो ।

‘म हतारमा आएँ किनभने मलाई डर थियो कि केही बाँकी नरहला । म यस पुरानो रोटीको स्वादका बारेमा उत्सुक छु’, ग्राहक सुजान कुरुले भने।

खडेरी प्रतिरोधी

लिखित प्रमाणको अभावमा कुल्लुओबाको सभ्यता धेरै हदसम्म रहस्यमय रहेको छ ।

कांस्य युगमा हत्तीहरू एस्किसेहिर क्षेत्रमा बस्थे । हत्तीहरू एनाटोलिया जातिका मानिसहरू हुन् जो हित्तीहरूभन्दा पहिले थिए ।

‘कुल्लुओबा व्यापारिक गतिविधि, शिल्प, कृषि र खानीमा संलग्न एक मध्यम आकारको सहरी समूह थियो । त्यहाँ स्पष्ट रूपमा एउटा निश्चित पारिवारिक र सामाजिक व्यवस्था थियो’, पुरातत्त्वविद् डेनिज सारीले भने ।

रोटीको पुनः खोजले खडेरीका लागि उपयुक्त प्राचीन गहुँको खेतीमा चासो जगाएको छ ।

कुनै समय पानीको स्रोतमा धनी रहेको एस्किसेहिर प्रान्त आज खडेरीबाट ग्रस्त छ ।

‘हामी जलवायु सङ्कटको सामना गरिरहेका छौँ, तर हामी अझै मकै र सूर्यमुखी खेती गरिरहेका छौँ, जसलाई धेरै पानी चाहिन्छ’, स्थानीय मेयर उनलुसले भने, ‘हाम्रा पुर्खाहरूले हामीलाई पाठ सिकाइरहेका छन् । उनीहरूजस्तै हामी पनि कम पानी चाहिने बालीतर्फ अघि बढ्नुपर्छ ।’

‘हामीलाई यस विषयमा बलियो नीति चाहिन्छ । प्राचीन गहुँ खेती यस दिशामा एउटा प्रतीकात्मक कदम हुनेछ’, उनले भने, ‘यी भूमिहरूले यस रोटीलाई पाँच हजार वर्षसम्म सुरक्षित राखेका छन् र हामीलाई यो उपहार दिएका छन् । यस सम्पदाको रक्षा गर्नु र यसलाई हस्तान्तरण गर्नु हाम्रो कर्तव्य हो ।’ –रासस