काठमाडौं– चीनका विदेशमन्त्री वाङ यीले भारत भ्रमणका क्रममा नेपालको भूमि लिपुलेक पासको प्रयोग गर्ने सम्झौता गरेपछि नेपालमा तरङ्ग निम्त्याएको छ ।

भारत भ्रमणका क्रममा वाङले लिपुलेकसहित तीनवटा परम्परागत नाकालाई व्यापारिक प्रयोजनका लागि सञ्चालनमा ल्याउने सहमति गरेका छन्‌ ।

दुई देशको सहमतिलाई कतिपय विश्लेषकले दुई ठूला छिमेकीको बलमिच्याइँ र हेपाहा प्रवृत्ति मानेका छन् । कतिपयले चाहिँ यसलाई नेपालको कूटनीतिक असफलताको परिणामका रूपमा अर्थ्याएका छन् ।

उत्तरी र दक्षिणी छिमेकीले नेपाललाई थाहै नदिइ नेपालको भूमिलाई प्रयोग गर्ने सम्झौता गरेपछि नेपालमा जनस्तरमै चर्को आक्रोश पैदा भएको छ । यस विषयमा नेपालका राजनीतिक दलहरू पनि एकैठाउँमा उभिएका छन् ।

लिपुलेकबारे दुई छिमेकीको सम्झौताबारे नेपाली सञ्चार माध्यमले निकै ठूलो महत्व दिएका छन् । यसले मूलधारका मिडिया र सामाजिक सञ्जालमा पनि ठूलो हल्लाखल्ला मच्चिएको छ । यसबाट नेपालको राजनीतिक नेतृत्वलाई पनि दबाब पैदा भइरहेको विश्लेषण गरिएको छ ।

परराष्ट्र मन्त्रालयले लिपुलेकको प्रयोगबारे चीन र भारतबीच भएको सम्झौताको विरोध जनाइसकेको छ । भारतीय विदेशमन्त्रालयले चाहिँ नेपाली पक्षको भनाइ खण्डन गरेको छ ।

नेपालको एउटा उग्रराष्ट्रवादी खेमाले लिपुलेक विवाद चलिरहेका बेला प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले आसन्न चीन र भारत भ्रमण रद्द गर्नुपर्ने तर्क गरिरहेको छ । यद्यपि कतिपयले चाहिँ प्रधानमन्त्री ओलीको चीन र भारत भ्रमणका क्रममा यस विषयमा कुरा राख्नुपर्ने धारणा राखेका छन् ।

वाङ यीको भारत भ्रमणका क्रममा दुई देशले सीमा विवाद समाधान गर्न विशेषज्ञ समिति गठन गर्ने निर्णय पनि गरेका छन् । यो समितिले सकेसम्म चाँडो सीमाङ्कनको स्थायी समाधान खोज्ने अपेक्षा गरिएको छ । तर, दुई एशियाली शक्तिका लागि यो विषय ज्यादै पेचिलो भएकाले छोटो समयमा स्थायी समाधान निस्किनेमा भने आशङ्का छ ।

त्यसैगरी, लामो समयदेखि परम्परागत प्रतिस्पर्धीका रूपमा रहेका देशबीच स्थायी सीमा समाधानको विषयले मुलुकको आन्तरिक राजनीतिमा पनि प्रभाव पार्ने भएकाले यसका लागि ठूलो राजनीतिक इच्छाशक्ति आवश्यक पर्ने बताइएको छ ।

भारत र चीनबीच लामो समयदेखि चल्दै आएको सीमा विवाद दक्षिण एशियाको भूराजनीतिक परिदृश्यमा एक जटिल र संवेदनशील मुद्दा बनेको हो । भारत र चीनबीच स्थायी सीमाङ्कन कायम छैन । त्यसमाथि ऐतिहासिक सन्धि र नक्साको अस्पष्टताले यो मुद्दालाई थप पेचिलो बनाएको छ ।

नेपालको लिपुलेक अतिक्रमणमा भारतसँग चीनको हातेमालो

यतिसम्म कि एक अर्कासँग कति लम्बाइको सीमा जोडिन्छ भन्ने बारे पनि दुई देशबीच फरक फरक आँकडा छ । भारतले दुई देशबीचको सीमा करिब तीन हजार ४८८ किलोमिटर लामो रहेको दाबी गर्दै आएको छ । चीनचाहिँ भारतसँग दुई हजार किलोमिटरमात्रै सीमा रहेको बताउने गर्छ ।

यी दुईबीच सबैभन्दा धेरै विवाद भएका भूमिचाहिँ पश्चिमी क्षेत्रमा रहेका छन् । चीन, भारत र पाकिस्तानबीच कायम त्रिदेशीय सीमामा भारत र चीनबीच सबैभन्दा धेरै सीमा विवाद रहँदै आएको छ । त्यस क्षेत्रमा अवस्थित अक्साई चीन, गलवान, पाङ्गोङ ताल, सक्सगम उपत्यकाजस्ता भूमि यीदुई देशबीच विवादको केन्द्रमा रहँदै आएका छन् ।

त्यसबाहेक सिक्किमनजिकै भुटानको सार्वभौमिकता रहेको डोक्लम उपत्यकामा पनि यीदुई देशबीच अस्पष्टता र विवाद छ । सुदूर पूर्वीभारतको अरुणाचल प्रदेशमा पनि चीन र भारतबीच सार्वभौमिकताको विवाद छ । चीनले बारम्बार अरुणाचल प्रदेश आफ्नो सार्वभौमिकतामा पर्ने दाबीगर्दै नक्सा जारी गर्दै आएको छ ।

भारत र चीनबीच कहाँकहाँ छ सीमाविवाद ?

१. अक्साई चीन
अक्साई चीन–भारत र चीनबीच विवादमा रहेको सबैभन्दा ठूलो भूखण्ड हो । भारतले यसलाई आफ्नो लद्दाख क्षेत्रको एक हिस्सा मान्दै आएको छ । अर्कोतर्फ, चीनले यसलाई आफ्नो सिन्जियाङ र सिजाङ (तिब्बत) मा रहेको दाबी गर्छ । ३८ हजार वर्गकिलोमिटर क्षेत्रफलमा फैलिएको यो क्षेत्र चीनको नियन्त्रणमा रहेको छ ।

सन् १९६२ मा भएको चीन र भारतबीचको युद्धपछि यो भूमिमा चीनले आफ्नो नियन्त्रणलाई थप मजबुत बनाएको थियो  । चीनको सिन्जियाङ र सिजाङ (तिब्बत) जोड्ने जी–२१९ राजमार्ग पनि यही भूमि भएर जान्छ ।

हाल चीनले सिन्जियाङ र सिजाङ जोड्ने रेलमार्ग निर्माण गर्ने योजना अघि बढाएको छ । उक्त रेलमार्ग पनि यही भूमि भएर जानसक्ने जनाइएको छ ।

२. गलवान
गलवान क्षेत्र अक्साई चीन र लद्दाखमा रहेको विवादित भूमि श्रृङ्खलाको अर्को क्षेत्र हो । यो पनि अक्साई चीन नजिकै पर्छ । सन् २०२० मा यही क्षेत्रमा दुई देशका सुरक्षाकर्मीबीच घातक झडप भएको थियो ।

उक्त झडपमा परी भारतका २० सैनिकले ज्यान गुमाएका थिए । त्यस घटनामा चीनतर्फ पनि हताहती भएको थियो । यद्यपि चीनले आफ्नोतर्फ भएको हताहतीको सङ्ख्या खुलाएको छैन ।

३. पाङगोङताल
पाङगोङ ताल पनि अक्साई चीन र लद्दाखकै विवादित भूमिहरूको श्रृङ्खलाको अर्को क्षेत्र हो । यस क्षेत्रमा रहेको विशालपाङगोङ ताल आसपास दुई देशबीच तनाव छ ।

हाल चीनले यो तालको दुई तिहाइ भागमा आफ्नो प्रभाव कायम गरेको छ भने बाँकी एक तिहाई भागमा मात्रै भारतीय नियन्त्रण छ ।

यस क्षेत्रमा पनि सन् २०२० मा दुई देशका सुरक्षाकर्मी र हातहतियारको तैनाथी बढेको थियो । यद्यपि कूटनीतिक वार्तापछि दुबै मुलुकले यस क्षेत्रमा संयमता अपनाएका छन् । तैपनि पूर्ण रूपमा यस क्षेत्रमा शान्ति कायम हुन बाँकी नै छ ।

४. डेप्साङ
डेप्साङ क्षेत्र गलवानभन्दा केही उत्तरतिर पर्छ । उच्च भूमिमा रहेको यो क्षेत्र अन्यत्रभन्दा केही समथर छ । त्यसैले यसको रणनीतिक महत्व पनि उच्च छ । यहाँ पनि सन् २०२० मा दुई देशका सुरक्षाकर्मीबीच तनाव उत्पन्न भएको थियो ।

यस क्षेत्रमा चीनले आफ्नो सैन्य उपस्थिति र पूर्वाधार निर्माण कार्य बढाइरहेको भन्दै भारतले आरोप लगाउने गरेको छ ।

५. डेमचोक
पाङगोङ तालभन्दा केही दक्षिणतिर डेमचोक अवस्थित छ । सन् २०२० मा यस क्षेत्रमा पनि दुई देशका सुरक्षाकर्मी आमनेसामने भएका थिए । भारतले यस क्षेत्र लद्दाखमा पर्ने दाबी गर्दै आएको छ भने चीनले चाहिँ यस भूभाग सिजाङमा पर्ने दाबी गर्छ ।

६. सक्सगम उपत्यका
चीनको नियन्त्रणमा रहेको सक्सगम उपत्यकामा भारतले आफ्नो सार्वभौमिकता दाबी गर्छ । यो उपत्यका काराकोरम पर्वत श्रृङ्खलामा अवस्थित रहेको छ । खासमा यो क्षेत्र पाकिस्तानले चीनलाई प्रदान गरेको हो । पाकिस्तानले एक सम्झौताअन्तर्गत यो भूभाग सन् १९६३ मा चीनलाई प्रदान गरेको थियो ।

पाकिस्तानले चीनलाई प्रदान गर्नुअघि नै यो भूमि भारत र पाकिस्तानबीच सार्वभौमिकताको विवादमा रहेको थियो । भारतले यो भूमिको आदानप्रदानलाई अस्वीकार गर्दै आएको छ । पश्चिमचीनको सिन्जियाङ प्रान्तलाई अरब सागरसँग जोड्ने चीन–पाकिस्तान आर्थिक कोरिडोरको ट्रान्स काराकोरम राजमार्ग पनि यही भूभाग भएर जाने भएकाले यसको भू–रणनीतिक महत्व पनि उच्च छ ।

७. अरुणाचल प्रदेश
पूर्वी क्षेत्रमा अवस्थित अरुणाचल प्रदेशलाई भारतले आफ्नो अभिन्न अंग मान्दछ, तर चीनले यसलाई दक्षिणी तिब्बत जङनाम दाबी गर्छ । अरुणाचलको तवाङ क्षेत्र दुई देशबीच संवेदनशील मानिन्छ ।

भारतको प्रशासन रहेको अरुणाचलमा चीनले बारम्बार नक्सा जारी गरेर आफ्नो सार्वभौमिकता दाबी गर्दै आएको छ । सन् १९६२ को युद्धमा यो क्षेत्रमा पनि ठूलो लडाइँ भएको थियो । हालैका वर्षमा चीनले यहाँ सडक निर्माण र सैन्य गतिविधि बढाएको छ । यसले भारतलाई चिन्तित तुल्याउने गर्छ ।

रोचक कुरा के छ भने अरुणाचलप्रदेशमा बसोबास गर्ने मान्छेलाई चीनले राहदानीमा छाप हानेर भिसा दिँदैन । चीनले अरुणाचलमा बस्ने मान्छेलाई नत्थी गरेर (स्टिचहानेर) स्टेपलभिसा दिने गर्छ । यसबाट भारत क्रुद्धहुँदै आएको छ ।

८. डोकलाम
सिक्किम नजिकै अवस्थित डोकलाम क्षेत्रमा सन् २०१७ मा भारत र चीनबीच ७३ दिन लामो सैन्य गतिरोध उत्पन्न भएको थियो । यो क्षेत्र भारत, चीन र भुटानको त्रिदेशीय क्षेत्रमा पर्छ । चीनले यहाँ सडक निर्माणको प्रयास गरेपछि भारत र भुटानले विरोध गरेका थिए ।

यो विवादमा भुटान र चीन प्रत्यक्ष संलग्न रहेपनि भुटानको पक्ष लिई भारतले सुरक्षाकर्मी परिचालन गरेको थियो । भारतको मुख्यभूमिलाई पूर्वोत्तर क्षेत्रसँग जोड्ने सिलिगुडी करिडोर यस क्षेत्रबाट धेरै नजिक पर्छ । त्यसैले भारतका लागि यो क्षेत्र ज्यादै संवेदनशील छ ।

लिपुलेकमा भारत-चीन मिलेपछि नेपालका सत्ता र प्रतिपक्ष पनि एकमुख