हिमालपारिको जिल्ला हुम्लामा हालको सर्केगाड गाउँपालिकाको राहादेव भन्ने ठाउँमा जन्मिन् मनीषा ऐडी । आठ महिनाको उमेर हुँदा आमा सदाका लागि अचनाक बिदा भइन् । बुबाले अर्की पत्नी भित्र्याए । उनलाई नजिकै रहेका मावलीले हुर्काए ।

उमेर एक वर्ष पूरा हुँदै थियो । उनलाई ज्वरो आयो । दुईतीन दिन लगातार ज्वरो आएपछि एक जना छिमेकीले उपचार गर्ने भए । ती छिमेकीले फलामको एउटा पातो आगोमा तताए । त्यो तातो फलाम मनीषाको त्यो कलिलो शरीरको बीचतिर अगाडि र पछाडि दुवैतिर एकएक बातो लगाए । रोगको उपचार गर्न फलाम तताएर डाम्ने यो तरिकालाई ‘बातो लाउने’ भन्ने चलन छ ।

उनी हुर्किंदै गइन् तर हिँड्न सकिनन् । गाउँमा उनीजस्ता केटाकेटीहरू उफ्रिन थाल्दा उनी भुइँमा घिस्रिन्थिन् । उनको गतिविधिले बिस्तारै थाहा भयो, उनको पिठ्युँमुनिको भाग राम्ररी नचल्दो रहेछ । आंशिकरूपमा मात्र चल्दो रहेछ ।

उनी हिँड्न नसकेपछि ज्वरो आउँदा बातो लगाउनुको परिणाम हो भन्ने ठहर त गरे गाउँलेहरूले तर जे हुनु भइसकेको थियो । धन्य ! उनको ज्यान गएन । त्यो दुर्गम ठाउँमा कुनै उपचारको प्रयास पनि भएन । मावलमा हजुरआमाबाका साथ मनीषा जसोतसो हुर्किंदै गइन् ।

मनीषाका मामा हरिनाथ रोकाया हुलाकमा काम गर्छन् । सानै भए पनि सरकारी जागिर भएका मामालाई शिक्षाको महत्व थाहा नहुने कुरा भएन । आमा नभएकी भान्जी अपाङ्ग भइन् । मामालाई भान्जीको भविष्य कस्तो होला भन्ने चिन्ता भयो । उनले जसरी पनि पढाउने र उनको भविष्य उज्यालो बनाउने सोचे । स्कूल भर्ना गराए । दुर्गम गाउँको त्यो गरिबीमा किताबकापी किन्ने पैसा पनि अभाव हुन्थ्यो । कति दिन त उनी किताबकापी नलिई पनि स्कूल जान्थिन् ।

हुम्लामा छँदा उनका साथीहरुले दुर्गमका दुःखी विद्यार्थीहरूलाई छात्रवृत्ति दिने संस्था ‘परिलक्षित’ बारे सुनाएका थिए । उनले संस्थाको फोन नम्बर पत्ता लगाएर सम्पर्क गरिन् । संस्थाबाट आश्वासन पाएपछि उनले आफ्नो व्यक्तिगत विवरण र कागजातहरू पठाइन् । केही दिनपछि खबर आयो, उनी छात्रवृत्तिका लागि छनौट भइन् ।

जस्तै गरिबीमा पनि मामाले हिम्मत हारेनन् । जसरी पनि खर्च जुटाएर भान्जीलाई पढाए । उनलाई पढाउनमा मामाले अलिकति पनि कसर बाँकी राखेनन् । कहिल्यै केहीमा पनि कन्जुस्याइँ गरेनन् । उनको पढाइ अघि बढ्दै गयो ।

सर्केगाडमा ५ कक्षा पढेपछि नजिकमा अर्को स्कूल थिएन । मामाले सदरमुकाम सिमिकोटस्थित मानसरोवर माध्यमिक विद्यालयमा भर्ना गराएर छात्रावास राखे । त्यही विद्यालयबाट २०६२ सालमा मनीषाले एसएलसी उत्तीर्ण गरिन् । उनले ११ र १२ कक्षा पनि त्यही विद्यालयबाट पूरा गरिन् ।

एसएलसी परीक्षाको नतिजा आएको दिन मानीषा असीमित हर्षित भइन् । उनीभन्दा बढी खुसी भए उनका मावली । छोरीलाई पढाउन आवश्यक छैन भन्ने सामाजिक सोच भएको त्यो दुर्गम गाउँमा आमाविहीन अपाङ्ग भान्जीलाई शिक्षित बनाउने मामाको धोको पूरा हुने एक खुड्किलो सकिएको थियो ।

त्यो समाज अझै पनि छोरी भनेको त अर्काको घरमा जाने जात हो भन्छ । छोरीले घरको काम सिक्नुपर्छ, पढ्ने त छोराले हो भन्छ । छोरीका लागि गरेको पढाइखर्च फजुल ठान्छ । मनीषाका मामा यो चिन्तनबाट चार कदम टाढा थिए ।

१२ कक्षा उत्तीर्ण गरेपछि मामाले काठमाडौँ पुर्‍याएर छात्रावासमा राखिदिए । मनिषाका लागि काठमाडौँ यात्रा जीवनकै कोसेढुङ्गा साबित भयो । त्यो अनकण्टार सर्केगाडमा हुर्केकी मनीषालाई काठमाडौँको बोलीचाली, गाडीका ताँती र मानिसहरूको चहलपहल अचम्मको लाग्यो ।

उनले काठमाडौँको बारेमा स्कूलमा पढेकी र सुनेकी भए पनि यति अनौठो होला भन्ने त उनको मनको कुनै कुनामा थिएन । गाडीको लस्कर त उनलाई ‘हाम्बो डोरेटौदो बाध्यका लड्को लाग्या जैतो’ भयो । अर्थात हाम्रो बाटोमा भेडाबाख्राको लस्कर हिँड्याजस्तो ।

हुम्लामा छँदा उनका साथीहरुले दुर्गमका दुःखी विद्यार्थीहरूलाई छात्रवृत्ति दिने संस्था ‘परिलक्षित’ बारे सुनाएका थिए । उनले संस्थाको फोन नम्बर पत्ता लगाएर सम्पर्क गरिन् । संस्थाबाट आश्वासन पाएपछि उनले आफ्नो व्यक्तिगत विवरण र कागजातहरू पठाइन् । केही दिनपछि खबर आयो, उनी छात्रवृत्तिका लागि छनौट भइन् ।

पढेलेखेका सबै मानिस शहर केन्द्रित भएकोमा मनीषालाई चित्त बुझेको छैन । दुर्गमा गाउँमा बस्ने मानिसहरू गरिबी र अभावमा बाँचेका छन् । अशिक्षा र अन्धविश्वास व्याप्त छ । शिक्षित मानिसहरू यस्ता गाउँको सेवामा नगई त्यहाँका बासिन्दाको जीवनस्तर सुधार हुँदैन भन्ने ठहर छ मनीषाको ।

मनीषाका लागि यो खुसी एसएलसी परीक्षाको नजिता आएको दिनको भन्दा ठूलो भयो । उनले स्नातक तहसम्मका लागि लगातर तीन वर्ष परिलक्षितबाट अनुदान पाइन् । उनले सरासर स्नातक तह उत्तीर्ण गरिन् । उनको मिहिनेतमा मामा हरिनाथ औधी खुसी भए । परिलक्षितको लगानी सदुपयोग भयो । मनीषा स्नातक भइन् ।

स्नातक पढाइ पूरा गरेपछि मनीषाको जीवनमा ऊर्जा मिल्यो । म पनि केही राम्रो काम गर्न सक्छु, अघि बढ्न सक्छु भन्ने आत्मविश्वास बलियो हुँदै गयो । उनले गाउँ फर्केर अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको सेवामा लाग्ने अठोट गरिन् । उनी राजधानीको रमझम छाडेर आफ्नै गाउँ सर्केगाड फर्किन् ।

सर्केगाडसम्म गाडी जाने बाटो छैन । बिजुली आएको धेरै भएको छैन, त्यो पनि भरपर्दो छैन । मनीषा अपाङ्गता भएका केटाकेटीहरूलाई जम्मा गरेर पढाउन चाहन्थिन् । उनीहरूको हकअधिकारको कुरा गर्न चाहन्थिन् । उनीहरूमा भएको क्षमता बाहिर निकाल्न चाहन्थिन् तर यो त्यति सजिलो काम थिएन ।

हुम्ला यसै पनि हिमालपारिको दुर्गम जिल्ला, मनीषा जन्मे हुर्केको सर्केगाड पुग्न त सदरमुकाम सिमिकोटबाट मस्त हिँड्न सक्नेलाई पनि दुई दिन लाग्छ । बैसाखीको सहारामा बिस्तारै हिँड्ने उनलाई चार दिनभन्दा बढी लाग्छ । काठमाडौँबाट फर्केपछि उनी घोडा चढेर गाउँ पुगिन् ।

सर्केगाड रुढीवादी र अन्धविश्वासले ग्रस्त छ । गरिबी र अशिक्षा व्याप्त छ ।

मनीषा हुम्लामा काम गर्ने गैरसरकारी संस्था ‘हेड नेपाल’ को सम्पर्कमा पुगिन् । संस्थाको ‘हिमाली शिक्षा र विकास’ परियोजनामा स्वयंसेवकका रूपमा आफ्नै गाउँपालिका सर्केगाडमा सेवा गर्ने मौका पाइन् । अहिले मनीषा सोही परियोजनामा फिल्ड म्यानेजेरको रूपमा काम गर्छिन् ।

मनीषा चाहन्छिन् उपचारको नाममा कसैलाई बातो नलागोस् । कुनै पनि आमाबाबुले अर्काको घर जाने जात छोरीले पढ्नु पर्दैन नभनून् । उनी नयाँ पुस्ताको यही भविष्यका लागि काम गर्न चाहन्छिन् ।

उनको व्यवस्थापन अन्तर्गत अपाङ्गता भएका ४५ जना विद्यार्थी छन्, ६ वर्षदेखि १५ वर्षसम्म उमेरका । तीमध्ये २५ जना दृष्टिविहीन र अरू शारीरिक अपाङ्गता भएकाहरू छन् । यी सबैका लागि छात्रावास र दुई वटा विद्यालय छन्, दृष्टिविहीन र अपाङ्गता भएकाहरूका लागि अलगअलग । मनीषा यिनको व्यवस्थापक र शिक्षक हुन् ।

पढेलेखेका सबै मानिस शहर केन्द्रित भएकोमा मनीषालाई चित्त बुझेको छैन । दुर्गम गाउँमा बस्ने मानिसहरू गरिबी र अभावमा बाँचेका छन् । अशिक्षा र अन्धविश्वास व्याप्त छ । शिक्षित मानिसहरू यस्ता गाउँको सेवामा नगई त्यहाँका बासिन्दाको जीवनस्तर सुधार हुँदैन भन्ने ठहर छ मनीषाको ।

मनीषालाई काठमाडौँमै र अन्यत्र पनि शहरी क्षेत्रमा कामको प्रस्ताव नआएको होइन । उनलाई यस्तो कुनै प्रस्तावले आकर्षण गरेन । उनलाई आफू हुर्केबढेको र पढेको गाउँमा सेवा गर्न पाएकोमा अपार आनन्द छ ।

त्यसो भए के मनीषाको लक्ष्य पूरा भयो ? होइन, ३२ वर्षीया मनीषा अझै उच्च शिक्षा र सिप हासिल गर्न चाहन्छिन् । शैक्षिक योग्यता बढाउन चाहन्छिन् तर सेवा गाउँमै गर्छु भन्ने अठोट छ ।

मनीषा चाहन्छिन् उपचारको नाममा कसैलाई बातो नलागोस् । कुनै पनि आमाबाबुले अर्काको घर जाने जात छोरीले पढ्नु पर्दैन नभनून् । उनी नयाँ पुस्ताको यही भविष्यका लागि काम गर्न चाहन्छिन् ।

हार्दिक शुभकामना मनीषा !