धरान– धरानको पिण्डेश्वर बाबाधाम परिसर यति बेला आध्यात्ममय भएको छ । प्राय भक्तजनले गेरु ब्रस्त्र पहिरेका देखिन्छन् । गलामा रुद्राक्षको माला, निधारमा बोलबम लेखेको फेटा, अनि खाली खुट्टा । सबैका हातमा शिवजीलाई चढाउने जलको सानो प्लाष्टिको भाँडो । कसैकसैले तामा वा पित्तलको सानो कलशमा जल बोकेका देखिन्छन् ।

घण्टौँ लामो लाइनमा खालिखुट्टा उभिएर पनि नगलेका जस्ता देखिने बोलबम भक्तजनहरू आफ्नो पालोको पर्खाईमा देखिन्छन् । साउन महिनाको सोमबार विशेष भिड लाग्ने पिण्डेश्वर बाबाधाममा जल चलाउनुको महत्त्व आफ्नै छ । 

यो हिन्दु परम्परासँग जोडिएको छ । यद्यपि, पछिल्लो पछिल्लो केही वर्ष यता भने साउन महिनाका कुनै पनि दिन जल चढाउन सकिने गरी बाबाधाम समितिले मन्दिरको ढोका खुल्ला राखेको अध्यक्ष विकास बनेपालीले बताए । 

उनले भने, ‘साउन महिना शिवजीको महिना मानिन्छ । साउन भरि जुन दिन पनि जल चढाउन सकिन्छ । सोमबार शिवजीलाई पूजा गर्ने बार परेकाले विषेशगरी अलिक भिड भने हुन्छ ।

भिड व्यवस्थापन, प्राथमिक औषधी उपचार, निःशुल्क फलफूल खाजाको व्यवस्था र भक्तजनको सुरक्षाका लागि सिसिक्यामेराको व्यवस्था गरिएको छ ।’ उनले भिड व्यवस्थापनका लागि स्वयंसेवाहरू परिचालन गरेको बताए । 

शिवलिङ्गमा जल चढाउने पालो पर्खेर लामो लाइनमा परिवारसहित भेटिएकी विराटनगर– ३ बस्ने फुलकी यादवले आइतबार साँझ तिरै आएको बताइन् । एक छोरा, श्रीमान् र आफ्ना नन्द पर्ने महिलाका साथ आएकी यादवको समूह पिण्डेश्वर बाबाधामको मुल पुजास्थल पुग्न उत्सुक भएका थिए । उनी र उनको परिवार पिण्डेश्वरमा जल चढाउन आएको यो तेस्रो पटक भएको बताइन् । 

उनले भनिन्, ‘पहिलै दुई पटक आएर शिवलिङ्मा जल चढाइसकेका छौँ । पुरानो भाकल थियो । फेरि जल चढाउन आउने भनेर मनमनमा सोचिएको थियो । भगवान्लाई ढाँट्नु हुँदैन भनेर यो तेस्रो पटक पनि आयौँ ।’ सोमबारका दिन आउँदा पालो नपाइएला भन्ने पिरले एक दिन अघि नै परिवारसहित आएको उनले बताइन् । एक वर्ष अघि आउँदा पालो नपाएर दिन भर लाइनमा उभिनु परेको उनले बताइन् । 

पिण्डेश्वर बाबाधाममा एक दिन अघि नै आएर लाइन लाग्ने यादव परिवार मात्र होइन, भारतको विहारबाट आउने भक्तजनसमेत आइतबार नै आउने गरेका छन् । एक दिन अघि नै भक्तजनहरू बाबाधाममा आउँदो बाबाधाम समितिलाई बर्षायामको बेला व्यवस्थापन गर्न केही समस्या हुने गरेको छ । 

मन्दिरमा चढाएको दान, भेटी, सुनचाँदी भने स्थानीय पुजारीले घर लैजाने गरेको छ । मन्दिर परिसरमा समितिले माइकिङ गरेर संकलन भएको रकम भने समितिको खातामा राखिने र त्यही रकमले मन्दिरको सरसफाइ, जिर्णोद्धार हुने गरेको छ । 

नेपालमा बोलवमको सुरुआत

हिन्दु अध्यात्म र धर्मसँग जोडिएको बोलवमको सुरुआत धरानको विजयपुर डाँडाको परिसरमा रहेको पिण्डेश्वर बाबाधामबाट भएको मानिन्छ । समुद्र सतहदेखि १ हजार ५ सय ६० फुट उचाइमा रहेको पिण्डेश्वर बाबाधाम धरानको भानुचोकबाट करिब सवा किलोमिटरको दुरीमा छ ।

एक पीढी उचाइमा रहेको उक्त धाममा भारतका विभिन्न प्रान्त, विषेशगरी विहार र पश्चिम वंगालका भक्तजनहरू जल चढाउन आउने गरेका छन् । पिण्डेश्वर मन्दिरको बारेमा स्कन्ध पुराणमा व्यापक चर्चा गरिएको आधारमा पथिक कवि लक्ष्मीप्रसाद आचार्यले बाबाधाम बारेमा खोज अनुसन्धान गरेका थिए । 

उनले हिन्दी भाषामा समेत पुस्तक प्रकाशन गरेपछि ०३९ साल साउन ४ गतेको सोमबारदेखि पिण्डेश्वर मन्दिरमा जल चढाउन सुरु भएको हो । 

त्यसबेला पाचसात जना स्थानीय भक्तजन गेरु वस्त्र धारण गरेर ‘बोलबम बोलबम’ भन्दै भजन गाउँदै साउनको प्रत्येक सोमबार बराहक्षेत्र मन्दिर नजिकैको कोशी र कोकाह नदीको संगमस्थलको पानी चढाएका थिए ।
 
धरानको शिवालय (पिण्डेश्वर बाबाधाम) मा जल चढाउने चलन सुरु भएपछि नेपालका अन्य शिवालयमा पनि साउन महिनाको प्रत्येक सोमबार जल चढाउने चलन बसेको मानिन्छ । 

यसअघि नेपालका शैव हिन्दु धार्मिक तीर्थयात्रीहरू भारतका विभिन्न शैव धाममा पुग्ने गरेका थिए । तर पथिक कवि आचार्यले धरानको पिण्डेश्व बाबाधामको बारेमा व्यापक प्रचार गरेपछि भारतीय भक्तजनहरू पिण्डेश्वर बाबाधाममा आउन थालेको हो । 

पौराणिक ग्रन्थमा के छ पिण्डेश्वरको बारेमा ?

हिन्दु धर्मग्रन्थमा वर्णन गरिए अनुसार कश्यप ऋषिका दुई पत्नी थिए । पहिलो पत्नी दिती र दोस्रो पत्नी अदिति थिए । ती मध्ये दितीबाट दैत्यहरू (राक्षस) र अदितिबाट आदित्य देवता जन्मे । दिती र अदितिका सन्तानहरूबीच अमर बन्ने उद्देश्यले अमृत निकाल्नका लागि समुद्र मन्थन गरे । समुद्र मन्थनको घट्नाबाट पिण्डेश्वर बाबाधामको अस्तित्व रहन गएको हो ।

पौराणिक ग्रन्थको वर्णन अनुसार दिती र अदितिका सन्तान (दैत्य र देवता) ले समुद्र मन्थन गर्दा सुरुमा कालकुट विष उत्पन्न भयो । उक्त विषलाई भगवान् शिवले आफ्नो कण्ठ (घाँटी)मा राखे । कालकुट विषपछि निस्केको अमृतलाई भगवान् विष्णुले देवताहरूलाई मात्र पिउन अवसर दिएर अमर बनाए ।

तर दैत्यलाई विष्णुले मोहिनी अप्सराको रूप धारण गरेर लट्ठ पारेर अलमल्याएर अमर बन्न दिएनन् । बाँकी रहेको अमृतको छोक्रालाई देवताहरूले पिण्ड जस्तो बनाइ रुद्राक्षरण्य (रुद्राक्षको जंगल) क्षेत्रमा स्थापित गरेकाले पिण्डेश्वर बाबाधाम नामकरण भएको बताइन्छ ।

उक्त मन्दिर कहिले, कसले स्थापना गरेको हो भन्ने कतै उल्लेख गरिएको इतिहास हालसम्म नपाइएकाले पुजारीहरूले स्वयम् भगवान्ले निर्माण गरेको भन्ने गरेका छन् । मुख्य मन्दिर मुगलकालिन गुम्बज आकारमा रहेको र त्यसमा प्रयोग भएका प्रस्तरहरु (ढुङ्गाका गाह्रो) भने सेनकालिन प्रस्तर सँग मिल्दो जुल्दो छ । 

विजयपुरमा समेत राजधानी बनाएको नेपालमा सेनकाल र भारतमा मुगलकालको समय एउटै भएकाले सम्भवतः सेनकालमा उक्त मन्दिर निर्माण भएको अनुमान गरिएको छ । सेनकाल भन्दा पहिले विजयपुर क्षेत्र याक्थुङ लिम्बूहरूको पुर्खा आठ राजा (येत्हाङ) र दश राजा (थिबोङ याक्थुङहाङ)हरुले शासन गरेको इतिहास पाइन्छ । 

बोलबम भन्दै जल चढाउने पिण्डेश्वर बाबाधाममा विसं १८८५ मा राजेन्द्र विक्रम शाह र मुख्तियार भीमसेन थापाले र विसं १९०९ मा जंगवहादुर राणाले चढाएका घण्टी रहेका छन् ।  

धरानमा धार्मिक पर्यटनको अवस्था

धरानसँग धार्मिक पर्यटनको सम्भावना प्रशस्त छ । विजयपुर डाँडाको आसपासमा रहेका ऐतिहासिक, पौराणिक, पुरातात्त्विक स्थलहरूको संरक्षण गर्दै प्रचार प्रसार गर्न सकेमा धार्मिक पर्यटन बढाउन सकिने प्रशस्त सम्भावना छ । थप रमणीय र पर्यटक मैत्री वातावरण सृजना गर्न सके धरानले धार्मिक पर्यटनबाट मनग्गे आम्दानी गर्न सक्छ । 

धरानसँग पिण्डेश्वर मन्दिर छ, पिण्डेश्वर मन्दिरदेखि करिब ४ सय मिटरको दुरीमा दन्तकालि मन्दिर छ । दन्दकालि मन्दिरबाट करिब सात सय मिटरको दुरीमा बुढासुब्बा मन्दिर छ । त्यसभन्दा अलिक पर पञ्चकन्या जंगलकोबीचमा लिम्बुवानकालिन विजयपुरको दरबारको भग्नावशेष छ । यी ऐतिहासिक, धार्मिक पौराणिक क्षेत्रबाट लाभ लिन भने धरान चुकेको छ । 

पिण्डेश्वर बाबाधाममा साउन महिनाभरिमा कम्तीमा तीन लाख बोलबम भक्तजनहरू आउने गरेका छन् । तर स्थानीय सरकारले तीन लाख  भक्तजन आएर पिण्डेश्वर शिवालयमा जल चढाउँदा तीन करोड रुपैयाँको आर्थिक कारोबार हुने वातावरण भने सृजना गर्न सकेको छैन । 

पिण्डेश्वर बाबाधाममा ४० को दशकदेखि नै बोलबम भक्तजनहरू जल चढाउन आउन थाले भने ५० को दशकदेखि बढी भिड लाग्न थालेको हो । तर पनि भक्तजनहरू खाली खुट्टा आए झैँ धरान सधैँ खाली मै रमाइरहेको छ । 

पिण्डेश्वर बाबाधाममा आउने तीन लाख भक्तजन मध्ये साउन भरीमा कम्तीमा २५ हजार भक्तजन त भारतबाट आउने अनुमान गरिएको छ । स्थानीय स्तरबाट न पिण्डेश्वर शिवालयलाई ब्राण्ड बनाउन सकेका छन् न भक्तजनलाई बाबाधामको चिनो भनेर बिक्री नै गर्न सकेको छ, शिवाय प्रसाद ।