ग्रीक भाषामा ‘सिजो’ भनेको टुक्राटुक्रा भएर चकनाचुर हुनु हो र ‘फ्रेनिया’ भन्नाले मस्तिष्क तथा व्यक्तित्व हो ।

(प्राचीन ग्रीसमा मस्तिष्क पेट र छातीको बीचको झिल्लीमा हुन्छ भन्ने विश्वासले झिल्ली अर्थात फ्रेनियालाई नै मस्तिष्क र व्यक्तित्वको स्थान मान्दथे) सम्पूर्ण व्यक्तित्व चकनाचुर हुनु नै सिजोफ्रेनिया हो । यसको उदाहरणको रुपमा ओभरकोट लगाएर नुहाउने व्यक्तिको केसलाई लिन सकिन्छ ।

पारिवारिक, सामाजिक सहयोग नहुँदा उक्त मानिसको व्यक्तित्व चकनाचुर भयो । तर साधारण सहयोग पाउँदा लगभग पुरानै अवस्थामा आइपुगेका थिए ।

सिजोफ्रेनियाका लक्षणहरु बर्णन गरेर नै नसक्ने खालका विविध हुन्छन् । कारणहरु पनि त्यस्तै विविध । यस वारेमा थुप्रै पुस्तकहरु लेखिएका छन् । यो रोगको वारेमा कुरा गरेर कहिल्यै सिद्धिदैन भने पनि हुन्छ । कुनै पनि रोगलाई अलि कडा, मभ्mयौला, सामान्य खालको भनेर चिनाइन्छ तर सिजोफ्रेनियालाई त्यति भनेर टुंग्याउन सकिन्न ।

सिज्रोफ्रेनियाले एउटा व्यक्तिलाई घरमा राख्न, सम्हाल्न नसकिने अवस्थामा पुर्‍याएको हुन्छ भने अर्को सामान्य किसिमको नै हुन्छ । उपचार गर्दा पनि कसैलाई सामान्य औषधिले ठीक हुन्छ भने कसैलाई कडा औषधिले पनि राम्रोसँग छुँदैन ।

कुनै सिजोफ्रेनिया व्यक्तित्वलाई चरम रुपमा ध्वस्त पार्ने, व्यक्तिलाई काहिँ वस्न, टिक्न नदिने खालको हुन्छ । अर्कोतिर कुनै चाहिँ औषधि नै नगरे पनि अलि अनौठो तर सामान्य अवस्थामा रहेको हुन्छ ।

शुरुमा अलिअलि विरामी भयो, उपचार भएन, पछि एकसुरे(एकसुरे बानी बस्ने, अरुसँग धेरै कुरा नगर्ने, घुलमिल नगर्ने, मानिसको संगत मन नपराउने, अलि एकलकाटे स्वभावको हुन्छ । आफूबाहेक अरुको संसारको मतलव नै राख्दैन, खुसी पनि व्यक्त गर्न सक्तैन ।

अलि अर्कै पाराको भए पनि विनाऔषधि नै जीवन विताइरहेको हुन्छ । कसैले उसलाई रोगी पनि भन्दैनन् । तर वास्तवमा उ सिजोफ्रेनियाको रोगी भइरहेको हुन्छ । रोगले अलिअलि फरक ल्याएको हुनसक्ला, प्रगति नगर्ला, सामाजिक जीवन निस्किृय होला तर दैनिक व्यवहारमा खासै फरक परेको हुँदैन ।

यस रोगको व्यापकता, किसिम, लक्षण, प्रकृति र गहिराईमा विविधता भएकाले पनि यो रोगलाई अप्ठ्यारो विषय मानिन्छ । सवैलाई बाँधेर राख्नुपर्ने अवस्था हुन्छ, सवैले नालीको टिपेर खान्छन् भन्ने बुझाइ गलत छ । सिजिफ्रेनियाका रुप पनि धेरै छन्, लक्षणहरु पनि विविध ।

सिजिफ्रेनियालाई अहिले धेरैवटा रोगहरुको मिश्रण पनि भनिन्छ । यो एउटै रोग होइन, विभिन्न रोगको एकमुष्ट समूह हो भन्ने मान्यता स्वीकार्य भइसक्यो । यसका कारणहरु पनि फरक फरक, भित्र दिमागमा हुने असर पनि फरकफरक र रोगको परिणाम पनि फरक फरक हुन्छ ।

केही साझा विशेषताले गर्दा यसलाई एकै ठाउँमा राखिएको हो । रोग जुनसुकै किसिमको भए पनि भविष्यमा यसले मानिसको स्वभाव, व्यक्तित्व नष्ट गर्छ । उपचार गर्दा र नगर्दा पनि सवैखाले सिजोफ्रेनियाले अन्त्यमा पुर्‍याउने गन्तव्य पनि एउटै हुन्छ ।

मन मस्तिष्कलाई नष्ट गर्ने खालको रोग भएको हुनाले औसत सिजोफ्रेनियाका विरामीहरु कम बौद्धिक क्षमता भएका हुन्छन् भन्ने पनि छ । तर यो सधैँ लागू हुँदैन । एकदम विद्वान मानिसलाई पनि यो रोग लागेको हुन्छ । यस्ता मानिसको सोच्ने, निर्णय गर्र्ने तथा मस्तिष्कले काम गर्ने क्षमता भने केही फरक हुन्छ ।

कहिलकाहिँ असाधारण बौद्धिक क्षमताले सिजोफ्रेनिया हुने सम्भावनालाई बढाइदिने पनि गर्छ । तर बौद्धिक क्षमता धेरै भएका कारण सिजोफ्रेनिया भएको भन्न मिल्दैन । मानसिक रोग सिजोफ्रेनिया र बौद्धिक क्षमता भिन्दाभिन्दै कुरा हुन् ।

रोग र बौद्धिकताको नैसर्गिक सम्बन्ध छैन, तर के देखिन्छ भने असाधारण बौद्धिक क्षमता भएका केही बैज्ञानिक, साहित्यकारलाई सिजोफ्रेनिया भएको चाहिँ छ । कोही उपचार गर्दै काम गरिरहेका हुन्छन्, कोही उपचार नै नगरी पनि काम गरिरहेका छन् ।

रुसका एकजाना ठूला साहित्यकार गोगलका कथाहरु अलि अनौठा खालका छन् । उनी सिजोफ्रेनियाबाट पीडित थिए । भाषामा राम्रो पकड भएका साहित्यकार थिए उनी । उनको साहित्यिक प्रतिभा निकै उच्च स्तरको थियो । उनले शुरुमा लेखेका साहित्यिक कृतिहरु प्रसिद्ध भएका थिए । जव उनलाई रोगले च्याप्दै ल्यायो त्यसपछि लेखेका कृतिहरु खासै महत्वका छैनन् भने पनि हुन्छ । अरु केही साहित्यकारहरुमा पनि यस्तो देखिन्छ ।

लागु पदार्थ र सिजोफ्रेनिया

मदिराले हरेक मानसिक रोगलाई बढाउने गर्छ । नेपालमा सिजोफ्रेनियाको सन्दर्भमा कुरा गर्दा उनीहरुमा मदिरा भन्दा गाँजाको समस्या बढी छ । यस्ता विरामीहरु गाँजा खान खूव रुचाउँछन् । गाँजा खाने लत बसिसकेपछि छुटाउन निकै कठिन हुन्छ । यस्तो बानी लगाउने तत्व गाँजामा बढी छ । गाँजामा भएका धेरै किसिमका तत्वहरु मध्ये एउटा तत्व (THC)ले सिजोफ्रेनियाको लक्षणलाई अलि हल्का बनाइदिन्छ भन्ने पनि छ । त्यसकारणले पनि विरामीहरुले गाँजा खान रुची राख्छन ।

साथै सिजोफ्रेनिक विरामीलाई निकोटिन (चुरोट, बिँडी) आदि पनि छुटाउन कठिन हुन्छ । अरु मानिसलाई निकोटिन छुटाउन भन्दा सिजोफ्रेनिया भएको मानिसलाई निकोटिन छुटाउन कठिन छ । निकोटिनले मानसिक रोगका औषधिहरुको प्रभावलाई पनि कम गर्छ । निकोटिन खाएको बेला शरीर भित्रको औषधि छिटोछिटो पखालिन्छ ।

सिजोफ्रेनिया भएर अस्पतालमा भर्ना हुन आएको विरामीलाई चुरोट छुटाउने भनेको त विरलै हुन्छ । अस्पतालमा चुरोट खान दिन मिलेन । चुरोट छुटाए पछि शरीरबाट निकोटिन हट्छ । थोरै औषधिले पनि काम गर्नसक्छ । सुधार भएर अस्पतालबाट बाहिर जानेवित्तिकै विरामीले चुरोट खान थाल्छ । अनि त्यही औषधिको मात्राले काम गर्न छाड्छ ।

बढी चुरोट सेवन गरेपछि आवश्यक औषधिको मात्रा नमिल्दा रोग उल्टिन्छ । र तुरुन्तै भर्ना गर्नुपर्ने हुन्छ । यस्ता विरामीलाई यो समस्या दोहोरिन नदिन अस्पतालकै एउटा कुनामा चुरोट खाने व्यवस्था गरिदिनुपर्ने हुन्छ । अस्पतालमा धूमपान गर्ने स्थल छुट्याएको भन्दा अनौठो लाग्न सक्छ तर यो बाध्यता नै हो । कतिपय विरामीले त चुरोट खान नदिने भए बस्दिन भनेर पहिले नै शर्त राखेका हुन्छन् ।

सिजोफ्रेनिया हुँदैमा जीवन सकिदैन

एमविविएस भर्ना भएको केही समय पछि एकजना विद्यार्थीलाई सिजोफ्रेनियाले समात्यो । उनी नेपालको कुनै एक मेडिकल कलेजमा भर्ना भएका थिए ।

उनलाई त्यही कलेजकै मानसिक रोग विभागमा उपचार गर्न थालियो । विस्तारै ठीक पनि भयो । उनलाई सुधार भइसकेपछि उनलाई उपचार गर्ने प्रोफेसरले, ‘तिमी अब ज्यादा तनाव नहुने अरु कुनै विषय पढ्दा राम्रो हुन्छ’ भनेर सुझाव दिएछन् ।

वास्तवमा मेडिसिनको पढाई निकै लामो छ, १५।१६ वर्ष नै लाग्छ । एक चरण सकेर भएन, धेरै तह पार गर्नुपर्छ । यसले आफूलगायत परिवारलाई पनि आर्थिक तनाव दिन्छ । त्यसपछि कामका सिलसिलामा पनि तनाव भइरहेको हुन्छ । यी कारणले रोग दोहरिन पनि सक्छ ।

त्यसकारण उनले त्यस्तो सुझाव दिएका थिए होलान् । तर ती विद्यार्थीलाई चिकित्सा शास्त्र असाध्य मन पर्ने विषय भएकाले भर्ना भएका थिए । प्रोफेसरको कुराले उनलाई गहिरो चोट पर्‍यो । उनको क्षमतामा नै प्रश्न उठाए जस्तो लागेपछि उनले पढाइलाई चुनौतिका रुपमा लिएछन् ।

उनले ‘होइन म यही विषय पढ्नसक्छु’ भनेर जिद्धि गरे । त्यसपछि झन मेहनत गरेर पढ्न थाले । एमविविएस राम्रैसँग पास गरे । मानसिक रोग विषयमा नै एम डि गरेपछि आफूलाई मेडिसिन विषय नपढ्न सल्लाह दिने प्रोफेसरकै विभागमा मानसिक रोग विशेषज्ञका रुपमा काम गर्न आए । यो उनको निकै ठूलो सफलता थियो । उनी राम्रोसँग काम गरिरहेका छन् । उपयुक्त वातावरण र लगनशिलता भए पछि सफलता प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

कतिपय मुलुकमा सिजोफ्रेनियालगायत गम्भिर खालको मानसिक रोग भएपछि सिधै विरामीको उपचार गर्ने विषय पढ्न दिदैनन् । रसियामा पनि त्यस्तै थियो । मेडिसिन पढ्न नदिने, बरु पब्लिक हेल्थ, स्यानिटेसन एण्ड हाइजिन वा हस्पिटल म्यानेजमेन्ट जस्ता विरामीसँग प्रत्यक्ष सरोकार नहुने विषय पढ्न पठाउँछन् । युनिभर्सिटीले नै सवै मिलाउँछन् ।

केही वर्ष अघि बेलायतमा एकजना नेपाली विद्यर्थीले मेडिकल कलेजमा भर्ना हुने अवसर पाए । यो राम्रो अवसर थियो । दोस्रो वर्ष आधारभूत पढाइ सकेपछि छुट्टीको बेला सामाजिक सेवा गर्ने उद्देश्यले नेपाल आए ।

एउटा एनजिओमा स्वयंसेवकका रुपमा काम गर्न थाले । उक्त संस्थाले आयोजना गरेको सेमिनारमा मलाई अतिथि बक्ताको रुपमा बोलाइएको थियो । उनीसँग पनि कुराकानी भयो अलि हाउडे पाराको लाग्यो । बेलायतमा पढ्न पाएकोमा अलि बढी फुर्ति पनि लगाए । त्यसवेला उनलाई सिजोफ्रेनियाले अलिअलि छोएको रहेछ ।

बेलायत फर्किए पछि तेस्रो वर्षमा भर्ना भए । त्यसपछि आयोजित एउटा स्टुडेन्ट पार्टीमा उनले अलि असामान्य व्यवहार प्रदर्शन गरेछन् । त्यो कुरालाई प्रोफेसरहरुले गम्भिर रुपमा लिए । परीक्षण गर्दा मानसिक रोग लागेको थाहा भयो । उनलाई मेडिसिनको पढाइ छुटाएर माइक्रोबायलोजितिर राखिदिए ।

माइक्रोबायोलोजिमा स्नातकोत्तर गरेर नेपाल आए । पछि सोही कलेजबाट पिएचडि पनि गरे । अहिले नेपालमा बसेर राम्रै काम गरिरहेका छन् । औषधि पनि खाइरहेको छन् ।

सिजोफ्रेनियालाई चिन्ने तरिका

कसैलाई सिजोफ्रेनिया भएको छ भने परिवारका सदस्यले शुरुमै थाहा पाउन सक्छन् । पहिला त उसको आनीबानी नै बदलिन्छ । शंका गर्ने, रिसाउने, झगडा गर्ने प्रबृत्ती देखिन्छ । गरिरहेको कामप्रति रुची हुँदैन, नयाँ केही काम गर्ने चाहना हुँदैन ।

अरुसँगको आत्मियता कम हुँदै जान्छ । परिवारका मुल्य, मान्यता, अनुशासन मान्न छोड्छ । यसले परिवारमा झगडा सिर्जना गरिदिन्छ । सम्पूर्ण जीवन शैली बदलिन्छ ।

बिरामीलाई शुरुमा मलाई किन यस्तो भयो, के भएको हो भन्ने अनुभव चाहिँ हुन्छ । यस्तो वेलामा उपचार गर्न पायो भने रोगलाई पुरै रोक्न सकिन्छ ।

डाक्टर विश्वबन्धु शर्माको पुस्तक मान्छेको मनका कुराबाट