नेपाली राजनीतिमा प्रचण्ड प्रवृत्तिको बारेमा धेरै बहस गर्न आवश्यक छैन । उनको प्रवृत्ति बारे आम नेपालीलाई थाहा भइसकेको छ ।  तर राजनीतिमा जुन दलहरूको धेरै वर्षको इतिहास छ, जसले विभिन्न कालखण्डमा एक प्रकारको आन्दोलनको  नेतृत्व गरेका छन् र उनीहरूको सानो होस् वा ठूलो समाजको एक तप्कालाई प्रशिक्षित गरेका छन् ।

यस्तो मुलुकमा कुनै पनि पार्टीको नेता सधैँ ५० वर्ष सम्म निरन्तर राजनीतिको केन्द्रमा राखिरहन्छौँ । त्यस्तो राजनीतिमा कुनै नेताले अरु पार्टीसँग गठबन्धन गरेर हिजो हामीले संसदीय व्यवस्थामा राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी जस्तो सानो पार्टीका दुई प्रधानमन्त्री भएको पनि देखेका थियौँ । र ठूला दुई दलमा हुने प्रतिस्पर्धाको फाइदा सानो दलले लिने अस्थिर राजनीतिमा सधैँ त्यो मौका भइरहन्छ ।

प्रचण्ड भनेको सधैँ एउटा सत्ता र शक्तिमा रहन जस्तोसुकै कर्म गर्ने प्रवृत्ति हो । उहाँमा कुनै विचार, सिद्धान्त र नैतिकता भन्ने नै छैन । त्यस्तो निर्लज्जताको पराकाष्ठा, समाजका सामाजिक र आर्थिक आधारहरूलाई थाम्न नसक्ने राजनीतिक नेतृत्व भएपछि  जस्तोसुकै अराजनीतिलाई पनि हामीले राजनीति भनिदिनु पर्नेछ  । जोसुकै अराजक र अवसरवादी नेतालाई राजनीतिक रूपमा चलाख भन्नु पर्नेछ । अनि जो जति झुक्न सक्छ,  जति झुक्क्याउन सक्छ र शक्तिमा टिक्न सक्छ, त्यसलाई कुशल राजनीतिज्ञ भन्नुपर्ने अवस्था छ । त्यसकारण यस्तो बेलामा राजनीति प्रति टिप्पणी गर्नु सुखद छैन ।

चेतना पुगिसकेपछि त्यसबाट फाइदा लिनुपर्छ भनेर चेतनाले उल्टो छलाङ लगाएको हो । हिजोको कुनै चेतना नभएको एउटा मूर्खता पूर्ण रूपमा  नेपाली समाजको विध्वंश गरेको हो । र त्यो  विध्वंशमार्फत् जुन वर्षात प्राप्त भयो अब त्यस मार्फत आफ्नो र परिवारको जीवनस्तर माथि उठाउने, मुलुक र जनताको जीवन बरबाद गर्ने भन्ने चेतना आयो  । यो चेतना हिजो पनि उल्टो थियो र आज पनि उल्टो छ ।

हिजो पनि मूर्खतापूर्ण कुरा थियो । त्यो अज्ञानताबस मूर्खता थियो वा उनीहरूको सैद्धान्तिक अज्ञानता वा कमजोरी भनेर मानौँ र आज त्यो विचारबाट राज्य दोहन, नागरिक दोहन मार्फत शक्ति सत्ता र  ऐसआराम सबै प्राप्त हुने रहेछ भन्ने भएपछि त्यो चेतनाले उल्टो छलाङ लगाउन थाल्यो । त्यसकारण न त्यो हिजो चेतना थियो, न आज छ । बरु आजको उन्नत चेतना भनेको राज्य दोहन बाहेक केही गर्न नसक्ने कुनै नेता जब सत्तामा आउँछ, उसको चेतना व्यक्तिगत स्वार्थमा लाग्छ  । अहिले देखिएको दुर्गतिको कारण पनि त्यही हो ।

हिजो पनि उनीहरू सानो ठग थिए, एक अर्कालाई सानो रूपमा हिंसा गर्ने थियो, अहिले त्यो राज्य स्तरमा पुग्यो । त्यही चरित्रको विस्तारित रूप अहिले हो । हिजो भयंकर नैतिक थियो, आज  अनैतिक भयो भन्ने हैन । हिजो नैतिक भएका मान्छेहरू सत्तामा जाँदा पनि नैतिक देखिएका छन् । कृष्णप्रसाद भट्टराई मनमोहनलगायतका मान्छेहरू जहिल्यै नैतिक नै रहे त ।

हिजो एउटा गठबन्धन गरेर भोट लिएर आउने बित्तिकै अर्को विजातीय गठबन्धन गरेको छ । ती नागरिक, मतदातालाई यिनले के जवाफ दिन्छन् ? हिजो कुनै विचार सिद्धान्त थियो भने त्यसले गलत गर्ने हैन रहेछ । हाम्रो जस्तै संसदीय राजनीतिक प्रणालीले बेलायत भारत लगायतका देशमा काम गरेको छ त ।

कम्युनिस्ट जस्तो विचारधाराले चीनमा काम गरेको छ । तर त्यही विचारधाराले कोरियामा काम गरेको छैन । त्यही विचारधाराले कयौँ देशहरू टाट पल्टिएका छन् । त्यसैले हामीले अभ्यास गरिरहेको संसदीय व्यवस्थामा कुनै विचारधाराले त्यो कम्युनिस्ट विचारधारा भए पनि  वर्तमान  प्रणाली अन्तर्गत यसैबाट काम गर्ने हो ।

त्यस कारणले यी कम्युनिस्ट, कांग्रेस लोकतान्त्रिक भए पनि आर्थिक उन्नति भएको छैन । गरिबी बढ्दै गइरहेको छ । न शिक्षा, स्वास्थ्यजस्ता जनताका आधारभूत अवस्था सिर्जना गर्न नै सकिएको छ ।

हाम्रो छिमेकी देश स्वतन्त्रताको शताब्दीमा पुग्दै छ । त्यसमा उनीहरूले निश्चित गोल राखेर जुनसुकै प्रधानमन्त्री हुँदा पनि त्यही गोल हेरेर हिँडेका छन् । हाम्रो गोल के हो त ?

हाम्रो गोल यही भद्रगोल हो । दिनदिनै सत्ता परिवर्तन हो । दिनै त्यो सत्ता परिवर्तनका लागि नयाँ नयाँ खेलाडी जोगीहरू हुन । र यसले अझ बढी जनतामा आत्मविश्वास गुम्ने र अविश्वास पैदा गर्ने हो । अहिले राजनीतिकप्रति मान्छेमा यति वितृष्णा छ कि यसप्रति टिप्पणी गर्नु नै  आफ्नो बेइज्जत हुनु बराबर भइसकेको छ ।

यहाँ एकले अर्कोको प्रयोग हैन कि जोसँग मिल्दा फाइदा हुन्छ, त्योसँग मिलिरहेका छन् । प्रधानमन्त्री जुन हो, त्यसले अरूलाई प्रयोग गरेको जस्तो देखिन्छ । तर प्रधानमन्त्री स्वयं के भएको छ त कहिले एमालेको त कहिले कांग्रेसको खेलौना भइरहेको छ । एउटा सानो पार्टीले आफ्नो फाइदाको लागि  जुन ढंगको संसदीय अङ्कगणितलाई प्रयोग गरेर वितण्डा मच्चाइरहन्छ, त्यसलाई राजनीतिक सफलताको रूपमा बुझ्ने समाज जबसम्म रहन्छ, तब सम्म यस्ता प्रकरण दोहोरिरहन्छन् ।  यस्तै मान्छेले चुनाव जित्छन्, सत्ता चलाउँछन् ।

अहिले मन्त्री भएका मान्छेहरूको क्षमता हेरेर नै काम भएन भनेर आशा गर्नु नै बेकार हो । आशा नगर्न नै मन्त्री बनाएको हो र सत्तामा पठाएको हो ।  अहिले खाडी, युरोपमा दौडधुप बढ्दो छ । विद्यार्थीका नाममा सबै मजदुर नै गएका हुन् । नेपालमा यो आर्थिक दौडधुप सुगौली सन्धि देखि कै हो । यसलाई रोक्न सक्ने नेतृत्व चाहिएको हो । तर त्यो छैन ।

हाम्रो अवस्था २०५० सालयता धेरै बिग्रिँदै गइरहेको छ । किनकि हाम्रो शैक्षिक, आर्थिक अवस्था र अपेक्षाबीच दुरी धेरै भयो । पहिला आशा कम थिए, सानो अर्थतन्त्रले धान्थ्यो । तर अहिले इन्टरनेटको विकासले धेरै कुरा ल्याएर मान्छेका अपेक्षा ठूला भए । त्यसैले अबको नेतृत्वले डिपार्चरको विकासको अपेक्षा गरेको छ । तर हाम्रो नेतृत्व बामपुड्के भयो । संसारको परिवर्तन प्रति बेखबर छ । यहाँ भएका दुई पार्टीसँग मिलेर राज्यलाई कसरी लुट्ने भन्दा माथि जाने नेतृत्व नै पाएनौँ । २०१७ साल यताको आम निर्वाचनपछि दिन प्रतिदिन हामीले नालायक नेतृत्व पाउँदै गयौँ ।

दाहाल, देउवा र ओलीको ध्याउन्न सत्तामा टिक्नु बाहेक केही छैन । यिनीहरूको उपादेयता सकिएको १५ वर्ष जति भयो । तर ती पार्टी कब्जा गर्न दोस्रो पुस्तामा त्यो बहस नै छैन । माओवादी जस्तो एक मनवादी पार्टी प्रचण्डको निजी कम्पनी जस्तो छ । त्यसमा आन्तरिक लोकतन्त्रको विषय उठाउनासाथ फुटिहाल्छ । तर एमाले जस्तो पार्टी,  जो संसदीय राजनीतिको अभ्यास गरेको थियो र ०४६ सालको चौथो महाधिवेशनबाट आन्तरिक–बाह्य प्रतिस्पर्धालाई मदन भण्डारीले जसरी सूत्रबद्ध गरे, त्यो महत्त्वपूर्ण थियो ।

एमालेले संसदीय अभ्यासमा औपचारिक लोकतन्त्रबाट वास्तविक लोकतन्त्र तर्फ रूपान्तरण गर्ने नाममा खुम्च्याउँदै लग्यो । तर पार्टी भित्र त्यसका बहस जीवितै थिए । तर ओलीको नेतृत्वमा आइसकेपछि त्यो बहस सकियो । उनले पार्टीको अधिनायकवादी शैलीमा प्रचण्डको सिको गरे । वास्तवमा ओली मदन भण्डारीको उत्तराधिकारी भन्दा पनि प्रणालीको उत्तराधिकारी बढी देखिए किनकि उनलाई पार्टी कब्जा गर्नु पर्छ भन्ने लाग्यो । कांग्रेस चाहिँ देउवा जस्तो एउटा गिरोह चलाउनेको नेतृत्वमा पुग्यो ।

राजनीतिक भ्युटावर प्रोजेक्टका कुराहरू नेता विशेषलाई ठूलो रकम बुझाउन आवश्यकता भन्दा बाहिरका आयोजना आए   । जसले गर्दा हाम्रो पूर्वाधारको क्षेत्र चौपट भएर गयो । त्यसैले यो भयावह अवस्था सिर्जना यही तीन मूल नेतृत्वका पार्टीको असफलता मात्रै हैन, यो विगत १५ वर्षमा हामीले सबै राजनीतिक पार्टीका नेताहरू चाहिँ  एकदमै औसतभन्दा तलका पायौँ । जसको प्रभाव हाम्रा अरु लोकतान्त्रिक संस्थाहरूमा पनि पर्‍यो । र राम्रो सचिव छैन, राम्रो प्रोफेसर छैन, संस्थामा राम्रो डाक्टर छैन भने जस्तो प्रकारको नेतृत्व हाबी भयो । हाम्रा सम्पूर्ण लोकतान्त्रिक र अरु अनौपचारिक, विकास निर्माणका संस्थाहरू यी सबैतिर व्यक्तिवाद हाबी भयो । जसले गर्दा मुलुकले यो दुर्भाग्य भोगिरहेको छ ।

हाम्रो विनिमय दर स्थिर हुनाले व्यापार घाटा बढ्दै बढ्दै गइरहेको छ । किनकि उनीहरूले विकास गरिरहेका छन् हामी विकासमा तलतल परिरहेको छौँ । त्यस्तै राजनीतिक पुँजी पनि ह्रासोन्मुख भयो । नकारात्मक पूँजीका रूपमा यो जम्मा भयो । यो राजनीतिका लागि ब्याज धेरै तिर्नुपर्ने भयो । त्यसैले सञ्चिति पुँजी त्यो सकारात्मक पुँजी भए त राम्रो भयो । तर हामी चर्को राजनीतिक ब्याज तिर्नको लागि हामीलाई निकै सकस परेको छ ।

जस्तो फास्ट्रयाकबाट पूर्वाधारका सामान वा लगानीको एजेन्डालाई मन्त्रालयमा समन्वय गरेर जसले लगानी गर्छ, त्यो लगानी अगाडि बढाउन लगानी बोर्ड बनायौँ । तर त्यो लगानी बोर्ड अहिले राजनीतिक पार्टीका लागि जागिर खाने र राज्यको लागि बोझ मात्रै साबित भयो । त्यस्तै यस्ता अरु संस्थाहरू राज्यलाई बोझ थुपार्ने भन्दा त्यसको अरु उपादेयता केही छैन ।

त्यसैले कुनै राजनीतिक पुँजी सकारात्मक रूपले साँच्चैमा प्रतिपक्ष भएको भए सत्ता पक्षले नराम्रो गरेको छ  भने प्रतिपक्ष मार्फत सञ्चित जुन राजनीतिक पुँजी हो, त्यसले अर्को निर्वाचनमा आफ्नो त्यो ब्याज जनतालाई सकारात्मक रूपले फिर्ता दिन्थ्यो तर हाम्रोमा त नागरिक बाहेक कोही प्रतिपक्ष छैन ।

त्यसैले अबको राजनीतिमा गएका जति सबै सत्ता पक्ष र आम जनता प्रतिपक्ष हो । ओलीहरू पार्टी एकता गर्न तयार भइरहेका छन् । कति टिक्छ आफ्नो ठाउँमा छ । तर यस पटक पहिलो पटक भएको पार्टी एकता जत्रो त नहोला । यो एकता आगामी चैतसम्म टिक्ला नटिक्ला । तर वैशाखसम्म यिनले पार्टी एकता गर्छन् । अहिले ओलीको पनि सजिलो पार्टी छ । ओलीले भनेको अक्षरशः लागू हुन्छ । पार्टी निजी कम्पनी जस्तै हो । यिनको व्यक्तिगत स्वार्थमा थोरै टकराब भयो भने कांग्रेससँग मिलिहाल्छन् । त्यसका लागि कांग्रेसको नेतृत्व तयार नै छ ।